Toshkent irrigatsiya va melioratsiya institutining buxoro filiali


Download 1.9 Mb.
Pdf ko'rish
bet4/58
Sana08.01.2022
Hajmi1.9 Mb.
#244247
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   58
Bog'liq
ozbekiston tarixi (3)

Joytun  madaniyati.  Janubiy  Turkmaniston  hududidagi  mil.avv.  VI-V  ming 
yilliklarga  oid  madaniyat.  Bu  yerdan  O’rta  Osiyodagi  birinchi  paxsa  uylar 
qoldiqlari,  sopol  idishlar  namunalari  aniqlangan.  Aholisi  asosan  dehqonchilik, 
chorvachilik va qisman ovchilik bilan shug’ullangan. 
Kaltaminor  madaniyati.  Qadimgi  Xorazm  hududidan  topilgan  bo’lib,  mil.  avv. V-
IV  ming  yilliklarga  oiddir.  Topilmalar  Kaltaminor  qabilalarining  baliqchilik, 
ovchilik va qisman hunarmandchilik bilan shug’ullanganligidan dalolat beradi. 
Hisor madaniyati. Asosan, Hisor-Pomir  tog’laridan topilgan. Miloddan avvalgi V-
IV  ming  yilliklarga  oid.  Hisorliklar  sopol  idishlar  yasab,  asosan  chorvachilik, 
ovchilik, qisman termachilik bilan shug’ullanganlar. 
Eneolit  davri  makonlari  Xitoydan  Dunaygacha  bo’lgan  katta  hududda  tarqalgan 
bo’lib,  hamma  joyda  ijtimoiy  taraqqiyotning  bir  xil  bosqichi  kuzatiladi.  O’rta 
Osiyoda quyidagi yangi tarixiy-madaniy jarayonlar eneolit davri bilan bog’liq: 
1. Xo’jalikning  boshqa  hamma  turlariga  qaraganda  haydama  dehqonchilikning 
ustunlik qilishi; 
2. Toshdan ishlangan qurollar ko’p bo’lgan holda mis qurollarning paydo bo’lishi; 
3. Katta-katta  ibtidoiy  jamoalarning  paxsadan  va  xom  g’ishtdan  tiklangan  katta-
katta uylari; 
4. Kulolchilikda muhim texnika yutug’i-xumdonlarning ishlatilishi. 
5. Turli  hayvonlarning  loydan  yasalgan  va  ona  urug’i  (matriarxat)  ga  xos 
haykalchalari; 
6. Rangdor, turli tasvirlar bilan bezatilgan sopol buyumlar mavjudligi. 
Eneolit-mis-tosh  davrida  odamlar  dastlabki  metall  bilan  tanishdilar.  Bu  davrga 
kelib  mis  qurollar  ancha  takomillashgan  bo’lsa-da,  undan  og’ir  mehnat  qurollari 


yasashning imkoni yo’q edi. Misdan asosan uy-ro’zg’or buyumlari, taqinchoqlar va 
harbiy  qurollar  yasalgan.  Eneolit  davri  yodgorliklari  Buxoro  viloyatining 
Lavlakon,  Beshbuloq,  Uchtut  (mis  koni)  mavzelaridan,  Panjikent  atroflaridan 
(Sarazm  madaniyati)  topib  tekshirilgan.  Bu  davrga  kelib,  dehqonchilik  O’rta 
Osiyoning shimoli-sharqiy hududlariga ham yoyiladi. 
Hozirgi  kunda  ibtidoiy  jamoa  tuzumining  turli  bahslarga  sabab  bo’layotgan 
muammolaridan  biri  antropogenez-odamning  paydo  bo’lishi  va  rivojlanishidir. 
Turli  hududlarda  qadim  zamonlarda  yashagan  ilg’or  mutafakkirlar  odamning 
paydo  bo’lishi  haqida  ilmiy  ta’rifga  yaqin  fikrlarni  bayon  etganlar.  Ular  asosan 
insoniyat  hayvonot  olamidan  ajralib  chiqqan  degan  fikrni  bildiradilar.  Insonning 
paydo  bo’lishi  millionlab  yillar  davom  etgan  rivojlanish  jarayonining  natijasidir. 
Eng  qadimgi  qazilma  odam  qoldiqlari  SHarqiy  Afrikadan  (Olduvay,  zinjantrop), 
Indoneziyadan 
(YAva, 
pitekantrop), 
Xitoydan 
(sinatrop), 
Germaniyadan 
(Geydelberg)  topib  tekshirilgan.  Keyingi  topilmalar,  ya’ni,  zamonaviy  odamga 
ancha  yaqin  bo’lgan  odam  qoldiqlari  dastlab  Neandertal  (Germaniya)  vodiysidan 
topilgan (O’zbekistondagi Teshiktosh). 
O’rta  tosh  davrida,  birinchi  navbatda  mehnat  jarayonida  inson  tafakkurining 
rivojlanishi  natijasida  neandertal  qiyofasidagi  odamlar  hozirgi  qiyofadagi 
odamlarga  aylana  boshladilar.  Ular  jismoniy  jihatdan  kamol  topib,  hozirgi 
qiyofadagi  kishilar  vujudga  keldi  va  shu  bilan  antropogenez  jarayoni  tugadi 
(kromanon  ko’rinishidagi  odamlar).  Bu  jarayonning  tugashi  insoniyat  tarixidagi 
muhim voqea bo’lib, inson dastlab toshdan oddiy to’qmoq yasagan bo’lsa, uzluksiz 
mehnat,  intilish  hamda  ongining  rivojlanishi  natijasida  yuksak  madaniyat  yaratish 
darajasiga  yetib  keldi.Janubiy  Qozog’istonning  tog’  va  tog’oldi  tumanlaridan, 
Qirg’izistonning  tog’  vodiylaridan,  Janubiy  Turkmanistonda,  Qizilqum  va 
Qoraqum  ichkarisidagi  qadimgi  ko’llar  atrofida,  O’zbekistondagi  Ohangaron, 
CHirchiq  daryolari  vodiylarida,  Zarafshon,  Surxondaryo,  Qashqadaryo  vohalari, 
Farg’ona  vodiysi  va  uning  tog’li  hududlaridan  ibtidoiy  jamoa  tuzumining  barcha 
davrlariga  oid  yodgorliklar  topilgan.  Bu  topilmalar  O’rta  Osiyoni  antropogenez 
jarayoni  sodir  bo’lgan  hududlar  sarasiga  qo’shish  imkonini  beradi.Hozirgi  davrda 
olimlarning  katta  guruhi  odamzodning  dastlabki  vatani  Afrika  degan  fikrni  ilgari 
sursa, yana bir guruh olimlar yevropa deydilar. Boshqa bir guruh olimlar esa odam 
ilk  marta  Osiyoning  janubida  paydo  bo’lgan  degan  g’oyani  ilgari  suradilar. 
Umuman  olganda,  odamzodning  dastlabki  vatani  haqida  olimlar  orasida  yagona 
fikr  hozircha  yo’q.Ibtidoiy tasviriy san’at:  Dunyo tarixida  ibtidoiy  tasviriy san’at, 
xususan,  qorlarning  devorlariga  turli  tasvirlar  chizish  so’nggi  paleolit  davriga 
oiddir (Ispaniya, Altamir g’ori). O’rta Osiyoda ungurlar va qoyatoshlarga ishlangan 
rasmlar  mezolit  davrida  paydo  bo’ladi.  Neolit  davriga  kelib  esa  rivojlangan 
bosqichga  ko’tariladi.  Kaltaminor,  Hisor,  ayniqsa  Joytun  madaniyatiga  mansub 
yodgorliklardan  ibtidoiy  san’atning  turli  namunalari  topilgan.  O’rta  Osiyoning 
tog’lik  hududlarida  keng  tarqalgan  qoyatosh  rasmlari  ishlanish  usuliga  ko’ra  ikki 
xil. Bir xillari bo’yoq (oxra) bilan, ikkinchi xillari esa urib-o’yib ishqalash, chizish 
usuli bilan ishlangan (petrogliflar) rasmlardir.O’zbekistondagi qoyatosh rasmlarning 
eng  nodir  namunalari  Zarautsoy,  Sarmishsoy,  Bironsoy,  Ko’ksaroy,  Takatosh, 
Teraklisoy  kabilar  bo’lib,  ular  yuzdan  ziyoddir.  Bu  yerdagi  qoyatoshlarda 


O’zbekistonning qadimgi va hozirgi hayvonot olami vakillarining rasmlarini kuzatish 
mumkin. Ular ibtidoiy buqalar, sherlar va yo’lbarslar, qoplon, tulki va bo’rilar, bug’u 
va jayron  kabilardir. Rasmlar orasida o’q-yoy, uzun qilich,  xanjar, dubulg’a, qopqon 
kabi  narsalar  ham  ko’pchilikni  tashkil  etadi.Eng  qadimgi  rasmlar  Zarautsoy 
(Surxondaryo)  bo’lib,  bu  rasmlar  mezolit-neolit,  ya’ni  mil  avv.  VIII-IV  ming 
yilliklarga  oiddir.  Qoyatosh  rasmlari  orqali  o’sha  davr  odamlarining  ov,  mehnat  va 
jangovar qurollarini bilib olishimiz  mumkin. SHuningdek, qoyatosh rasmlar qadimgi 
avlodlarimizning  g’oyaviy  qarashlari  va  diniy  e’tiqodlarini  o’rganishda  muhim 
ahamiyatga  ega.SHuni  ta’kidlash  joizki,  ibtidoiy  san’atning  eng  rivojlangan 
bosqichi  neolit  davriga  oiddir.  Bu  davr  Joytun,  Kaltaminor  va  Hisor 
madaniyatlariga  mansub  yodgorliklardan  ibtidoiy  san’atning  juda  ko’plab 
namunalari topilgan. Neolit davri odamlari idishlarga har xil rangdagi bo’yoq bilan 
turli  naqshlar,  odam  va  hayvon  tasvirlarini  ifoda  etganlar.  SHu  bilan  birga  loydan 
yasalib,  pishirilgan  ayol  haykalchalari  neolit  davri  san’atining  nodir  namunalari 
hisoblanadi.Bronza  davri  yutug’lari:  Ko’pchilik  tadqiqotchilarning  fikrlariga 
qaraganda bronzaning vatani Kichik Osiyo va Mesopotamiya bo’lgan. Mil. avv. III 
ming  yillikka  kelib,  O’rta  Osiyo  hududlarida  bronza  qurollar  keng  tarqaladi. 
O’zbekiston  hududlarida  bronza  davri  yodgorliklari  ko’plab  uchraydi.  Bu  davrga 
mansub madaniyat izlari dastlab Xorazm, keyinroq esa Zarafshon va Qashqadaryo 
hamda Farg’ona vodiylaridan topilgan. 
Ulardan  eng  yiriklari  Sopollitepa,  Jarqo’ton,  Tozabog’yob,  Zamonbobo,  CHust, 
Amirobod  yodgorliklaridir.  Bu  yodgorliklarda  olib  borilgan  tadqiqotlar  shundan 
dalolat beradiki, bronza davrida kishilik jamiyati madaniy taraqqiyotida katta-katta 
o’zgarishlar  sodir  bo’ladi.  Aholi  xo’jalik  yuritishning  muayyan  ko’rinishlariga, 
ya’ni  vohalarda,  ko’llar,  daryolar  va  soylar  bo’ylarida  dehqonchilikka,  dasht  va 
tog’oldi  hududlarida  chorvachilikka  (mehnatning  dastlabki  yirik  taqsimoti)  o’tib 
oldi.Bu davrga kelib, O’rta Osiyoning ijtimoiy tuzumida ham o’zgarish jarayonlari 
bo’lib  o’tdi.  Urug’chilik  tuzumi  bronza  davridayam  davom  etgan  bo’lsa-da,  ona 
urug’ining  mavqei  yo’qolib  bordi.  Metall  eritish  va  xo’jalikning  rivojlanishi 
natijasida  jamiyatda  erkaklar  mehnat  va  mavqei  birinchi  darajali  ahamiyatga  ega 
bo’lib  bordi.  Bundan  shunday  xulosa  chiqarish  mumkinki,  bronza  davri  jamiyat 
taraqqiyotida,  dehqonchilik,  chorvachilik,  ovchilik  va  hunarmandchilikning 
rivojlanishida  erkaklar  yetakchilik  qilganlar.  Ayollar  erkaklar  ishlab  chiqargan 
narsalarni  iste’mol  qilishda  ishtirok  etsalar  ham,  unga  egalik  qilishdan  mahrum 
bo’ladilar.  Ishlab  chiqarishda  hukmronlik  qilish  shu  tariqa  erkaklar  qo’liga  o’tadi 
va  ona  urug’i  tuzumi  o’rnini  ota  urug’i  (patriarxat)  tuzumi  egallaydi.  Bronza 
davriga  kelib,  ishlab  chiqaruvchi  kuchlarning  o’sishi,  mehnat  unumdorligining 
oshishi  natijasida  kishilik  jamiyati  tarixiy-madaniy  taraqqiyotida  katta-katta 
o’zgarishlar sodir bo’ldi. Bu jarayonlarda bronzaning ahamiyati katta bo’ldi. Aholi 
xo’jalik  yuritishning  ma’lum  ko’rinishlariga,  ya’ni  vohalarda,  ko’llar  va  soylar 
bo’ylarida  dehqonchilikka  dasht  va  tog’oldi  hududlarida  esa  chorvachilikka  o’tib 
oldi.  Bu  davrda  jamiyat  hayotidagi  sodir  bo’lgan  turli  taraqqiyot  jarayonlari-
kishilik  tarixida  muhim  bosqich  bo’lgan  davlatchilikning  paydo  bo’lishi  va 
rivojlanishi uchun ulkan ahamiyat kasb etdi. 
 



Download 1.9 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   58




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling