Toshkent kimyo – texnologiya instituti

Li+¬ Na+¬ K+¬ NH4+¬ Ca+2¬ Mg+2¬ Ca+2¬ Al+3¬ Fe+3

• Li+¬ Na+¬ K+¬ NH4+¬ Ca+2¬ Mg+2¬ Ca+2¬ Al+3¬ Fe+3
•  
• Yutilish energiyasi deb eritmada bir xil konsentratsiyada bo‘la turib elementni qancha yutilgani tushiniladi, ya’ni natriy va kalsiy eritmada 3 mg.ekv. dan bo‘lsa, kalsiy SK ga ko‘proq yutiladi. Sababi uning yutilish energiyasi va valentligi katta.
• 3. Yutilish energiyasi odatda ionlarning gidratlanmagan holatdagi radiusiga bog‘liq bo‘ladi. Ion radiusi qancha katta bo‘lsa, u shuncha kuchsiz bog‘lanadi, ya’ni yutiladi va aksincha bo‘ladi.
• 4. Bu xil variantli ionlarning yutilish energiyasi ularning atom massasi ortishi bilan ko‘payib boradi. Atom massasi esa atom ionlarining tartib nomeri ortishi bilan ko‘payib boradi. Bunda quyidagi qatorlar hosil bo‘ladi:
•  
• 1. Li7¬ Na23¬ K39¬ (NH4)18¬K39 ¬ Pb69
• 2. Mg27¬Ca40¬ Co59¬Cd112
• 3. Al27¬ Fe58
•  
• Odatda ionlarning almashinishi, M.B.Minkin ma’lumotiga ko‘ra bir necha pog‘onada o‘tadi.
•  1. Siqib chiqaradigan ionni eritmadan qattiq faza ustiga o‘tishi.
•  2. Siqib chiqarilishi, ya’ni eritmaga chiqishi mumkin bo‘lgan ionni qattiq faza ichida harakat qilishi va almashish nuqtasiga kelishi.
• 3. Almashinadigan ionning joyidan harakat qilib almashinuv yuzasiga, ya’ni zarrachaning sirtiga kelishi.
• 4. Ikki tomonlama almashinishi, kimyoviy reaksiyasi.
• 5.Almashinadigan ionning eritmaga o‘tishi.

9.
10.
Kationlarning yutilish energiyasi qancha katta bo‘lsa, ularning SK sidagi holati shuncha mustahkam bo‘ladi. Kationlar 75-85% dastlabki 3-6 minut davomida almashinadi, qolganlari uzoq vaqt davomida almashinishi mumkin. Bu tuproqdagi singdirilgan ionlarning xilma-xilligi bilan bog‘liq.
Almashinishi mumkin bo‘lgan kationlarning umumiy miqdoriga kation almashinish sig‘imi deyiladi. Bu atama K.K.Gedroyts tomonidan kiritilgan bo‘lib hozirda ham o‘z mohiyatini yo‘qotmagan.
Ionalmashinish xromatografiyasi Ionalmashinish xromatografiyasi — eritmadagi erigan elektrolit ionlarining ionit (polielektrolit) tarkibidagi harakatchan ionlar bilan almashinish jarayoniga asoslangan analiz usulidir.
Ionit deb, tarkibida harakatchan ionlar bo'lgan anorganik va organik moddalarga, ya’ni o'ziga xos poliyelektrolitlarga aytiladi.
Ionitlar almashinadigan ionning turiga ko‘ra: kationitlar va anionitlarga boiinadi.
Tarkibidagi kationitlarini eritmadagi kationlarga almashtiradigan, molekulasida kislota —S O 3H, —P O 3H, —COOH, —H va boshqa guruhlar saqlagan ionit (poliyelektrolit)lar kationitlar deyiladi. Kationitlarda boradigan ion almashinish reaksiyalari quyidagi tenglama orqali ko'rsatilgan:
R — S O 3H + Na+ <--> RS03Na + H+ kationit generatsiyasi
Tarkibidagi anionlarini eritmadagi anionlarga almashtiradigan, molekulasida asos —NH3OH_; N +H2OH_; N +HOH+ va boshqa guruhlar saqlagan ionit (polielektrolit)lar anionitlar deyiladi:
R — NH3OH + Cl- ß> R -­ NH3C1 + OH- anionit generatsiyasi