Toshkent moliya instituti f. T. Bazarova

 

---

351 

 

Reklama va reklama vositalari 

 

Insoniyat paydo bo‘lgandan buyon savdo inson taraqqiyoti bilan 

hamohang ravishda shakllanib kelgani sir emas. Savdo rivojlanib, 

savdogarlar o‘rtasida bozor va xaridorlar jihatidan ustunlik va 

yetakchilikka harakat qilish ular o‘rtasidagi narx va sifat vositasida 

raqobatni keltirib chiqardi. Endi ular o‘z mahsulotlarini maqtab 

xaridorda nisbiy afzallik va moyillikni kuchaytirishga o‘tdilar. Bu 

raqobat o‘z navbatida reklamaning paydo bo‘lishiga olib keldi. Tarixiy 

manbalar shundan darak beradiki, dastlab misrliklar tijorat maqsadlari 

uchun papirusga bitilgan savdo narxlari yozilgan mayda xabarlar va 

devoriy xabar matnlarini qo‘llaganlar. Pompeya xarobalari va Qadimgi 

Arabistonda tijoriy xabarlar va siyosiy namoyishlar lavhalari ham 

topilgan. Devorlarga o‘yib yoki chizib ishlangan tasvirlar reklamaning 

qadimgi turlaridan hisoblangan va kelib chiqishi Hindistonga borib 

taqalib, miloddan avvalgi 4000-yilda paydo bo‘lgan. Yana tarixdan shu 

narsa ma’lumki, reklamaning ilk ko‘rinishlari uy tashqarisidagi 

reklamalar (qadimgi davrlarda xizmat ko‘rsatish joylari xizmat 

ko‘rsatuvchilar uylarining bir qismida qurilgan) va devorga ilingan 

e’lonlar bo‘lgan. 

 O‘rta asrlarda aholining asosiy qismi savodsiz bo‘lganligi sababli 

hunarmandlar kasblariga doir belgilarni o‘zini reklama va mo‘ljal 

sifatida qo‘llaganlar. Masalan, taqachilar ot taqasi rasmini yoki aynan, 

temirchilar bolg‘a, kosiblar etik va sartaroshlar ustara tasviridan 

foydalanganlar. Meva va sabzavot sotuvchilari esa shahar markazlariga 

kelgan holda o‘zlari yoki biror kishini yollab o‘z mahsulotlarini maqtab 

jar solganlar yoki jarchi yordamidan foydalanganlar.  

Ilm-fan taraqqiyoti asta–sekinlik bilan o‘sgan sari o‘qish 

ommalashdi va bu o‘z navbatida bosmaxonalar kashfiyotiga olib keldi. 

Endi odamlar tarqatmalar orqali reklama qila boshladilar. XVIII asrga 

kelib ingliz gazetalari reklamalarni bosib chiqara boshladi. Lekin bu 

reklamalar asosan turli yangi kitoblar va gazetaning o‘zini maqtashdan 

nariga o‘tmasdi. Keyinchalik dori vositalari reklamasini tarqata 

boshladilar va bu gazetalarning foyda olish yo‘nalishining o‘zgarib 

ketishiga olib keldi, ya’ni ular gazeta tirajlari bilan bir qatorda reklama 

orqali ham foyda ola boshladilar. Tahririyatlar reklama orqali daromad 

olishga shunchalik kirishib ketdilarki, buyuk Yevropa o‘latida ular 

ancha insonning uyi kuyishiga sabab bo‘ldilar. Chunki o‘sha davrda 

alkimyogarlar o‘latga davo qidirib, nimani topsalar shuni davo, deb 

---

352 

 

e’lon qilar va u orqali mo‘may daromad qilardilar. Bu orqali ingliz 

matbuoti sezilarli darajada obro‘sini yo‘qotdi. Shundan keyin ingliz 

hukumati reklamani tartibga solishga urinishlarni boshladi va noto‘g‘ri 

ma’lumot tarqatgan buyurtmachini ham, tahririyatni ham qattiq jarimaga 

tortajagini bildirdi.  

Iqtisodiyot o‘sib borgan sari reklama ham unga hamohang 

rivojlanib bordi. AQShda reklamadagi yuksalishlar uni mutlaqo yangi 

shaklga – xat tartibli reklama shaklini yaratilishiga olib keldi.1836 – 

yilning iyunida Fransiyaning La Presse gazetasi reklama orqali daromad 

olayotgani evaziga narxni pasaytirish va bu orqali gazetxonlar safini 

kengaytirishni mo‘ljalladi. Keyinchalik bu usul butun mamlakat 

gazetalari tomonidan o‘zlashtirildi. 1840 – yilda Volni Palmer ismli 

kishi Filadelfiyada hozirgi zamon reklama agentliklariga o‘xshash 

agentlikka asos soldi. 1842–yilda Palmer mashhur gazetalardan katta 

chegirmali narxda bo‘sh sahifalarini sotib oldi va yuqori narxlarda 

reklama qiluvchilarga sota boshladi. Palmer faqat gazeta betlarini sotib 

olgan bo‘lib, reklama qanday qilib, qanday ko‘rinish va shaklda berilishi 

reklama beruvchilarlar ixtiyorida bo‘lgan. XIX asr oxirlariga kelib 

N.W.Ayer & Sons reklama agentligiga asos solindi va bu agentlik 

reklamani rejalashtirish, yaratish va reklama jarayonini boshqarish 

borasida taklif va yordamlar berardi. Xuddi shu davrda Fransiyada 

Charles-Louis Havas reklama agentligi ham faoliyat olib borayotgan 

bo‘lib, uning xizmat ko‘rsatish ko‘lami brokerlikni ham qamrab olgan 

edi.  

XX asr reklama tarixida tub burilish yasadi. Avvalo, reklama 

sohasida ayollar salmog‘i va vositasi ortib bordi. Dastlab, reklama 

agentliklari ayollardan yaratuvchanlik qobiliyati va uy-ro‘zg‘orga oid 

reklamalarda «onalar tanlovi” yoki «rafiqalaringiz tanlovi” kabi 

reklamalar uchun foydalangan bo‘lsalar, keyin ulardan turli xil ayollar 

tasvirlari orqali e’tirofni tortish yo‘liga o‘tadilar. Amerikada ayollarning 

ilk tasviri sovun reklamasida qo‘llanildi. 

Yangilik usulida yaratilgan dastlabki zamonaviy reklama 1920–

yillarning boshida ishlangan tamaki reklamasi hisoblanadi. Zamonaviy 

reklamaning otasi sifatida Edvard Berniys Medisson Avenyu reklama 

agentligiga asos solgan. Jahon bo‘yicha tamaki savdosining tarqalishi va 

iste’molining ommalashishiga xuddi shu inson sababchi bo‘lgan.O‘sha 

paytda Bonzak deb atalgan yangi va katta hajmda sigareta o‘raydigan 

mashinaning sanoatda qo‘llanishi bozorda taklif hajmini keskin oshirib 

---

353 

 

yuboradi va bu muammoni hal qilishni Edvard Berniys ajoyib reklama-

lari orqali bartaraf etadi.