Toshkent moliya instituti f. T. Bazarova

Mahsulotning (xizmatning) narxi va qadrliligi o‘rtasidagi aloqa 

 

Mahsulot / xizmat 

Xaridorning 

didi 

va 

istaklari 

 

Xaridor tomonidan qabul 

qilingan 

mahsulotning(xizmatning) 

qadrliligi 

NARX 

Xaridorning mahsulotni 

xarid qilishga tayyorligi 

Boshqa marketing vositalari   Xaridorning 

moliyaviy 

ahvoli 

 

Monitoring – kuzatish, korxonalarning moliyaviy-xo‘jalik faoliyati 

to‘g‘risida axborot yig‘ish va umumlashtirish tizimi. Narxlar moni-

toringi esa ro‘yxatdan o‘tkaziladigan shartnomalar qo‘shimcha ustama 

xarajatlarsiz, vositachilik xizmatlarisiz tuzilganligi hamda narxlarning 

maqsadga muvofiqligini kuzatishdir. Xaridorning mahsulot sotib olishi 

jarayonidagi narx va qiymat o‘rtasidagi muvozanat 10.2. jadvalda 

keltirilgan. 

Tovarning qadrliligiga eng avvalo, uning xususiyatlari, ya’ni ushbu 

xususiyatlar xaridorlar didiga qanchalik mosligiga bog‘liq. Yuqorida 

ko‘rsatilgan xususiyatlarning baholanishi xaridorlarning subyektiv qabul 

qilishiga bog‘liq. Mahsulotning bir xil xususiyatlari xaridorlar 

tomonidan har xil baholanishi mumkin. Bundan kelib chiqadiki, xaridor-

lar bir xil mahsulot uchun har xil narx to‘lashga tayyordirlar. 

Mahsulotning qadrliligiga marketing vositalari ta’sir qiladi (korxonaning 

imiji, marka imiji sotish sharoitlari, reklama va boshqalar). Shuning 

uchun yangi sotuvchining yutug‘ini faqat mahsulotning past narx bilan 

belgilab bo‘lmaydi. Past narxda sotuvchining yutug‘i faqatgina xaridor-

ning hech bo‘lmaganda sifatga bo‘lgan ehtiyojini qondirishi kerak. 

Tovarni bozorda namoyish qilish narxlardan marketing kompleksi 

elementlaridan biri sifatida tovar, savdo (o‘tkazish) va rag‘batlantirish 

bilan bir qatorda faol foydalanishni ko‘zda tutadi. Narx samarali narx 

siyosatini o‘tkazish sharoitida maqsadli bozorga ta’sir etishning aniq-

ravshan vositasiga aylanadi. 

Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda uzoq vaqtlargacha 

narx iste’molga oid qarorlar qabul qilinishining eng muhim mezoni 

bo‘lgan. Hayot darajasi nisbatan past bo‘lgan mamlakatlar uchun va 

---

247 

 

shuningdek, ommaviy talab bo‘lgan tovarlarga nisbatan bunday 

yondashuv bugungi kunda ham adolatli hisoblanadi. Hozirgi davrda narx 

siyosatining roli tovar, savdo va rag‘batlantiruvchi siyosat kabi 

iste’molchiga ta’sir etuvchi narxga oid bo‘lmagan choralarga nisbatan 

tushmoqda. Shu munosabat bilan mutaxassislar bevosita narxga oid 

raqobatdan qochishni, narxga oid bo‘lmagan raqobatdan faol 

foydalanishni, bozorni segmentlash, bozorda o‘z o‘rnini qidirib topish, 

tovarni, uning sifatini differensiyalash, yangi tovarlarni ishlab chiqish, 

reklama metodlari va vositalarini kengaytirish va savdoni rag‘bat-

lantirish, savdo tizimi samaradorligini oshirishni tavsiya qilmoqdalar. 

Ammo shunga qaramasdan narx o‘ta muhim, bozordagi ahvolga va 

tadbirkorning oladigan foydasiga katta ta’sir o‘tkazuvchi marketing 

siyosatining jiddiy elementiligicha qolmoqda. 

Xaridorlar bozori sharoitida narxlar darajasi sezilarli darajada 

iste’molchilar tomonidan belgilanadi, sotuvchining narx sohasidagi 

imkoniyatlari keyin paydo bo‘ladi. Biror bir tovarni sotib olmoqchi 

bo‘lgan xaridor uchun narx “iqtisodiy qurbonlik” hisoblanadi. Xaridor 

bu ”qurbonlik”ni tovarni sotib olish va undan foydalanishdan keladigan 

foyda bilan taqqoslaydi, tovarning foydasi uning narxiga nisbatan 

yuqori, deb hisoblagandan keyingina sotib oladi. Xaridorlar hatto yuqori 

narx bilan bo‘lsa ham sifatli tovar sotib olishni afzal ko‘radilar.Tovar 

sotib olgan odam uchun qancha foydali bo‘lsa, uning yuqori narxi 

shunchalik oqlangan bo‘ladi. Ommaviy xaridorlar uchun imkoniyatli 

narxlardagi yaxshi sifatli tovarlar kerak. Shunday qilib, xaridorlar 

narxlarga talab, daromadlar darajasi, istak va mos keluvchi tovarni sotib 

olish imkoniyati bilan ta’sir o‘tkazadi. Xaridorlar tomonidan narxlarni 

ruhan idrok etish omili juda muhim.  

Narxlarning asosiy darajasi hisobi bozorga chiqarilgan tovarga talab 

(uning hajmi va dinamikasi) va savdoning aniq bozorida talabning har 

bir guruhi bo‘yicha elastikligini aniqlash bilan boshlanadi. Marketing 

bo‘yicha mutaxassis nafaqat narx va buning natijasida yuzaga kelgan 

talab orasidagi bog‘liqlik xarakterini talab qonuni bilan ifodalanishini, 

shuningdek, ushbu mahsulotning turlicha narxiga talab qanchalik 

qaratilayotganini ham bilishi kerak. Bu bog‘liqlik darajasini talabning 

narxga oid elastikligi (o‘zgarishliligi), deb atash qabul qilingan va grafik 

jihatdan u egri talabning egilishidagi ma’lum burchak sifatida 

tasvirlanadi.  

---

248 

 

Oddiy vaziyatda narx va talab bir-birlariga teskari bog‘liqlikda 

bo‘ladi, ya’ni narx qancha yuqori bo‘lsa, talab shuncha kam bo‘ladi. 

Budjeti cheklangan iste’molchilar muqobil tovarlarni tanlashga duch 

kelganlarida ular uchun narxi juda yuqori bo‘lganlarini juda kam sotib 

oladilar.  

Raqobat orqali narxni o‘zgartirish talabning oshishi yoki 

pasayishiga bog‘liq. Aksincha, narx qancha past bo‘lsa, talab shuncha 

oshadi. Baho talab qayishqoqligining o‘zgarishiga olib keladi. Ammo 

hamma xaridorlar ham bahoning o‘zgarishiga bir xil munosabatda 

bo‘lmaydilar. 

Elastik, deb narxlarning sezilmas o‘zgarishidan ham sezilarli o‘zga-

radigan talabga aytiladi. Talabning elastik (o‘zgaruvchan)ligi raqobat 

darajasiga bozorda substit (o‘rnini bosuvchi) tovarlar mavjud bo‘lganda, 

xaridorlarning daromad darajalari va muomala qila olish (xarid 

qobiliyati) xususiyatlariga bog‘liq. Miqdoriy jihatdan u sotilgan tovar 

hajmi foizli o‘zgarishining uning narxi foizli o‘zgarishiga bo‘lishdan 

chiqqan qismi sifatida aniqlanadi. Talab qanchalik kam elastik bo‘lsa, 

tovarning sotuvchisi unga shunchalik yuqori narx belgilashi mumkin. Va 

aksincha, talab qanchalik elastik bo‘lsa, sotuvchi firmada o‘z 

mahsulotiga emas, boshqalarnikiga narxlarni pasaytirish siyosatidan 

foydalanishiga to‘g‘ri keladi, bu esa savdo hajmining va firma 

foydasining keskin oshishiga olib keladi. Narx elastikligi asosida 

belgilangan talab narxlarning yuqori chegarasini shakllantiradi. 

 Agar raqobat cheklangan bo‘lsa, firmaning narx ustidan nazorat 

darajasi oshadi, bozorning ta’siri esa pasayadi. Raqobat yuqori darajada 

bo‘lganda narxni bozor boshqaradi. Shuning uchun bozor yetakchisi 

narxlarni hisob-kitob qilganda xomashyo, materiallar yetkazib 

beruvchilar narxini, o‘xshash mahsulotlar ishlab chiqaradigan 

raqobatchilar narxini, bir xildagi o‘xshash tovarlar taklif qiluvchi 

raqobatchilar narxini e’tiborga olishlari kerak. Tovar narxi darajasi va 

uning strukturasi raqobatchi firmalarning o‘xshash tovarlari bilan ular 

sifatining texnik-iqtisodiy parametrlari va boshqa raqobatbardoshlikni 

tashkil etuvchilari asosida taqqoslash bilan belgilanadi. Taqqoslash 

raqobatchilar tovarini xarid qilish, xaridorlar fikrini so‘rash kabilarni 

ko‘zda tutadi. Narxlar unga raqobatchilar tomonidan bo‘ladigan 

reaksiyani hisobga olib, tuzatiladi. Bu holatni pisand qilmaslik firma 

narx siyosatining mag‘lubiyatiga va uning tadbirkorlik faoliyati izdan 

chiqishiga olib kelishi mumkin. Narx urushi bo‘shashgan (sust) 

---

249 

 

firmalarni bozordan siqib chiqaradi. Shunday qilib, narxlar darajasi 

birinchi navbatda, firma, xaridorlar va raqobatchilar manfaatlarini 

tenglashtirmog‘i lozim. 

Narxlar darajalari aytib o‘tilgan omillaridan tashqari davlat 

boshqaruvi choralariga ham (hukumat antidemping va antitrest qonunlar 

doirasida ta’sir etishi mumkin), shuningdek, mamlakat va ushbu 

bozordagi soliqqa tortish tizimi va inqiroz darajasi xarakteridan, davlat 

moliyaviy ahvoli, valuta kurslari nisbati, siyosiy vaziyat va boshqalardan 

kelib chiqib ham bog‘liq bo‘lishi mumkin.