Toshkent moliya instituti f. T. Bazarova

Vaqtinchalik (mavsumiy)  narx - bu vaqtning ma’lum davrida 

(mavsumda) amal qiluvchi narx. 

Mahsulotlarni yetkazib berish va sotish shartlariga ko‘ra netto narx, 

brutto narxlar farqlanadi. Netto narx- bu tovarning “sof” narxi. Brutto 

narx (yalpi narx)- bu oldi-sotdi shartlarini hisobga olib, belgilangan narx 

(tovarlar bo‘yicha soliqlar, chegirmalar, “franko” turi, sug‘urta). 

Narxning yana bir necha turlari mavjud bo‘lib, narxlar mahsulot 

ishlab chiqarilgan rayondan iste’mol rayoniga tashish bilan bog‘liq 

transport xarajatlari kimning zimmasida bo‘lishiga qarab narxlar 

(Franko, FOB, FOS va hokazolar), mahsulot yetkazib beruvchi bilan 

iste’molchi o‘rtasida qanday taqsim bo‘lishiga qarab bir-biridan farq 

qiladi. 

1. Franko-mahsulot yetkazib beruvchining ombor narxlarida 

mahsulotni yetkazib beruvchi omboridan to iste’molchi omboriga 

yetkazib berishgacha bo‘lgan barcha transport va yuk tashish-tushirish 

xarajatlarini iste’molchi (yukni qabul qilib oluvchi) ko‘taradi. Mahsulot 

yetkazib beruvchi esa bu xarajatlardan ozod bo‘ladi. Franko-mahsulot 

yetkazib beruvchi omborining ulgurji narxlari keng qo‘llaniladi. 

Mahalliy sanoat mahsulotlari, shuningdek, ba’zi qurilish materiallari va 

boshqalar ham ana shunday narxlarda sotiladi. Iste’molchi materiallarni 

o‘z transport vositalari bilan yetkazib beruvchining omboridan tashib 

olganida ham o‘sha franko narxlar qo‘llaniladi. 

2. Franko-mahsulot jo‘natiladigan stansiya (pristan) narxlari 

---

245 

 

mahsulot yetkazib beruvchining materialni jo‘natish stansiyasigacha 

(pristangacha) tashib olib borish bilan bog‘liq qo‘shimcha xarajatlarini 

ham o‘z ichiga oladi. Ammo vagonlarga, kema, barjalarga ortish 

xarajatlari bundan mustasno. Mahsulotni ortish, mahsulot yetib borgan 

joyda uni tushirish, iste’molchining omborigacha tashib borish 

xarajatlari bu xil franko narxiga kirmaydi. Bu narxlar amalda mol 

yetkazib beruvchini materialning to‘liq va sifati buzilmagan holda tashib 

olib borilish javobgarligidan ozod etadi. 

3. Franko-mahsulot jo‘natiladigan stansiya-vagon narxlari 

mahsulotni o‘z omboridan jo‘natish stansiyasiga (pristanga, portga) 

tashib borish bilan bog‘liq xarajatlarni, vagonlarni shaxobcha yo‘llarga 

chiqarish, teplovozlar manevri uchun to‘lovlar, mahsulotni vagonlarga 

(kemalarga) ortish xarajatlari, mahsulotni jo‘natayotganda bo‘ladigan 

transport tashkilotlari tomonidan joriy qilingan (masalan, mahsulotni 

taroziga solish) to‘lovlar mahsulot yetkazib beruvchi zimmasiga 

yuklanadi. Mazkur xarajatlardan tashqari mahsulot jo‘natish 

stansiyasidan iste’molchi omboriga tushguncha o‘rtada bo‘ladigan 

barcha tashish, ortish-tushirish xarajatlarini (franko-jo‘natish sanksiyasi 

baholarida) iste’molchi ko‘taradi. 

Bozorning turiga bog‘liq holda auksionlar, birja kotirovkalari narxi 

farqlanadi.  Auksion bahosi - bu auksionda sotilgan tovarning real 

bahosi. Auksion bu-tovarni raqobatli savdo yo‘li bilan sotish usuli. Sotib 

oluvchi auksion ishtirokchilaridan minimal narxga erishilganlik sharti 

bilan eng yuqori narxni taklif qilgan odam bo‘ladi. Auksionlarda 

momiq-mo‘ynali tovarlar, choy, qadimgi predmetlar, qimmatbaho 

toshlar  va b.lar kabi tovarlar sotiladi.