Toshkent moliya instituti f. T. Bazarova

Dastlabki testlashtirish, rag‘batlantirish dasturi realizatsiyasi, 

nazorat qilish va baholash 

 

Ko‘pchilik savdoni rag‘batlantirish dasturlari mavjud tajriba asosida 

ishlab chiqilsa ham dastlabki testlashtirish tanlab olingan usul 

maqsadlariga mos kelishiga, stimullar o‘lchami optimalligiga, aksiyani 

ko‘rsatish usuli samaraligiga ishonishga yordam beradi. Ayrim 

ta’minotchilar rag‘batlantirishning turlicha usullarini iste’molchining 

o‘zi bilan baholashni taklif qiladilar yoki tanlangan usulni haqiqiyligini 

cheklangan hududlarda tekshirib ko‘radilar. Marketing bo‘yicha 

menejerlar majburiyatlariga tayyorgarlik davrini va sotish davrini 

(tadbirning boshlanish paytidan kompaniya tayyorlangan tovarning 

taxminan 95 % ni realizatsiya qilgach, tugaguncha) qamrab oluvchi 

---

340 

 

realizatsiya va rag‘batlantirish dasturining nazorati rejasini ishlab 

chiqish kiradi. 

Har yili dunyoda qariyb 20 mingta xalqaro, milliy va mintaqaviy 

ko‘rgazmalar, yarmarkalar va salonlar o‘tkaziladi. Qizig‘i  shundaki, 

1798 – yilda Parijda tashkil etilgan sanoat ko‘rgazmasi bunday 

tadbirlarning milliy iqtisodiyot uchun muhimligini alohida qayd etgan 

Napoleon Bonapart tomonidan ochilgan edi. Belgiyada birinchi 

ko‘rgazma 1814 – yilda (Gent), Avstriyada 1825 – yili (Vena), 

Ispaniyada 1846 – yili (Madridda) bo‘lib o‘tgan edi. Germaniyada esa 

ilk sanoat ko‘rgazmalari Myunxenda (1818 – yili), Drezdenda (1824 – 

yili) va Berlinda (1843 – yili) o‘tkazilgan. 

Birinchi butun dunyo ko‘rgazmasi «Barcha xalqlar ulug‘ bir ish — 

insoniyatni takomillashtirish ustida ishlayversin», degan shior ostida 

1831 – yili Londonda bo‘lib o‘tgan edi. Ana shu ko‘rgazma o‘tkazish 

tashabbuskori Angliya qirolichasi Viktoriyaning umr yo‘ldoshi shahzoda 

Albert bo‘lgan. Buyuk Britaniyadan tashqari unda AQSh, Fransiya, 

Germaniya va boshqa mamlakatlar ishtirok etgan, 14 ming qatnashchi 

17 mingta eksponatni taqdim etib tanishtirgan edi. Tashrif buyuruvchilar 

— avval faqatgina imtiyozli tabaqalar vakillari va qurbi yetadigan                

badavlat kishilar kiraverishda 1 funt to‘lab (bu esa oddiy ishchining bir 

haftalik ish haqidan 6 baravar ko‘p edi), jahonning 40 dan ziyod 

mamlakatlaridan kelgan eksponatlar bilan tanisha olar edilar: ulkan 

teleskoplar, mexanik to‘quv dastgohlari, gidravlik presslar va mexanik 

chalg‘ilar, rezina buyumlar va boshqalar tomoshaga qo‘yilgan edi. 

Birinchi kuni ko‘rgazmaga 25 ming odam tashrif buyurdi. Keyinchalik 

esa kirish to‘lovi 21 shillinggacha kamaytirildi va ko‘rgazmani oddiy 

odamlar ham bemalol tomosha qiladigan bo‘ldi. Ko‘rgazma ishlab 

turgan yarim yil davomida unga 6 million odam keldi. Birinchi butun– 

dunyo ko‘rgazmasini o‘tkazish bo‘yicha Qirollik komissiyasi tomonidan 

mukofotlarning 3 ta darajasi belgilangan edi: faqatgina yangi ixtiroga 

yoki buyumning yangicha dizayni uchun beriladigan katta medal, 

ikkinchi darajali medal – yuqori sifatli mahsulot uchun ko‘rgazmaga 

tashrif buyurganlar va komissiya a’zolari e’tibor qaratgan eksponat 

Faxriy yorliq bilan taqdirlangan edi. Mukofotlar jami 5081 ta bo‘lgan, 

inglizlarga 4038 tasi topshirilgan bo‘lsa, ajnabiylarga1145 tasi nasib 

etgan. 

1855 – yilda Parijda ikkinchi, 1862 – yilda Londonda uchinchi 

butun dunyo ko‘rgazmasi o‘tkazildi. Jahon savdosida mahsulot sotish 

bozori uchun kurash keskinlashib ketishi XX asr boshlarida ko‘rgazma-

yarmarka faoliyatining tamomila yangi turi – namunalar jahon 

---

341 

 

ko‘rgazmasi paydo bo‘lishiga olib keldi. 1900-yili Italiyaning Turinda 

avtomobillar tarmoq yarmarkasi tashkil etildi. Fransiyada 1904-yili Parij 

shahrida  yarmarkasi ishlay boshladi. Namunalar xalqaro yarmarkasi 

Birinchi jahon urushi davrida va urushdan keyingi yillarda ayniqsa, keng 

tarqaldi. Xalqaro aloqalar izdan chiqishi, tashqi savdo va valuta 

cheklovlari joriy etilishi, to‘lov balanslari buzilishi sharoitida aynan 

xalqaro yarmarkalar jahon savdosini qayta tiklashga ko‘mak berishning 

eng qulay shakli bo‘lib xizmat qildi. 1915-yilda Londonda namunalar 

xalqaro yarmarkasi ochildi, 1916-yilda Lionda tashkil etildi (u hozirgi 

vaqtda ham eng yirik hisoblanadi), 1918-yilda Bryusselda, 1920-yili 

Milanda, 1926-yili Salonikida, 1927-yilda esa Izmirda ochildi. 

Ikkinchi jahon urushi aksariyat xalqaro yarmarkalar ishini to‘xtatib 

qo‘ydi. Savdo aloqalari izdan chiqdi, yarmarka inshootlari vayronaga 

aylandi. Urushdan keyin esa, aziyat chekkan Yevropa davlatlari 

iqtisodiyoti tiklanib borgani sayin xalqaro yarmarkalar faoliyati qayta 

tiklandi.