Monopolist korxonalar soni
|
Monopol mahsulot turlari
| |
Yillar
|
Yillar
| |
|
|
2005
|
2006
|
2007
|
2008
|
2009
|
2005
|
2006
|
2007
|
2008
|
1
|
Non va non mahsulotlari
|
21
|
21
|
19
|
6
|
4
|
43
|
43
|
39
|
3
|
2
|
Ko’mir
|
5
|
6
|
5
|
1
|
1
|
6
|
7
|
6
|
2
|
3
|
Gaz
|
4
|
5
|
7
|
2
|
2
|
5
|
6
|
9
|
1
|
4
|
Oziq ovqat
|
96
|
92
|
76
|
21
|
18
|
519
|
359
|
251
|
7
|
5
|
Yengil sanoat
|
30
|
43
|
35
|
28
|
25
|
62
|
87
|
79
|
23
|
6
|
Mahalliy sanoat
|
10
|
12
|
7
|
2
|
2
|
19
|
17
|
7
|
3
|
7
|
Neft- kimyo sanoati
|
26
|
27
|
30
|
24
|
21
|
74
|
50
|
63
|
31
|
8
|
Mashinasozlik
|
30
|
30
|
27
|
28
|
23
|
63
|
60
|
51
|
46
|
9
|
Qurilish mollari
|
68
|
71
|
75
|
73
|
68
|
197
|
193
|
198
|
26
|
10
|
Xizmatlar
|
329
|
338
|
117
|
165
|
154
|
694
|
659
|
234
|
82
|
11
|
Va boshqa tarmoqlar
|
102
|
108
|
340
|
36
|
30
|
214
|
238
|
595
|
23
| |
|
Jami
|
721
|
753
|
738
|
386
|
360
|
1899
|
1719
|
1532
|
247*
|
9-rasm.Monopolistik korxonalar soni va monopol mahsulot turlari
hududlar bo’yicha.
|
|
Monopolist korxonalar
soni
|
Monopol mahsulot
turlari
|
Yillar
|
Yillar
|
Hududlar
|
2005
|
2006
|
2007
|
2008
|
2009
|
2005
|
2006
|
2007
|
2008
|
2009
|
|
1
|
Andijon
|
50
|
51
|
47
|
23
|
19
|
164
|
114
|
101
|
46
|
42
|
|
2
|
Buxoro
|
49
|
51
|
44
|
21
|
16
|
103
|
101
|
102
|
51
|
44
|
3
|
Jizzax
|
38
|
41
|
43
|
19
|
17
|
88
|
85
|
83
|
42
|
36
|
4
|
Qashqadaryo
|
36
|
41
|
43
|
22
|
20
|
76
|
79
|
92
|
39
|
30
|
5
|
Navoiy
|
50
|
33
|
38
|
14
|
11
|
96
|
85
|
83
|
43
|
38
|
6
|
Namangan
|
63
|
65
|
51
|
22
|
21
|
184
|
185
|
106
|
43
|
39
|
7
|
Samarqand
|
52
|
52
|
59
|
37
|
34
|
115
|
108
|
120
|
59
|
50
|
8
|
Surhondaryo
|
41
|
37
|
44
|
21
|
18
|
66
|
65
|
74
|
38
|
29
|
9
|
Sirdaryo
|
35
|
44
|
37
|
16
|
14
|
71
|
97
|
91
|
35
|
30
|
10
|
Toshkent
|
36
|
54
|
52
|
34
|
28
|
237
|
228
|
159
|
56
|
49
|
11
|
Toshkent sh.
|
56
|
50
|
49
|
92
|
85
|
242
|
141
|
126
|
83
|
70
|
12
|
Farg’ona
|
47
|
59
|
59
|
33
|
29
|
75
|
101
|
93
|
64
|
58
|
13
|
Xorazm
|
36
|
43
|
46
|
20
|
17
|
60
|
63
|
54
|
38
|
33
|
14
|
Qoraqalpo g’iston
|
45
|
42
|
38
|
12
|
10
|
114
|
102
|
87
|
33
|
25
| |
|
Res. bo’yicha
|
92
|
90
|
88
|
-
|
208
|
165
|
161
|
| |
|
Jami
|
721
|
753
|
386
|
386
|
1899
|
1719
|
1532
|
247
|
|
4. O’zbekistonda bozor hokimiyati muammolari.
Butunlay boshqacha masala - bu bozorning monopoliyalashuvi bo'lib, unda sof monopoliya yoki oligopoliya vaziyatlari eng yaxshi texnologiya yoki ishlab chiqarishni tashkil etish tufayli emas, balki o'zaro bir-biridan eng yirik firmalarning til biriktirishi, boshqa raqiblarni siqib chiqarishi yoki yutib yuborishi tufayli yuzaga keladi.
Bunday holda, cheklangan resurslardan eng yaxshi foydalanishni ta'minlaydigan firmalar, albatta, bozor egalariga aylanishmaydi va keyinchalik bu resurslar monopollashtirilmagan bozorda taqqoslagandan ham yomonroq taqsimlanadi.
Davlatning uyushtirilgan monopoliyaga qarshi faoliyatining birinchi tajribasi 1890 yilda Qo'shma Shtatlarda monopoliyaga qarshi qonunchilikni qabul qilish (Sherman qonuni) asosida yaratildi. Keyinchalik shunga o'xshash qonunlar boshqa mamlakatlarda ham paydo bo'ldi. Monopoliyaga qarshi qonunchilik uning raqobatbardoshligini ta'minlashga imkon beradigan ishlab chiqarish tarkibini saqlashga qaratilgan.
Bozorni monopollashtirish
Hisob-kitoblar shuni ko'rsatdiki, bitta kompaniya ma'lum turdagi mahsulotning 40 foizidan ko'pini ishlab chiqarmasligi kerak. Qonunchilik talab va taklif o'rtasidagi haqiqiy munosabatlarga mos kelmaydigan narxlarni sun'iy ravishda ushlab turish uchun har qanday kelishuvni taqiqlaydi.
Shuningdek o'qing:
Bozor monopollashtirish - sotuvchilar yoki xaridorlardan biri ma'lum bir tovar bozorida sotish yoki sotib olish umumiy hajmining shunchalik katta ulushini hisobga oladiki, bu narxlar va bitimlar shart-sharoitlarining shakllanishiga ushbu bozorning boshqa ishtirokchilariga qaraganda ko'proq ta'sir qilishi mumkin.
Bozor mexanizmi o'z-o'zidan ma'lum bir firmaning ma'lum bir mahsulot uchun bozorni monopollashtirishiga to'sqinlik qila olmaydi. Boz ustiga, bozorni bunday monopollashtirish quyidagi sabablarga ko'ra yuzaga kelishi mumkin.
1) iqtisodiy afzalliklar;
2) raqiblarning turli xil kelishuvlari yoki joy almashishi.
Bozorda ma'lum bir kompaniyaning iqtisodiy ustunligi, xaridorga o'z mahsuloti uchun eng maqbul narx-sifat nisbati taklif qila olganligi sababli paydo bo'lishi mumkin. Bunday ustunlikning asosi odatda eng ilg'or ishlab chiqarish texnologiyalari yoki tovarlarni ishlab chiqarish va sotishni tashkil etish usullarini joriy etishdir.
Agar kompaniyaning bunday faoliyatining natijasi bozorning ulkan ulushini egallash bo'lsa ham, xavfli narsa yo'q. Darhaqiqat, bu erda bozor mexanizmi o'zining asosiy vazifasini muvaffaqiyatli hal qilmoqda - cheklangan resurslarni eng yaxshi taqsimlashni ta'minlaydi. Darhaqiqat, bunday vaziyatda resurslarning eng katta ulushi cheklangan resurslardan unumli foydalangan holda va shu asosda minimal xarajatlarga erishgan holda raqobatda g'olib bo'lgan firmaga to'g'ri keladi.
Bu erda davlat aralashuvi uchun asos yo'q. Agar bunday firma bozordagi o'z ustunligidan narxlarni ko'tarish uchun foydalanishga harakat qilsa, u holda boshqa firmalarning, hattoki yuqori narxga ega bo'lgan firmalarning arzonroq narxlarni taklif qilish orqali yashashlari uchun sharoit yaratiladi.
Butunlay boshqacha masala - bu bozorning monopollashtirilishi, unda sof monopoliya yoki oligopoliya vaziyatlari eng yaxshi texnologiya yoki ishlab chiqarishni tashkil etish tufayli emas, balki bir-biridan eng yirik firmalarning o'zaro til biriktirishi, siqib chiqarilishi yoki boshqa raqobatchilarni o'zlashtirishi tufayli yuzaga keladi. Bunday holda, cheklangan resurslardan eng yaxshi foydalanishni ta'minlaydigan firmalar, albatta, bozor egalariga aylanishmaydi va keyinchalik bu resurslar monopol bo'lmagan bozorda taqqoslagandan ham yomonroq taqsimlanadi.
Monopoliyalarning rivojlanishi bozor iqtisodiyotining raqobat tamoyiliga putur etkazadi, makroiqtisodiy muammolarning echimiga salbiy ta'sir qiladi va ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorligining pasayishiga olib keladi.
Aynan shunday vaziyatda davlat bozorning monopoliyalashuvini tugatish va normal raqobatni tiklash uchun aralashishi kerak, bunda bozor mexanizmlari yana muvaffaqiyatli ishlashi mumkin.
Monopollashtirish faqat davlat tomonidan qonunchilik va boshqa monopoliyaga qarshi faoliyat uchun imkoniyatlari bilan, agar kerak bo'lsa kuch tuzilmalaridan foydalanish bilan cheklanishi mumkin.
Davlatning monopoliyaga qarshi uyushtirilgan faoliyatining birinchi tajribasi 1890 yilda AQShda monopoliyaga qarshi qonunchilikni qabul qilish yo'li bilan yaratildi.
Xulosa.
Dеmоkrаtik jаmiyatni bаrpо etishning аsоsiy shаrtlаridаn biri, nоmаrkаzlаshgаn tаrtibdа iqtisоdiy qаrоrlаrni qаbul qilish bilаn bоg’liq shаrоitlаrning mаvjudligi hisоblаnаdi.Erkin rаqоbаt - tаnlаsh erkinligi, tаdbirkоrlik erkinligi, bоzоrgа kirish erkinligi kаbi tаlаblаrning sinоnimidir, u fuqаrоlik jаmiyatidа kishilаrning kоnstitutsiyadа bеlgilаngаn iqtisоdiy erkinligining muhim tаrkibiy qismi hisоblаnаdi.
Iqtisоdiyotdа mоnоpоllаshuv tеndеnsiyalаri pаydо bo`lish munоsаbаti bilаn erkin rаqоbаt chеklаnаdi, shu sаbаbdаn sоg`lоm rаqоbаtchilik muhitini yarаtishdа dаvlаt hаm qаtnаshаdi. Bu dаvlаtning аntimоnоpоl siyosаti оrqаli аmаlgа оshirilаdi. Bu siyosаt erkin rаqоbаt muhitini yangidаn yarаtishgа emаs, bаlki uni sаqlаb qоlishgа, qаytаdаn tiklаshgа, rаqоbаtning mаdаniylаshgаn usullаrini qаrоr tоptirishgа qаrаtilаdi.
O`zbеkistоndа ham bоshqа sоbiq ittifоqdоsh rеspublikаlаri kаbi, rаqоbаtni umumаn inkоr etuvchi dаvlаt mоnоpоliyasidаn dаvlаtlаshmаgаn, turli хo`jаlik shаkllаrining muvоzаnаtigа аsоslаngаn vа erkin rаqоbаtni tаqоzо etuvchi bоzоr tizimigа o’tish yuz bеrmоqdа. Bu yеrdа аvvаllо rаqоbаtchilik munоsаbаtlаrini shаkllаntirish vа shu bilаn bir qаtоrdа uni tаkоmillаshtirish vаzifаsi turibdi. Har qanday iqtisodi rivojlangan davlatni qarasak, eng avvalo ichki iqtisodiyotini rivojlantirganligiga guvoh bo`lamiz. Buning uchun esa u eng avvalo erkin raqobatni vujudga keltirishga harakat qilgan. Bunday erkin raqobat bozorlarini yuzaga keltirish qiyin bo`lsada, lekin iloji boricha shu bozorga yaqin raqobatlashgan monopol bozorni yuzaga keltirishimiz kerak.
Аntimоnоpоl qоnunlаrni qаbul qilish vа hаyotgа tаtbiq qilish bоzоr munоsаbаtlаrigа o`tаyotgаn hаr bir mаmlаkаt uchun hаyotiy zаrurаtdir, chunki erkin rаqоbаtgа yo`l bеrmаy turib bоzоr iqtisоdiyotini shаkllаntirib bo`lmаydi.
Takliflar
1. Hozirgi kunga qadar mamlakatimizda bozorlarda monopoliyaning vujudga kelishini oldini olish va mavjud monopol hokimiyatni minimallashtirish borasida juda ko’p monopoliyaga qarshi qonunlar qabul qilindi. Bunday qonunlarining eng oxirgisi 2010-yilning 26-fevralida qabul qilindi1. Bu qonunlar o’z samarasini berdnini, albatta. Ammo qabul qilinayotgan qonunlarning ijrosini ta’minlashga va uning bajarilishini, hattoki, chekka-chekka tumanlarda ham nazorat qilinsa bu qonunlarning samaradorligi yanada oshgan bo’lardi. Buning uchun maxsus komissiya guruhi tuzilib, respublikamizning eng chekka joylarida ham targ’ibot-tashviqot ishlari olib borilsa maqsadga muvofiq bo’lardi.
2. Davlat tomonidan tashkil etilgan va monopol hokimiyati ta’minlanib turilgan tashkilotlarning faoliyati qattiq nazorat qilinishi va o’z huquqlarini suiste’mol qilishlariga yo’l qo’yilmasligi lozim. Chunki mamlakatimizning ba’zi bir joylarida pul ishlash maqsadida elektr tokini ataylab o’chirib qo’yish va qanaqadir bahonalar bilan uni tuzatish uchun aholidan pul terib olish, yoki pora olish holatlari kuzatilmoqda.
3. Monopol hokimiyatga ega bo’lgan ishlab chiqaruvchilar uchun alohida soliq turini joriy qilsh zarur, ya’ni, boshqalarga nisbatan ko’proq soliq olinishi lozim.
4. Bojxona tizimida bir qancha islohotlar olib borilishi lozim. Ayniqsa, mashina savdosi sohasida. Chunki mamlakatimizda chetdan mashina olib kirganda uni bojxona to’lovlari juda katta bo’lib, chetdan mashina olib kirish xarajatlarini oshirib yuboradi. Natijada mamlakat ichidagi mashina ishlab chiqaruvchilar monopol hokimiyatga ega bo’ladilar.
Foydalanilgan adabiyotlar:
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo’shma majlisidagi ma’ruzasi. (12.11.2010)
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Monopoliyaga qarshi ishlarni tartibga solish va raqobatni rivojlantirish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmoni. (26.02.2010)
“Iqtisodiyot nazariyasi” - Sh.Shodmonov, U.V.G’afurov /2005y
“Iqtisodiyot nazariyasi” Norboy BEKNOZOV (Darslik)/2005 y
“Mikroiqtisodiyot” – B.T.Salimov, U.S.Muxiddinov/ /2006y
“Mikroiqtisodiyot” – Robert Pindayk/ /2002y
“Iqtisodiyot nazariyasi” – D.Tojiboyeva/ /2005y
“Курсмикроэкономики” – R.M.Nuriyev/ /2005y
“Mikroiqtisodiyot” – K.R.Makkonel/ /2005y
“Микроэкономика” – L.S.Tarasechev/2006y
“Microeconomics” – P.Samuelson/531-537-betlar
“Микроэкономика и поведение” - Роберт Х. Франк.
“Особенности антимонополной политики в Узбекистане: обшие принсипи и правовая база” 2-nashr - T.Shadibayeva /
Foydalanilgan saytlar:7
www.iet.ru
www.ic.omskreg.ru
www.wikipedia.com
www.knigi.alhademic.ru
www.economics.ru
www.google.co.uz
www.antitrust.com
www.stat.uz
www.press-service.uz
www.globalcompetitionpolicy.org
11 . Ekonomicheskaya teoriya.Uchebnik.Izd.ispr. I dop. / Pod obsh. red. akad. V.l.Vidyapina, A.I.Dobrinina, G.P.Juravlevoy, L.S.Tarascvicha. M.: 1NFRA-M, 2005. 121-bet
2. Kulikov L.M. Ekonomicheskaya teoriya. M.: TK Vebli. Izd-vo Prospekt, 2005.191-b.; DTojiboyeva. Iqtisodiyot nazariyasi: Oliy o'quv yurllari talabalari uchun o'quv qo'llanma. T.: «0'qituvchi», 2002. 246-bet.
33 . Bu mazmundagi ta'riflar quyidagi manbalarda ham berilgan: A. F. Shishkin. Uchobnoye posobiye dlya vuzov.2-ye izd. Kn.i. M.: Gumauit. izd. sentr VLADOS. 1996, 597-bet.; E.F.Borisov.Ekonomicheskaya teoriya.Uchob. 2-ye izd..pererab. i dop. M.: TK Velbi, lzd-vo Prospekl, 2005, 208-bet.: Osnovi ekonomicheskoy teorii. Politekonomiya: Uchebnik / Pod red. d-ra ekon. nauk. prof. D.D.Moskvina.Izd. 3- ye, ispravl. \i: Editorial URSS. 2003. 499-bct.
4. I.A.Karimov. Bizningboshmaqsadimiz - jamiyatnidemokratlashtirishvayangilash. mamlakatnimodernizatsiyavaislohqilishdir. T.: «O’zbekiston», 2005. 76- 77-betlar.
5. T.Shadibayev i dr. Osobennosti antimonopolnoy politiki v Uzbekistane: obshie prinsipi i pravovaya baza. Ekonomicheskoyc obozreniye. Net.
6. “Monopoliyadan chiqarish, raqobatni va tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlash davlat qo’mitasi”ning nizomida shunday ko’rsatilgan.
7. Yuqorida aytib o’tilgan saytlardagi ma’lumotlar 12.12.2010 holatdagi ma’lumotlar.
|
Do'stlaringiz bilan baham: |
