Toshkent moliya instituti jo„rayev a. S., Safarov g„. A., Meyliyev o. R. Soliqlar va soliqqa tortish

2.2.1-chizma.
Soliq stavkalarini pasaytirishning iqtisodiy mohiyati

Eng yuqori soliq stavkalari pasaytirilganda mehnat taklifi hamda tadbirkorlikka rag‘batlar oshadi, jamg‘armalar va investitsiyalar ko‘payadi. Bu esa, AS egrisidan AS¹ egrisiga o‘tish imkonini beradi (taklifdagi nisbatan yuksak egri chiziq) natijada narxlar darajasi pasayib, ishlab chiqarish hajmi o‘sadi.

XX asrning 50-yillarida M.Fridman tomonidan ilgari surilgan monetar nazariyada soliqlar pul muomalasini baholash asosida o‘rganilgan. Iqtisodchining qarashlariga ko’ra, soliqlar muomaladagi ortiqcha pul miqdorini kamaytirishi orqali pul muomalasiga ta’sir ko’rsatadi va shu orqali iqtisodiyotning rivojlanishiga ta’sir etuvchi salbiy omillarni kamaytiradi.
Amerikalik iqtisodchi, monetarizm maktabining asoschisi, Nobel mukofoti sohibi Fridman Milton - 1912 yilda Nyu-York shahrida, Sharqiy Evropadan kelgan kambag‘al immigrantlar oilasida dunyoga keldi.
1928-1932 yillarda Fridman Rutgerts universitetini tamomlagach, unga ikki yo‘nalish: matematika va iqtisodiyot bo‘yicha bakalavr darajasi berildi. Undan keyin, u Chikago universitetining magistr darajasini oldi (1933). Oz fursat Kolumbiya universiteti bilan hamkorlik qilib, keyinchalik Chikagoga qaytadi.
Ikkinchi jahon urushi davrida AQSh kazinochiligida soliqlar, shuningdek, harbiy- iqtisodiy tadqiqotlar bilan shug‘ullangan. Urushdan keyingi davrda Marshal rejasini amalga oshirishda yordamchi bo‘lib faoliyat ko‘rsatgan. 1948 yili Fridman yana Chikago universitetiga qaytadi va sermahsul ilmiy faoliyatini boshlaydi. M.Fridman pul muomalasi, narx, iste‘mol nazariyalari va metodologiyasi muammolari bilan shug‘ullanib, unga mashhurlikni keltirgan qator monografik tadqiqotlarni tayyorladi: «Monetar barqarorlik dasturi» (1959), «Pul nazariyasi va siyosatida urushdan keyingi an‘analar» (1963), «Pul va fiskal siyosat»(1969), «Pul nazariyasida kontrrevolyutsiya» (1970), «Pul va iqtisodiy rivojlanish» (1973), «Ishsizlik va inflyatsiya?» (1975), «Kapitalizm kelajagi» (1977), «Iqtisodiyot va siyosatda ko‘rinmas qo‘l» (1981) va boshqalar. 1967 yili Milton AQSh iqtisodiy assotsiatsiyasi prezidenti etib tayinlandi⁹.
Fridman o‘z davrining etuk iqtisodchilari S.Kuznets, G.Saymon (Nobel mukofoti sohibi, 1971), F.Nayt, J.Viner bilan hamkorlikda ishlagan bo‘lib, o‘ziga xos neoklassik maktabning asoschisi va etuk namoyondasi hisoblanadi.
XX asr 80-yillarida M.Borns, G.Stayn va A.Lafferlar tomonidan taklif iqtisodiyoti nazariyasiga asos solindi. Ushbu nazariyada ham soliqlar iqtisodiyot o‘sishi va rivojlanishining muhim omili sifatida e‘tirof etilgan. Mazkur nazariyaga ko‘ra, soliq og‘irligi kamaytirilishi mamlakatda tadbirkorlik va investitsion faollikning keskin rivojlanishiga olib keladi.
Taklif iqtisodiyotining asosiy nazariy postulati A.Lafferning mashhur soliq egrisida o‘z aksini topgan. Unda davlat byudjeti soliq tushumlari, soliq stavkalari va milliy ishlab chiqarish darajalari o‘rtasidagi o‘zaro aloqa aks ettirilgan. Unga ko‘ra, soliq stavkalari yuqori darajada amalga oshirilishi, soliq to‘lovchilarning soliqqa tortish bazasi buzilishi hisobiga byudjetga soliq tushumlarining qisqarishiga, oxir oqibatda, sub‘ektlarning ishlab chiqarish faoliyati rag‘batlardan mahrum etilishiga olib keladi.
Taklif iqtisodiyoti tarafdorlari, statistik ma‘lumotlar asosida, soliqqa tortishning eng ma‘qbul stavkalarini aniqlashgan. Ushbu maktabning mashhur vakili M.Feldsteyn daromad solig‘i stavkasi 42 foiz bo‘lishi kerakligini asoslaydi, amerika soliq islohotlari loyihasi mualliflari senatorlar Bredli va Gefard uning 30-35 foizlik darajasini taklif etishdi, M.Fridman esa, chegarani 25 foiz darajasida belgilash lozimligini qayd etgan. Mazkur nuqtai-nazarlarning eng so‘nggisi, ya‘ni 25 foizlik darajasi A.Laffer nazariy modeliga bir muncha mosdir. Shundan ko‘rinib turibdiki, soliqqa tortishning eng ma‘qul stavkasi 15-25 foizlar o‘rtasidadir (aslida Lafferning nuqtai-nazariga ko‘ra, foydaga eng ma‘qul soliq stavkasi 20-25 foizdan oshmasligi lozim).
Taklif iqtisodiyotining yana bir maqsadi turli sub‘ektlar va iqtisodiyotning alohida tarmoqlariga soliq imtiyozlarini bekor qilishga qaratilganligidir. Bu borada, taklif iqtisodiyotining bosh tamoyili quyidagicha ifodalanadi: yuqori soliqlar - katta soliq imtiyozlari berilishini va aksincha, quyi darajadagi soliqlar - soliq imtiyozlarini bekor qilishni nazarda tutadi. Adolat nuqtai-nazaridan ta‘kidlash joizki, A.Laffer g‘oyasi qator iqtisodchilar tomonidan tanqid qilingan. Tanqid mohiyati shundan iborat ediki, soliq stavkalarini pasaytirish byudjet daromadlari kamayishining oldini olish, ishlab chiqarish hamda daromadlar o‘sishi tufayli soliq bazasining unga mos holda kengayishi to‘g‘risidagi Laffer taklifi o‘ta soddalashtirilgan. Uni qisqa muddatli, ya‘ni taktik maqsad yo‘lida amalga oshirish shubhali topilib, Laffer tavsiyalariga mos holda qabul qilingan chora-tadbirlarning amaliy natijasi davlat byudjeti taqchilligi bo‘ladi, degan xulosaga kelingan edi.