Toshkent moliya instituti kredit-iqtisod fakulteti "tasdiqlayman"
Download 0.77 Mb. Pdf ko'rish
|
kredit bahosining shakllanish mexanizmi va uni takomillashtirish
- Bu sahifa navigatsiya:
- 3-jadval Kredit bahosiga ta`sir qiluvchi tashqi omillar o`zgarishi tahlili 22 Ko`rsatkichlar 2009
- 4-jadval Kredit bahosiga ta`sir qiluvchi ichki omillar o`zgarishi tahlili 24
- 3-rasm.Tijorat banklariningаktivlari 25
- 5-jadval
- 6-jadval
|
21 Omillar Izoh Pul bozoridagi talab va taklifning nisbati Ya‟ni bozorda qanday miqdorda qarz puliga talab bor va unga nisbatan qanday miqdorda qarzga berilladigan pul chiqarilgan. Talab oshsa, foiz ortadi, taklif oshsa, u kamayadi. Qarzgaolina- diganpulniishlatishdankutiladigannafdarajasi Aniqrog„i shu pulning iste‟mol qiymati. Qarz puli tadbirkor uchun ko„p foyda keltirsa, yoki iste‟molchi ehtiyojini to„laroq qondirsa, foiz yuqori bo„ladi, aks holda u pasayib ketadi. Bunda pulni hozir ishlatishdan tegadigan naf taqqoslanadi.
Qarzni to„lash muddati va sharti Agar qarz uzoq muddatga berilib, uni sekin-asta kichik-kichik qismlarga bo„lib, bemalol qaytarish mumkin bo„lsa, qarzdor past foizni ma‟qul ko„radi. Gap shundaki, qarz qanchalik uzoq muddatga berilsa, shunchalik uni ishlatib daromad ko„rish mumkin va shu hisobdan foiz to„lash engil bo„ladi.
Qarzning qanday pul bilan berilishi Agar qarz erkin konvertirlangan valutada berilsa, foiz yuqori belgilanadi, agar u oddiy valutada berilsa, foiz nisbatan past o„rnatiladi. Konvertirlangan pul obro„-e‟tiborli bo„lganidan uni ishlatish oson, undan tezda yaqin daromad ko„rish mumkin.
Inflatsiya darajasi Inflatsiya yuz bersa, qarzga beriladigan pul egasiga qaytib kelguncha o„z qadrini qisman yo„qotadi. Bunda pul egasi yutqazadi. Shu sababli foiz inflatsiyani hisobga olib o„rnatiladi. Foiz inflatsiya shiddatiga nisbatan to„g„ri mutanosiblikda o„zgaradi. Pulni qarzga berishdan ko„ra boshqa yo„sinda ishlatishdan tushadigan daromad Bunda pul egasining afzal ko„rish tamoyili amal qiladi. Agar aksiya dividendi yuqori bo„lsa, foiz pasayadi va aksincha. Agar aksiyaga 15 % dividend berilsa, foiz undan yuqori bo„lishi shart. Aks holda pul egasi uni qarzga bermay, aksiya
21 Y.Abduullayev, T.Qoraliyev, SH.Toshmurodov,S.Abdullayeva. Bank ishi. O`quv qo`llanma. - T., “Iqtisod- Moliya”. 2010.
30
sotib olishni afzal ko„radi. Qarz berishning risk darajasi Agar qarzning qaytib kelishi kafolatlansa, foiz past, agar bu xatarli bo„lib, qarz qaytishi shubhali bo„lsa, foiz yuqori bo„ladi. Odatda moliyaviy baquvvat va nufuzli firmalar uchun foiz tayinlanadi. Yuqori va past foiz o„rtasidagi farq pul egalari uchun ma‟lum darajada qarz riskini kamaytiradi, chunki bir yerda foizning kamligi, boshqa yerda uning ortiq bo„lishi bilan qoplanadi. Xalqaro kredit aloqalarida foiz stavkasimilliy kredit tizimidagi foiz darajasiga bog„liq holda belgilanadi. Ssuda foiziga ta‟sir etuvchi omillarning xalqaro-valuta va moliya-kredit munosabatlari bilan bog„liqligi tufayli foiz stavkasining darajasi milliy stavkalardan birmuncha farq qiladi. Jahon bozoridagi raqobatchilik natijasida foiz stavkalarining tez-tez o„zgarishi milliy va mintaqaviy iqtisodiyotda beqarorlik, inflatsiyaning kuchayishi, valuta kursining tebranishi kabilar bilan izohlanadi. Xalqaro kredit aloqalarida foiz stavkasiga quyidagi omillar ta‟sir qiladi: - qarz oluvchining mamlakatdagi valuta, moliya-kredit, iqtisodiy va siyosiy ahvol;
- loyiha riski xarakteri; - kredit manbalari; - kredit qiymatini tartibga solish bo„yicha xalqaro kelishuvlar; - foiz stavkasi turlari (suzib yuruvchi, qat‟iy va aralash); - raqobatdagi takliflarning mavjudligi; - kredit muddati; - inflatsiya sur‟ati; - kreditning tijorat operatsiyalariga bog„liqligi; - jahon va milliy bozorda ssuda kapitalining holati; - qarz oluvchi va kreditorning maqomi, nufuzi va moliyaviy holati; - kreditning ta‟minot sifati;
31
- kredit bo„yicha sug„urta qoplamasinining mavjudligi; - qarz oluvchining olingan kreditdan kelishilgan muddatda foydalanish majburiyatining mavjudligi; - tijorat bitimlariga nisbatan kredit kelishuvi tuzilgan vaqt; - bitim summasi; - kredit va to„lov valutasi; - valuta kursi dinamikasi va boshqalar. Quyidagi jadvalda kredit bahosiga ta`sir qiluvchi tashqi omillarni ko`rib chiqamiz. 3-jadval Kredit bahosiga ta`sir qiluvchi tashqi omillar o`zgarishi tahlili 22
2009 2010 2011 2012 2013 2014 2014-yilda 2009-yilga nisbatan o`zgarishi Markaziybankqaytamoli yalashstavkasi, o`rtachayillikstavka %da 14 14
12 12
12 10
-4 Inflatsiyaning yillik darajasi, % da 7,4
7,3 7,6
7 6,8
7 -0,4
Markaziybankmajburiyz axirastavkasi, o`rtachayillikstavka, % da
12,5 12,5
12,5 12,5
12,5 12,5
0,0 Jadvalma`lumotlariasosidakreditbahosigata`siretuvchiomillarnitahlilqilamiz: Markaziybankqaytamoliyalashstavkasi – bubevositatijoratbanklarikreditsiyosatigata`siretadi. Buesakreditbahosiningo`sishiyokikamayishigaolibkelishinihammamizbilamiz, shundayekanmamlakatimizdabusiyosatqandayolibborilmoqda.
22 O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki va Davlat statistikasi qo`mitasi ma`lumotlari aosisda muallif tomonidan tuzildi.
32
Markaziybankningqaytamoliyalashstavkasiinstrumentidanhampulbozoridagifoizsta vkalariniboshqarishdahamdaiqtisodiyo`sishjarayonlarinirag`batlantirishmaqsadidaf oydalaniladi. Jadvaldako`rinibturibdiki, qaytamoliyalashstavkasi 2014-yil 2009- yilganisbatan 4 foizgakamaytirilgan, buorqaliMarkaziybanktijoratbanklariajratadigankreditlargatalabningoshishigaolibk eladi. Shunialohidata'kidlashlozimki, O‟zbekistondajahonmoliyaviy- iqtisodiyinqirozisalbiyoqibatlarita'siriningoldiniolishgakaratilganchora- tadbirlarningo‟zvaqtidaamalgaoshirilganligiO‟zbekistanRespublikasiMarkaziybank iqaytamoliyalashstavkasiningo‟zgarmasdan 14 foizdasaqlanibqolinishinita'minladi. AynipaytdaMarkaziybankqaytamoliyalashkreditlarihajmivaqaytamoliyalashstavkas iningmoslashuvchanlikdarajasinioshirishyo‟libilanfoizstavkalaribarqarorliginita'mi nlashgae'tiborqaratilganligihampul- kreditsiyosatiningsamaraliolibborilishigazaminyaratmoqda. Inflatsiyadarajasi, pulmassasihajmining, iqtisodiyotningkreditresurslarigabo`lgantalabinietarlidarajadaqondirishvaboshqama kroiqtisodiyko`rsatkichlarning 2015-
yilgamo`ljallanganmaqsadliparametrlaridankelibchiqib, Markaziybankningqaytamoliyalashstavkasi 2015-yilmobaynida 2014-yilganisbatan 1 foizgakamaytirildiya`ni 9 foizetibbelgilandi. Xususan, 2013-
yildapulbozoridagifoizstavkalariniqaytamoliyalashstavkasigayaqinlashtirishborasid aamalgaoshirilganchora- tadbirlarnatijasidabanklararopulbozoridagioperatsiyalarbo`yichao`rtachatortilganfo izstavkasiyilboshidanbuyon 0,3foizbandgao`sib, dekabroyida 11 foiznitashkiletdi. Qaytamoliyalashstavkasishuholatdaushlabturilishipulbozoridamoliyaviyresusrlarga bo`lgantalabvataklifningmuvozanatinisaqlashga, realsectorkorxonalarininginvestitsionimkoniyatinioshirishga,
33
iqtisodiyotnikreditlashhajminiyanadakengaytirishvaaynipaytdatijoratbanklariresurs bazasiningbarqarorliginita`minlashgaxizmatqiladi.Iqtisodiyotdakutilalayotganinflat siyadarajasiqanchalikyuqoribo`lsa, kredittaklifikambo`ladi. Kredittaklifikamayishinatijasidauningbahosioshadi. Markaziybankningekspansionistikmonetarysiyosati (qaytamoliyalashstavkasinitushirish, pulmassasiniko`paytirish) pulmassasiningo`sishiga, shuningkredittaklifiningko`payishigaolibkeladi. Buningnatijasidabankaktivlaridasezilarlio`zgarishlarkuzatiladi. Qisqamuddatlikreditlarningkreditportfeldagiulushikeskinoshibboradivauzoqmudda tlikreditlarhajmiqisqaribboradi. Statistikagaqaraydiganbo`lsakrasmiyinflatsiyadarajasi 2009-yil 7,4foizbo`lganbo`lsa, buko`rsatkich 2014-yilgakelib 7 foiznitashkilqilganliginiko`rishmumkin. Rasmiyko`rsatkichlarnitaqqoslaganimizdainflatsiyadarajasi 2009-yilganisbatan 2014-yil
0,4 foizgatushirilganiniko`rishmumkin. Lekinbuiqtisodiyotimizningyanadabarqarorlashuviuchunmuofiqko`rsatkichemas. O`tganyilganisbataninflatsiyadarajasiningpasayishiyanijilovlanishitijoratbanklarini ngdepozitvakreditfoizstavkalaribarqarorligigaijobiyta`sirko`rsatadi. Inflatsiyaningpasayishinatijasidatijoratbanklarikreditfoizstavkalarinipasaytirishimk oniyaratiladi.
Mamlaktdakutilayotganinflatsiyadarajasiqanchalikyuqoribo‟lsa, o`znavbatidakredittaklifihamshunchakambo`ladi. Buesao`znavbatidakreditbahosiningoshishigaolibkelishimuqarrar.
Markaziy bankning monetar siyosati pul massasining o`sishiga, shuningdek kredit taklifining o`sishiga olib keladi. Ba esa tijorat banklari aktivlariga ijobiy
34
ta`sirini ko`rsatadi. Ayni paytda inflatsiya darajasi 5,5 – 6,5 foizni tashkil etishi kutilmoqda. Bu 2014-yilga qaraganda sezilarlidarajada pastdir 23 . Banklararo bozor zamonaviy bank tizimining asosini tashkil etib, banklarning zarur mablag`laridan foydalanish imkoniyatlarini oshiradi, bank operatsiyalar hajmining oshishini ta`minlaydi hamda zaxira mablag`larni band qilish zaruriyatini kamaytiradi. Banklararo kreditlar bozorida o`rtacha foiz stavkalri bo`yicha ma`lumotlar bilan ta`minlash va shu orqali banklararo kredit bozorida pul mablag`larining milliy ko`rsatkichlarini aniqlash muhim hisoblanadi. Banklararo kredit resurslari bozori kreditlar va investitsiyalarni real iqtisodiyotga tez va samarali qayta taqsimlash hamda joylashtirishni ta`minlaydi. Banklararo bozor ko`rsatkichlaridan xalqaro bank amaliyotida keng qo`llaniladi. Xalqaro bank amaliyotida banklarning foiz siyosatini amalga oshirishda ushbu bozordagi foiz stavkalri asos, ya`ni bazaviy stavka sifatida qo`llaniladi. Kredit bahosiga ta`sir etuvchi yana bir omil sifatida Markaziy bankning tijorat banklarining deposit operatsiyalar ustidan o`rnatgan majburiy zaxira stavkasidir. Majburiy zaxira inflasiya va pul massasining belgilangan prognoz ko`rsatkichlaridan kelib chiqib hamda tijorat banklarida uzoq muddatli resurs bazasini yanada kengaytirish maqsadida diversifikatsiyalangan majburiy zaxira normalari qo`llanilib, yijorat banklari tamonidan jalb qilingan yuridik shaxslarning talab qilib olunguncha va 1 yilgacha bo`lgan muddatli depozitlar uchun 15 foiz, 1 yildan 3 yilgacha bo`lgan depozitlar uchun 12 foiz, 3 yildan ortiq bo`lgan depozitlar uchun 10,5 foiz miqdorida belgilangan. O`rtacha majburiy zaxira stavkasi mana ancha yildan buyon 12,5 foizligicha qoldirilmoqda. Bizningcha bu zaxira stavkasini Markaziy bank yo tushirishi
23 O„zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning mamlakatimizni 2014-yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2015-yilga mo„ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo„nalishlariga bag„ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma‟ruzasi.
35
yoki tijorat banklariga ma`lum muddatda foydalanishga bersa maqsadga muofiq bo`lar edi. AQSHda majburiy zaxira qoldig`i har ikki haftada tekshirilib turiladi, shu muddat ichida tijorat banklari bu zaxirani aylanma mablag` sifatida ishlatishi mumkin, faqatgina Federal rezerv tizimi belgilangan muddatda majburiy zaxira balansiga kiritib qo`yish kerak bo`ladi. Shu orqali AQSH tijorat banklari kredit bahosini yanada past tarzda ushlab, o`z aktivlarini ko`paytirib olishga harakat qilishadi. Respublikamiz bank amaliyotida ham AQSH federatsiyasi kabi kredit bahosini past ushlab turish choralarni qo`llagan holda, tijorat banklari kredit operatisyalar hajmini oshirib borish zarur. Mamlakatimiz banklarida kredit bahosi ancha yuqoriligi bilan chet mamlakatlari tanqidiga ham ko`p marotaba duch kelmoqda. Quyidagi jadvalda esa Kredit bahosiga ta`sir qiluvchi ichki omillar o`zgarishi ko`rishimiz mumkin.
Ko`rsatkichlar 2009 2010
2011 2012
2013 2014
2014- yilda
2009- yilga
nisbatan o`zgarish i Jalb qilingan depozitlar hajmi, mlrd so`mda 8703 13236 18042 23725 26100 28500 3,3 marta Kichikbiznesvaxususiytadbirkorlikuchunajratilgankreditlardinamikasi, mlrdso`mda 1852
2690 4041
5346 6982
9200 4,7 marta
24 O`zbekiston Respublikasi M arkaziy banki va Davlat statistikasi qo`mitasi ma`lumotlari aosisda muallif tomonidan tuzildi.
36
Tijorat banklarining kredit qo`yilmalari, mlrd so`mda 8558 11539 15652 20392 26530 34800 4,06
37
Bizningcha, O`zbekistonRespublikasitijoratbanklariuchunhamshungao`xshashimtiyozlaryaratils a,
natijada,
tijoratbanklariresursbazasinioshiradi, o`znavbatidakreditbahosihamtushadi,
buesakreditgabo`lgantalabningoshishiga, ishlabchiqarishningbarqarorlashuvigaolibkeladi. Tijoratbanklariningaholidanjalbqilinganmablag`lariyildan- yilgaijobiyko`rsatkichanisaqlabkelmoqda. Buningsababitijoratbanklarigaaholitomonidanishonchningortayotganinita`kidlashm umkin. Statistikashuniko`rsatadiki, 2009 – yilganisbatan 2014 – yildajamijalbqilingandepozithajmi 3,3 martaortdi,
yani
28500
mlrdso`mbo`shturganmablag`laryig`ibolindi. Kichikbiznessubyektlarigayaratilganshart – sharoitlarnatijasio`laroq, busohagaajratilgankreditlarsalmog`ianchayuqorihisoblanadi.
2014 – yildakichikbiznessubyektlariga 9200 mlrdso`mkreditlarajratilganbo`lib, bu 2009 – yilganisbatanajratilgankreditlarhajmidan 4,7 barobarko`pliginiko`rishmumkin. Manashuko`rsatkichorqalihammamlaktimizdakreditbahosiningyildan – yilgatushayotganliginiko`rishmumkin. 0 10 20 30 40 50 60 2006 йил 1 январ 2010 йил 1 январ 2015 йил 1 январ 5600 15700
56200 2006-yil 1-yanvar 2010-yil 1 yanvar 2015-yil 1 yanvar
38
25 Tijorat banklari kapitallashuvi bo`yicha amalga oshirilgan islohatlar natijasida kredit qo`yilmalar hajmi 2014 – yilda 2009 – yilga nisbatan 4,06 marta oshganligini ko`rish mumkin. Banklararo kredit resurslari bozo ri kreditlar va investitsiyalarni real iqtisodiyotga tez va samarali qayta taqsimlash hamda joylashtirishni ta`minlaydi. Banklararo kredit bozori mexanizmining amal qilinishi, foiz stavkalarining e`lon qilib borilishi, tijorat banklari foiz stavklarining keskin tebranishini kamaytiradi va kelajakdagi holatlarni prognoz qilishga imkon beradi. Banklararo raqobat kredit foiz stavkasini va u bilan bog`liq kreditlash xarajatlarini kamaytiradi. Raqobat muhitida banklar kredit foiz stavkasini optimal shakllantirish, mavjud mijozlarni saqlab qolish va yangi mijozlarni yanada ko`proq jalb qilish imkoniyatini beradi. Bank tizimida sog`lom raqobat muhitini yaratish mijozlar manfaatlarini himoya qilish bilan birga kreditlash ko`lamini kengaytirishga yanada ko`mak beradi degan umiddamiz. Bank aktivlari 2006-yilning shu davriga nisbatan 10 barobarga oshib, bugungi kunda 56,2 trln. so'mdan oshdi.Tijorat banklarining kredit xizmatlari bozoridagi faolligini oshirish va mijozlar bazasini mustahkamlashning muhim yo`nalishi kredit bahosining aniq xisob-kitoblar va tahlil natijalariga asoslangan holda shakllantirish hisoblanadi. Tijorat banklarida kredit bahosini chuqur tahlillar asosida shakllantirilishi kredit operatsiyalarini yuqori samaradorligiga erishishiga va kredit xizmatlari bozoridagi mavqeini mustahkamlashga zamin yaratadi. Shunday qilib, tijorat bankining barcha ko„rinishlardagi daromadini uchta guruhga bo„lish mumkin:
25 O„zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning mamlakatimizni 2014-yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2015-yilga mo„ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo„nalishlariga bag„ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma‟ruzasi.
39
- foizdan olingan daromad; - vositachilik (komissiya) evaziga olingan daromad; - boshqa turli daromadlar (bozordagi operatsiyalarda kurs farqi, so -tilgan bank mulkining balansdagi narx o„rtasidagi farq, qimmatli qo-g„ozlar va boshqa nominal bahosini qayta baholash, jarimalar evaziga olingan daromadlar). 5-jadval
YaIMdagi ulushi 26 Ko‟rsatkichlar 2008 2009
2010 2011
2012 2013
2014 2014-yilda 2008-yilga nisbatan o‟zgarishi,% YaIM trln.so‟m 37,7 48,0
61,8 77,8
96,6 119,0 144,9 381,9 Kredit quyilmalari umumiy summasi, trln.so‟m
6,4
8, 6
11,5
15,6
20,4
26,5
34,8
543,7
YaIM ga nisbatan % 16,9
17,8 18,6
20,0 21,1
22,3 24,1
142,6
26 O‟zbekiston Respublikasi Markaziy bankining ma‟lumotlari (www.cbu.uz)
40
Jadval ma‟lumotlaridan ko‟rinadiki, respublikamiz tijorat banklari kredit quyilmalari umumiy summasi yillar mobaynida o‟sish tendentsiyasiga ega. 2008 yilda banklarning kredit qo‟yilmalari salmog‟i 6,4 trln.so‟mni tashkil etgan bo‟lsa, 2014 yilga kelib 34,8 tashkil etgan. Shuningdek, YaIMni o‟sish dinamikasi ham yuqori
sur‟atlarda o‟sayotganligini ko‟rish mumkin.
Xususan, mamlakatimizda YaIM so‟nggi olti yil ichida 3 barobardan ko‟proq o‟sgan. Shunga mos ravishda banklarning kredit qo‟yilmalarining YaIMdagi ulushi ham yildan-yilga o‟sib bormoqda. O‟tgan besh yil ichida YaIMga nisbatan kredit qo‟yilmalari salmog‟i qariyb 1,32 barobarga o‟sganligini ko‟rish mumkin. Lekin rivojlangan davlatlarda bu ko‟rsatkich ancha yuqori darajaga ega. Iqtisodiyotni bank kreditlari bilan ta‟minlanganligi YaIMni 60% foizini tashkil etsa bu normal holat hisoblanadi. 6-jadval Tijorat banklari tomonidan mamlakat iqtisodiyotiga ajratilgan Download 0.77 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|