Toshkent moliya instituti r. H. Ayupov, G. R. Boltaboeva raqamli iqtisodiyot asoslari

6-BOB. ELEKTRON TIJORAT MUAMMOLARI VA 
UNGABO’LGANTAHDIDLAR 
6.1. Elektron tijoratdagi iqtisodiy firibgarliklar 

---

Toshkent Moliya instituti 
R.H. Ayupov va G.R. Boltaboeva 
Oddiy hayotda ham bo’lganidek, Internet orqali virtual savdoni amalga 
oshirganda, aldovchilar va firibgarlarga duch kelishning real extimolligi mavjud 
bo’ladi. Ular real xayotdan orttirgan «qimmatli» tajribalarini muvaffaqiyatli 
ravishda virtual dunyoda xam qo’llab ko’rishni judayam xoxlaydilar. Firibgarlar 
orasida Internet piramidalarini tuzib boyishga xarakat qiluvchilar birinchi o’rinda 
turishadi. Keyingi o’rinda maxsulot va xizmatlarni juda past narxlarda taklif 
qiladiganlar bo’lib, mijoz pulni o’tkazganidan so’ng, uning o’rniga xech narsa 
ololmaydi. Undan keyingi shoxsupada kompyuter va uning dasturiy ta’minotini 
«sotuvchi» lari turadi. To’rtinchi o’rinni internetda xilma xil ish va tadbirkorlik 
faoliyatini tashkil qiluvchilar egallaydi. Nixoyat, oxirgi o’rinda uyda biror bir ish 
bajarishni taklif qiluvchilar turishadi. AQSh Federal Savdo Komissiyasining 
reytingiga asosan firibgarlar orasidagi eng ommabop mexanizm piramida tashkil 
qilish va uni risoladagiday yurgizishdir.
Tarmoqdagi piramidalarning eng oddiy usuliga misol bo’lib zanjir 
bo’ylab xat jo’natish kiradi. Bunda Siz biror bir kimsadan xat olasiz va unda 
boshqa bir qancha odamning nomi va manzili ko’rsatiladi. Sizga bu shaxslarning 
birinchisiga masalan 100 so’mdan jo’natish va uning o’rniga ruyxat oxiriga o’z 
nomingizni yozib qo’yish taklif qilinadi. Keyin ushbu xatni o’z tanishlaringizdan 
bir qanchasiga jo’natish kerakligi ko’rsatiladi. Siz menga xam nixoyat baxt kulib 
boqdi va kaminaga katta miqdordagi mablag’ ishlab olish imkoniyati yaratildi deb 
juda xursand bo’lib, bu o’yinga qo’shilishingiz mumkin. Lekin keyinchalik xech 
nima ololmasangiz xafa bo’lmang, chunki bu xatni eng birinchi yuborgan odam 
allaqachon tegishli pulni ishlab olib, juftakni urgan va Siz endi xech nima ola 
olmaysiz. Piramidaning ikkinchi usuliga fiktiv marketingkiradi. Bunda Sizga juda 
tezlik bilan rivojlanayotgan firmaning faoliyatida qatnashishinigiz taklif qilinadi. 
Bunda piramidaning tepasida turgan bir shaxs (yoki shaxslar) boshqa odamlari 
yollaydilar, ular esa o’z navbatida boshqalarini bu ishga jalb qilishga xarakat 
qiladilar va yollanganlarga boshqalarni xam jalb qilish muximligini uqtiradilar. 
Shunday qilib, ushbu tadbirda qatnashayotgan insonlar soni vaqt o’tishi bilan juda 
ham ko’payib ketadi. Xar bir yollangan odamga registratsiya qilinish uchun 

---

Toshkent Moliya instituti 
R.H. Ayupov va G.R. Boltaboeva 
ma’lum miqdorda badal to’lash so’raladi. Sizga boshqalarni yollash xuquqi qayd 
qilinganingizdan so’nggina beriladi. Xar bir yollangan inson uchun va Siz yollagan 
shaxslar yollagan odamlar uchun xam Siz ma’lum miqdorda pul xam olasiz va 
ishga qiziqib ketasiz. Shunday qilib, piramidaning eng tepasida turganlarning katta 
miqdordagi pul ishlab olishlariga imkoniyat tug’iladi. Odamlar yollab turilganda 
va pul miqdori xali ancha katta bo’lgan xolda bunday firma juda xam faol ravishda 
ishlab turadi, ko’pchilik firibgarlikni tushunib qolib, ularning ishlayotgan puli 
miqdori ancha kamayganida, piramidaning asoschilari qaergadir g’oyib bo’ladilar 
(Bermud orollariga yoki dam olish maskanlariga). Bunda ko’pincha obrazli qilib 
«Piramida quladi» deydilar.