Toshkent moliya instituti sh. Abdullaeva pul, kredit va

---

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA 
O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
 
TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI
 
SH. ABDULLAEVA 
PUL, KREDIT VA 
BANKLAR
D a r s l i k
(qayta ishlangan nashr)
Toshkent - 2003
1 

---

Pul, kredit va banklar. Darslik. (Sh. Abdullaeva) Toshkent, Toshkent 
Moliya instituti, 2003. 318 bet
Pul, kredit va banklar bo’yicha respublikamizda chop etilayotgan o’quv 
qo’llanma bo’lib, unda pul muomalasi, kredit tizimi va banklar faoliyati tashkil etish 
asoslari ko’rsatib o’tilgan. Pulninig zarurligi, funktsiyalari, milliy valyutani 
muomalaga kiritilishi, kredit va uning shakllari, kredit tizimi, uni tarkibi kredit 
muassasalari, banklarning tashkil topishi, rivojlanishi, O’zbekiston Respublikasi bank 
tizimini tashkil topishi va rivojlanishi, bank faoliyati barqarorligi va likvidliligi 
to’g’risida fikr yuritilgan. Shuningdek‚ o’quv qo’llanma bir qator bank operatsiyalari‚ 
jumladan, bankning aktiv, passiv va boshqa operatsiyalari nazariy jihatidan hozirgi 
zamon talablari asosida yoritib berilgan.
O’quv qo’llanma Toshkent Moliya instituti qoshidagi Oliy o’quv yurtlararo 
ilmiy-uslubiy Kengash majlisida muhokama qilingan va nashrga tavsiya etilgan. 
«___» _________ 200_y. ___ -son majlis bayoni.
Rektorning o’quv va metodik
ishlar bo’yicha muovini: 
A.Vohobov
Muallif: 
prof. Abdullaeva Sh.Z.
Taqrizchilar: 
Iqtisod fanlari doktori,
prof. Qodirov A.Q. 
Iqtisod fanlari doktori, 
prof. Abdullaev Yo.
Toshkent Moliya instituti - 2003
2 

---

KIRISH
Mustaqillik yillarda O’zbekiston oldingidan tubdan farq qiluvchi yangi 
iqtisodiy 
munosabatlarga 
asoslangan 
iqtisodiy 
rivojlanishning 
navbatdagi 
bosqichlariga o’tib bormoqda. Bozor iqtisodi asosida tovar-pul munosabatlari yotadi. 
Tovar-pul munosabatlari – tovar ishlab chiqarish, tovarlarning ayirboshlash va pul 
muomalasiga xos munosabatlarni ifoda qiladi. Bozor iqtisodi erkin tovar-pul 
munosabatlarga asoslangan iqtisodiy monopoliyani inkor qiluvchi, ijtimoiy 
taraqqiyotga, aholini ijtimoiy muhofaza qilish yo’nalishiga ega bo’lgan va 
boshqarilib boriladigan iqtisoddir.
O’zbekiston Respublikasi iqtisodiyotida bozor munosabatlarini qaror toptirish 
dolzarb tadbirlardan bo’lgan pul, kredit va banklar tizimida ham chuqur 
o’zgarishlarni amalga oshirishni taqozo qiladi. Bozor munosabatlariga o’tish iqtisodiy 
kategoriya sifatida pulning, kreditning, foiz, soliq va boshqa kategoriyalarning 
mohiyati va ahamiyatiga boshqacha yondashish zarurligini taqozo qiladi.
Bozor munosabatlariga o’tish sharoitida bank-moliya tizimining ahamiyati 
tubdan o’zgarmoqda. Bozor munosabatlarini boshqarish sohasida davlat tomonidan 
olib boriladigan barcha ishlarning og’irlik markazi ana shu tizimlarga ko’chdi.
Shu sababli, bank tizimini takomillashtirish, banklarning mustaqilligini va pul 
muomalasidagi ahvol uchun javobgarligini oshirish, pul-kredit munosabatlarini 
tartibga solish, so’mning barqarorligi va yuksak nufuzini ta’minlash sahasidagi 
muammolarni o’rganish, shuningdek, tegishli ilmiy xulosalar chiqarish va 
tavsiyalarni ishlab chiqish o’ta dolzarb masalalardan hisoblanadi.
Bugungi kunda quyidagi savollar ilmiy nuqtai nazardan javoblarini kutmoqda:
- 
naqd pul va kredit emissiyasining o’sishiga sabab nima? 
- 
aholi qo’lidagi pulning harakatsiz turib qolishiga qanday qilib yo’l qo’ymaslik 
mumkin? 
- 
mahsulot ishlab chiqarishning o’sishini ta’minlamagan korxona (firma) ularga 
kredit berilishiga yo’l qo’ymaslik uchun qanday chora-tadbirlar ishlab chiqish lozim? 
3 

---

- 
milliy valyuta kursini almashuvi va barqarorlashuvini ta’minlash uchun qanday 
tadbirlar amalga oshirilishi kerak?
- 
inflyatsiyani oldini olish va uni pasaytirish omillari nimalardan iborat? 
Bozor munosabatlarini talab darajasida tashkil qilish, ishlab chiqarishni
rivojlantirish, kengaytirish va shu asosida iqtisodiy taraqqiyotga erishish kreditdan 
foydalanishni, banklar faoliyatini samaradorligini oshirishni, kreditdan foydalanishda 
salbiy hollarning oldini olishni taqozo qiladi. Yoozirgi vaqtda tijorat banklari 
tomonidan beriladigan kreditlarning salmog’i va sifati sohasida ancha muammolar 
mavjud.
Yoar bir jamiyatda bank tizimi uning iqtisodiy tizimining muhim va ajralmas 
tarkibiy qismi hisoblanadi. Tarixan tovar ishlab chiqarish va muomala jarayonining 
rivojlanishi banklarning rivojlanishi bilan o’zaro bog’liq holda taraqqiy qilib borgan. 
Banklar xo’jaliklarga kredit bera turib, korxona, tashkilotlar o’rtasida hisob-kitoblarni 
o’tkaza borib, kapital harakatida vositachi sifatida maydonga chiqadi. Bozor 
iqtisodiyoti sharoitida bank tizimida katta tarkibiy o’zgarishlar yuzaga keldi va 
banklarning tarkibi va ular bajaradigan funktsiyalar va ularga yuklangan vazifalarning 
mohiyati va sifati o’zgarib bormoqda. Banklar ma’muriy-buyruqbozlik tizimida 
ishlashdan yangi - bozor munosabatlari sharoitida ishlashga o’tdi. Bozor 
munosabatlari sharoitida ishlash banklardan yangi xizmat turlarini tadbiq qilish, 
mijozlarni qiziqishlarini hisobga olish, ularga xizmat ko’rsatishning yangi usullarini 
joriy qilish, yangi kredit vositalarini bank faoliyatida qo’llash, turli xil kredit 
institutlarining barpo qilinishi bilan bog’liq jarayonlarni yuzaga kelishiga olib keldi.
Bozor iqtisodi sharoitida banklarning o’rni hamda faoliyatini muhimligi, pul, 
kredit va bank tizimining takomillashib borishi, shu sohada malakali kadrlar 
tayyorlashni va mavjud muammolar echimini taqozo qiladi.
Mazkur darslik “Pul, kredit va banklar” kursining o’quv dasturi asosida 
yaratilgan bo’lib, ushbu yo’nalish sohalariga taalluqli bo’lgan mavzularni o’z ichiga 
oladi. Bu darslikda bozor iqtisodi nuqtai-nazaridan iqtisodiy kategoriyalar va ularga 
taallluqli bo’lgan masalalar ko’rib chiqildi. Bu kurs iqtisodiy fanlarni aniq mustaqil 
yo’nalishlaridan bo’lib, ishlab chiqarish munosabatlarining maxsus bo’limi – pul,
4

---

kredit, banklar birjalar bilan bog’liq sohalardagi iqtisodiy munosabatlarning ifodasini 
o’zida aks ettiradi. Darslik umumiqtisodiy nazariya ta’limotlari, xorijiy olimlarning 
tadqiqotlarini e’tiborga olgan holda tadqiqot qilish asosida yaratilgan.
Darslikda bozor iqtisodiyoti sharoitida pul muomalasi va kreditning rivojlanish 
qonuniyatlari, asosiy tamoyillari, banklar va bank operatsiyalarining olib borilishi va 
valyuta tizimini rivojlanish bosqichlari kabi masalalar o’z ifodasini topgan.
Mazkur darslik, avvalo, iqtisodiyot oliy o’quv yurtlari talabalari, ilmiy 
xodimlar, aspirantlar, tijorat banklari va Markaziy bank xodimlari, moliya 
tashkilotlari xodimlari va shu soha bilan qiziquvchilar uchun mo’ljallangan.
5 

---