Toshkent moliya instituti sh. H. Tashmatov, X. S. Asatullayev, Z. G. Allaberganov

 
14.3. Monetarizm konsepsiyasi va uning asosiy 
qoidalari 
1950-1960-yillar 
davomida 
keynschilik 
ta‘limotiga qarshi monetarizm ta‘limoti yuzaga keldi. 
Uning asosiy vakillaridan biri Milton Fridmen 
hisoblanadi. Uning ta‘limoti keynschilikka qarama-
qarshi 
go‗yadir. 
Keyns 
tomonidan 
yaratilgan 
konsepsiyada pul hech qanday rol o‗ynamagan va 
narxlarning tushishi uchun hech qanday ahamiyat 
kasb etmagan edi. Pulni yetkazib berish va narxlarning shakllanishi 
Keynsning tadqiqotlarida o‗z ifodasini topgan. Ikkinchi jahon urishi 
davomida rivojlangan davlat g`aznasi va qayta ta‘minlash o‗rtasidagi 
kelishuvlarning birida shu narsaga kelishib olindi, ya‘ni narxlarni eng 
past darajada saqlab turish uchun har qanday turdagi bondlarni sotib 
olish. Fridmen buni bajarish uchun har qanday turdagi o‗zgarishlarni 
Milton Fridmen 
(1912-2006-yy.) 

---

255 
amalga oshirgan. Monetaristlar davlatning iqtisodiyotda pulni yetkazib 
berish siyosati muhim rol o‗ynashini ta‘kidlab o‗tishdi. Shuning uchun 
monetaristlarning asosiy muommosi pul hisoblangan
23
. 
Monetarizm iqtisodiy ta‘limotlar tarixida keng tarqalgan mashhur 
va nufuzli oqimdir. Bu oqimning atoqli namoyandasi Chikago 
universitetining professori, iqtisodiy sohasida Nobel mukofoti sohibi 
Milton Fridmen (1912) hisoblanadi. Monetaristlar ularni pul massasi 
bilan ishlab chiqarish o‗rtasidagi bog‗liqlikni aniqlash uchun tadqiq 
qildilar. 
Monetarizm keynschilar ta‘limotiga muqobil tarzda yuzaga kelgan 
bozor iqtisodiyotida pulni olqishlovchi nazariyadir. Bozor mexanizmi 
ustunligiga asoslangan M.Fridmen nazariyasiga ko‗ra erkinlik va 
xususiy tadbirkorlik o‗rtasida ichki bog‗liqlik mavjud. Faqat xo‗jalik 
erkinligi sharoitida siyosiy erkinlikka, iqtisodiy samaradorlikka va 
tenglikka erishish mumkin.
Iqtisodiyotda nima qilish kerakligini millionlab kishilardan ko‗ra 
davlat amaldorlarining yaxshi bilishi dargumon, deydi M.Fridmen. 
Davlatning xo‗jalik jarayonlariga aralashuvi iqtisodiyotning o‗zini-o‗zi 
tartiblash tizimini buzishga olib keladi. Shuning uchun davlat pul va 
ishlab chiqarish barqarorligini ta‘minlagan holda pul muomalasini 
nazorat qilish bilan cheklanmog‗i lozim. 
Monetarizmning asosiy qoidalari. M. Fridmen konsepsiyasini 
tasavvur qilish uchun uning tarafdorlari u yoki bu darajada qo‗llab-
quvvatlagan asosiy qoidalarni ko‗rib chiqamiz. 
Monetaristlar fikricha bozor iqtisodiyoti o‗zining ichki xususiyatiga 
ko‗ra barqarorlikka, o‗zini-o‗zi tartiblashga intiladi. Bozor raqobati 
tizimi mustahkam barqarorlikni ta‘minlaydi. Mabodo muvozanat 
buzilsa, baholar uni tuzatishning bosh vositasi bo‗lib xizmat qiladi. 
Nomutanosibliklarning vujudga kelishi, odatda, ichki sabablar natijasida 
23
History of Economic Thought. Harry Landreth, David C. Colander. Fourth edition Houghton Mifflin Company 
Boston Toronto. P 440 

---

256 
emas, balki tashqaridan bo‗ladigan arashuvlar, davlat tartiblashidagi 
xatolar natijasi hisoblanadi. 
Bozor xo‗jaligining barqarorligi to‗g‗risidagi ushbu qoida J.M. 
Keynsning iqtisodiyotga davlat aralashuvining zarurligi to‗g‗risidagi 
tasdig‗iga qarshi qaratilgandir. Aynan ular (ma‘muriy, baholar dastaklari 
emas, soliq tizimi emas) iqtisodiyotni a‘lo darajada barqarorlashtirishga 
qodir. Agar J.M.Keyns byudjet siyosatini ancha aniq, tezkor va natijasini 
oldindan bilish mumkin bo‗lgan dastaklar sifatida baholagan bo‗lsa, 
M.Fridmen undan farqli ravishda, pul-kredit siyosatini ana shunday 
tavsiflaydi. Uningcha (Keynsga qaraganda) pul–kredit siyosati iqtisodiy 
faollikni ancha kuchaytiradi. U pulni ishlab chiqarish, ish bilan bandlik 
va baholarni aniqlashda yagona bosh omil sifatida qaraydi.
Pulning asosiy xususiyati uning likvidligida. Pulni xohlagan paytda 
almashtirish, unga har qanday tovarni sotib olish mumkin. M. Fridmen 
pul harakati (pul massasining o‗sish sur‘ati) va yalpi ichki mahsulot 
o‗rtasida o‗zaro chambarchas bog‗liqlik amal qilishiga asoslanadi. Pul 
massasining o‗sish sur‘ati tezlashuvi yoki sekinlashuvi faol ish 
yuritishda, ishlab chiqarishning siklik tebranishida aks etdiriladi. Gap 
shundaki, pul massasidagi o‗zgarishlar natijasi asosiy iqtisodiy 
parametrlarda birdan aks ettirilmaydi, balki biroz vaqtdan keyin ta‘siri 
bilinadi. Odatda, vaqtincha uzilish bir necha oyni tashkil etadi. U shu 
narsani bildiradiki, pul massasidagi o‗zgarishlar yalpi ichki mahsulotga 
birdan emas, balki bir oz vaqtdan (oydan) keyin ta‘sir ko‗rsatadi. 
Shuning uchun pul siyosati joriy tartibdagi samaraga va qisqa muddatli 
o‗zgarishlarga mo‗ljallangan bo‗lmay, balki uzoq muddatli xarakterga 
ega.