Toshkent moliya instituti sh. H. Tashmatov, X. S. Asatullayev, Z. G. Allaberganov

Forobiyning taqsimotga bo„lgan iqtisodiy qarashlari. Taqsimot 
Forobiyning iqtisodiy qarashlarida o‗ziga xos usulda talqin etiladi. 
Uningcha jamiyat va kishilar qo‗lidagi mol-mulkini, noz-ne‘matlarni 
to‗g‗ri taqsimlash davlat miqyosidagi asosiy muammolardan biri 
hisoblanadi. Taqsimot maqsadga muvofiq amalga oshirilmas ekan, 
ko‗pchilik kishilar bachkanalashib ketadi, odamlar faqir ahvolga tushib 
qoladi. 
Shu narsa ayonki, mavjud narsalar taqsimlanadi. Shu bois 
maqsadga muvofiq taqsimotni amalga oshirish maqsadida Forobiy 
mavjud bo‗lgan barcha boyliklarni to‗g‗ri hisobga olishni nazarda tutadi. 
U shunday yozadi: “Avvalo yer va joylarning miqdori, keyin ularning 
egalari va tutgan o„rinlari, so„ngra nihoyatda zarur narsalar bo„lgan 
oziq-ovqatlar, ekiladigan yerlar, saroy va shaxsiy uylar miqdori 
hisobga olinishi zarur”. Forobiy Platonning: “Taqsimot juda qiyin ish, 
lekin juda zarur ishdir”, – degan fikrini alohida ko‗rsatib o‗tadi. Biz 
bundan 
Forobiy 
taqsimot 
muammosining 
qiyinligini, uni to‗g‗ri hal etish jamiyat hayotida 
muhim 
ahamiyatga 
ega 
ekanligini 
yaxshi 
tushunganligini ko‗ramiz.
Abu Rayhon Beruniy Muhammad ibn 
Ahmad - XI asrning qomusiy olimi, 
Beruniy juda 
yoshligidan ilm va fanga qiziqadi. U sevgan fanlar 
-
astronomiya, matematika, geodeziya, geografiya 
Abu Rayhon Beruniy 
Muhammad ibn 
Ahmad
 

---

52 
va mineralogiya bo‗lgan. 
Beruniyning matematikaga va fanning boshqa sohalariga qo‗shgan 
hissasini yozib qoldirgan 100 dan ortiq asarlaridan ham ko‗rish mumkin. 
Ulardan eng yiriklari ―Hindiston‖, ―Qadimiy xalqlardan qolgan 
yodgorliklar‖, ―Qonuni Mas‘udiy‖, ―Geodeziya‖, ―Mineralogiya‖ va 
―Astronomiya‖. Qolganlarini quyidagicha taqsimlash mumkin: 
matematikaga doirlari -22 ta; astronomik asboblar haqida -10 ta; 
astrologiklari -21 ta; turli fanlar (fizika, mineralogiya, adabiyot, tarix va 
boshqalar) -38 ta; turli tillardan tarjima asarlar -21 ta. Beruniyning bu 
asarlaridan atigi 30 ga yaqini bizning kunlargacha yetib kelgan. 
995-yilgacha u astronomiya, geografiya, geodeziyaning amaliy 
masalalarini hal etish
bilan birga yer va osmon globusini yasadi hamda 
astronomiyaga oid bir necha kitoblar yozdi. Olimning ana shunday 
asarlaridan biri ―Geodeziya― 1025-yilda yozib tugatilgan. Bu asar 
―Shaharlar orasidagi masofalarni aniqlash uchun joylarning 
chegaralarini belgilash―ga doir. Kitobning 4-bobi oxirida Beruniy yer 
aylanasining kattaligini o‗lchash haqida fikr yuritgan. 
Qadimdan insonlar yerning shakli va kattaligini bilishga qiziqqanlar 
va turli xalqlar yer shaklini turlicha tasavvur qilishgan. Miloddan avval
o‗tgan Pifagor, Arastu, Arximed kabi buyuk olimlar yer dumaloq va shar
shaklida, 
degan 
fikrni 
aytganlar. 
Bag‗dodda 
tashkil 
topgan 
―Donishmandlik uyi‖ nomli o‗sha davrning fanlar akademiyasida O‗rta 
Osiyolik olimlardan Xorazmiy, Farg‗oniy, Habash Xasib, Marvaridiy 
kabi olimlar turli sohalarda ish olib borganlar. Beruniy ham shu 
―Donishmandlik uyi‖ning a‘zosi bo‗lib, u yerda 7 yil ishlagan. Olimning 
muhim asarlaridan biri ―Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar― uning 
Jo‗rjon saroyida xizmat qilgan davrida yaratiladi. 1000-yili tugallagan 
bu asar muallifning ko‗p qirrali olim ekanini namoyish etdi va unga 
katta shuhrat keltirdi. 
Muallifning 
ilmiy 
adabiyotlarda 
qisqacha 
―Geodeziya‖deb 
yuritiladigan ―Turar joylar orasidagi masofani tekshirish uchun 

---

53 
joylarning oxirgi chegaralarini aniqlash‖ nomli astronomiya va 
geografiyaga 
bag‗ishlangan 
asari 
1025-yilda 
yozib 
tugatildi. 
Beruniyning ―Munajjimlik san‘atidan boshlang‗ich tushunchalar‖ asari 
ham 1029-yilda G‗aznada yoziladi. 
Oradan bir yil o‗tgandan so‗ng u 
o‗zining ―Hindiston‖ nomi bilan tanilgan ―Hindlarning aqlga sig‗adigan 
va sig‗maydigan ta‘limotlarini aniqlash‖ kitobini yakunlaydi. Bunda 
Beruniy hozirgi Amerika qit‘asining mavjudligini Kolumbdan bir necha 
asr avval ilmiy asoslab bergan. Olim yashagan davrdagi munosabatlar, 
ishlab chiqarishning yuksalganligi, savdo-sotiqning rivojlanishi, 
sug‗orish inshootlarining ishga tushirilishi ana shu davr uchun xos edi. 
Shu asosda Beruniyda kishilik ehtiyojlarining paydo bo‗lishi va uni 
qondirish asoslari, mehnat va hunarga munosabatlari uyg‗unlashib 
ketadi. Uning fikriga ko‗ra, kishilar o‗z zaruriy ehtiyojlarini qondirish 
uchun uyushgan holda yashash va ishlashga majburdirlar. Ehtiyojlar 
turli-tuman va ko‗p bo‗lganligi uchun insonlar birlashgan holda turar joy 
va shaharlar yaratishga intiladilar, deb hisoblaydi. Shuningdek, u 
davlatning paydo bo‗lishini ham ehtiyoj tufayli, deb o‗ylagan. Eng 
muhim g‗oya shuki, barcha qimmatli narsalar inson mehnati bilan 
yaratiladi va insonning qadr-qimmati uning avlod-ajdodlarining kim 
bo‗lganligi emas, balki uning mehnati, aqliy va jismoniy mahorati bilan 
belgilanadi. Har bir davrning urf-odatlari o‗ziga xos bo‗ladi va inson 
ahli ularga rioya qilmog‗i darkor, aks holda nizom va bir xillik yo‗qolsa, 
tartib ham yo‗q bo‗ladi, deb uqtiradi buyuk donishmand. Olimning 
fikrlariga tayanib shunday muhim qisqacha xulosalar chiqarish 
mumkinki, inson yerdagi bunyodkor va yaratuvchi kuchdir. Inson avvalo 
halol mehnati bilan ulug‗lanadi, kishilik jamiyatining asl ibtidosi ham 
mehnatdandir.
Beruniy qayd etishicha, bilimlarni egallamoq va hunar o‗rganmoq 
uchun mehnat qilish zarur, bu esa doim davom etadigan va 
takomillashib boradigan jarayondir. U mehnatni turlarga ajratib, 
ularning har qaysisi alohida talab va ehtiyojlar asosida vujudga kelishini 

---

54 
ko‗rsatib berdi. Binokor, ko‗mir qazuvchi, hunarmand, fan sohiblari 
mehnatini og‗ir mehnat, deb biladi. Ilm, ma‘rifat zahmatkashlari 
mehnatiga ta‘rif berish, ilm olish, o‗qish eng kerakli mehnat ekanligini 
isbotlaydi. Shunga ko‗ra olimlarning mehnatini qadrlash turli ilmlar 
ko‗payishiga olib keladi. Olim jamiyatning asosini moddiy ne‘matlar 
uchun bo‗lgan harakatlarda, mehnatda, deb biladi.
Mehnatkashlarning xohish-irodasiga qarshi, ularni majburlab 
ishlatishga qarshi bo‗lgan, chunki bunday mehnat samarasi pastdir. 
Meros bo‗lib avloddan avlodga o‗tib keladigan hunarlar yuqori 
baholangan.
Beruniy og‗ir jismoniy mehnat qiluvchilar, ya‘ni konda ishlovchilar, 
yer ostida gavhar qidiruvchilar, dehqonlar to‗g‗risida, ularga berilishi 
kerak bo‗lgan imtiyozlar va ish haqi haqida «Minerologiya» asarida 
keng mulohaza yuritadi. Ayniqsa, ochiq va yer ostidagi kon ishlariga 
alohida e‘tibor beriladi, yer osti konlarini mustahkamlash (falokat oldini 
olish uchun), yer osti suvlarini chiqarib tashlash, olingan rudani 
yuqoriga olib chiqish uchun maxsus moslamalardan foydalanish tavsiya 
etiladi. Kon atrofida konchilar qishlog‗ini barpo etish zarurligi 
ko‗rsatiladi.
Yer osti boyliklarini qazib olish ishlari katta jismoniy mehnat, 
ixtirochilik, aqliy mehnat va bilim sarflashni talab etadi. Bu murakkab 
va og‗ir ishlarni bajarish maxsus maktab, ularda ta‘lim-tarbiya berish 
asosida yo‗lga qo‗yilmog‗i kerak, deydi olim. Xuddi shu o‗rinda 
Beruniy ilm ahllari, olimlar, tarbiyachilarning mehnati jamiyat uchun 
naqadar kerakli va zarurligini alohida uqtiradi. Beruniy ustalarning 
ahvoli, shogirdlarning faoliyati, ish haqlari borasida ham qimmatli 
g‗oyalarni ilgari suradi, ish haqi miqdori samaradorlik bilan bevosita 
bog‗lanadi. 
Olimning yozishicha: «Basrada billurdan idish-tovoq va boshqa 
narsalar yasaydilar. Ish joyida belgilab-o‗lchab beruvchi usta bo‗lib, 
uning oldida billurning mayda va katta bo‗lakchalari to‗plangan. U ana 

---

55 
shulardan chiroyli va keraklisini olib, undan eng chiroyli va yaxshi 
buyum yasashni o‗ylab o‗lchab, belgilab chiqadi. Shundan keyin uni 
yasovchi hunarmandga beradi, bu birinchi usta aytganidek qilib 
buyumlarni yasay boshlaydi.
Olim shu yerda mehnat taqsimoti va uning ahamiyatini ko‗rsatadi. 
Olim va mutaxassislar mehnatini mamlakat boshqaruvchilari tomonidan 
rag‗banlantirib turish foydali ekanligi alohida ta‘kidlanadi. Bu aslini 
olganda manfaatdorlik tamoyilining xuddi o‗zidir. Uningcha ayniqsa, 
yerga ishlov berib, rizq-ro‗z yaratuvchilarga mehribon bo‗lish kerakligi 
ko‗rsatiladi. Ana shu g‗amxo‗rlik oqibatida yerga yaxshi ishlov beriladi 
va yer hosildor bo‗ladi, moddiy ne‘matlar yaratiladi, ishlovchi va 
jamiyat manfaatlari bab-baravar himoya qilinadi (bu fikr XVIII asrda 
Adam Smit tomonidan to‗laroq isbotlab berilgan). Moddiy ne‘matlar esa 
tiriklik asosi. Ana shunday qilinganda hokimiyat ham mustahkam 
bo‗ladi, deydi olim (bu yerda davlatning iqtisodiyot bilan munosabati 
masalasi ko‗tariladi).
Agar kishilar to‗q bo‗lsa, davlat ham kuchlidir. Hukmdorlarning 
vazifasi yuqori tabaqalar bilan quyi tabaqalar o‗rtasida haqiqatni, kuchli 
bilan kuchsiz o‗rtasida tenglikni o‗rnatishdan iboratdir, deb uqtiradi 
olim. Mehnatning ixtiyoriyligi, ozodligi, erkinligi kishilar o‗rtasida xulq-
atvor, hurmat-e‘tibor uchun muhim va zarurdir. Bozor iqtisodiyotining 
eng zarur tamoyillaridan biri – tanlash va tadbirkorlik erkinligi masalasi 
ilgari surilgan. 
Beruniy o‗gitlaridan: 
Har bir yangi narsada lazzat bor.
Ne‘matning qadri u yo‗qolgandagina bilinadi. 
Asalarilar ham o‗z jinsidan bo‗laturib ishlamay, uyadagi asalni 
bekorga yeb yotadiganlarini o‗ldirib tashlaydilar.
Ikkala da‘vogar rozi bo‗lishibdi-yu, qozi rozi bo‗lmabdi.
Tenglik hukm surgan joyda sotqin, aldamchi ehtiroslar, g‗am-g‗ussa 
bo‗lmaydi.

---

56 
Haddan ortiq g‗azab vahshiylik keltiradi va bevaqt qilingan lutf 
obro‗ni ketkazadi.