Toshkent moliya instituti sh. H. Tashmatov, X. S. Asatullayev, Z. G. Allaberganov

 
Nizomulmulk (1017, Tus - 1092, Nahovand) — Saljuqiylar 
davlati arbobi Abu Ali al-Hasan ibn Ali ibn 
Ishoq at-Tusiyning unvoni «Nizomulmulk», 
ya‘ni mulkning nizomi, tartibi nomi bilan 
shuhrat qozongan. Nishopur va Marvda 
o‗qib, voyaga yetgach, balxga borib, Ali ibn 
Shodon xizmatiga kiradi. Nizomulmulk 
saljuqiylar shohi Alp Arslon saroyida 
vazirlik mansabigacha ko‗tariladi. 1072-yili 
Alp Arslon o‗ldirilgach, uning o‗g‗li, 17 
yoshlik 
Malikshoh 
(1072-1092-yillar) 
saroyida vazirlik qilib, qariyb davlatning 
hamma ishlarini o‗zi olib borgan. Nizomulmulk mamlakatda yirik 
mulkdorlar va qabila boshliqlarining ayirmachilik (separatistik) 
harakatlariga 
qarshi 
kurashib, 
davlatni 
boshqarish 
ishlarini 
markazlashtirish siyosatini o‗tkazgan. 1067-yili Bag‗dodda «Nizomiya» 
aqoid va huquq madrasasini qurdiradi. 1091-yili «Siyosatnoma» («Siyar 
ulmuluk») asarini yozadi. Unda davlat boshqaruviga aloqador qariyib 
Nizomulmulk (1017, Tus - 1092, 
Nahovand)
 

---

61 
hamma qoida va qonunlar, usul va vositalar, qozi va qozixona ishlari, 
qo‗shin va sarbozlar, xizmatchi va shaxsiy sarbozlar masalalari, 
saroydagi soqchilaru posbonlar vazifalari, ularning maoshlari, pochta va 
ayg‗oqchilik (razvedka) ishlari, ularning moddiy jihatlari, hatto 
shohning oilaviy ishlari, soliq va xiroj, zakot va vaqf masalalari ham 
o‗rin olgan. Asarning asosiy g‗oyasi shundan iboratki, vazir 
Nizomulmulk. shoh va hokimlarni adlu insofga, sulh va muruvvatga, 
davlatni oqilona boshqarib, qat‘iy qoida va tartib o‗rnatishga, 
amaldorarni vijdonli, pok, halol va iymonli bo‗lishga, mamlakat 
obodonligi, uning ahli farovonligi, tinchlik va totuvligini ta‘minlash 
uchun harakat qilishga da‘vat qiladi. Nizomulmulk Bag‗dod safari 
yo‗lida yollangan qotil tig‗idan halok bo‗ladi.
Nizomulmulkning "Siyosatnoma" yoki "Siyar ul-muluk" asari 
saljuqiylar sulolasining davlat boshqaruvi sohasidagi siyosiy dasturi 
sifatida e‘tiborga sazovor manba bo‗lib, u o‗zbek milliy davlatchiligi 
tarixida ham alohida qiymatga ega. Asar IX-X asrlarda hukm surgan 
sulolaning siyosiy dasturi bo‗lib, unda o‗rta asrlarda O‗rta Osiyo va 
Eronda VI asrdan to XI asrgacha sodir bo‗lgan muhim siyosiy voqealar 
bayoni 
va 
g‗oyaviy-mafkuraviy jarayonlar yuzasidan tarixiy 
ma‘lumotlar keltiriladi. Asarda uchraydigan tarixiy-falsafiy va davlat 
boshqaruviga oid ma‘lumotlarni quyidagi guruhlarga ajratish mumkin: 
- siyosiy tarixga oid ma‘lumotlar; 
- ijtimoiy-iqtisodiy hayotga doir ma‘lumotlar;
- ma‘naviy hayotga tegishli ma‘lumotlar;
- islom mazhablari o‗rtasidagi kurashlar tarixiga oid ma‘lumotlar;
- boshqaruvning diniy va dunyoviy tamoyillari;
- siyosat falsafasi, o‗zini o‗zi boshqaruv institutlari. 
Qonun ustuvorligining siyosiy-amaliy jihatlari qonunlarning 
podshoh va sultonlar tomonidan qabul qilinishi siyosiy faoliyat bo‗lib, 
ular xalq (raiyat) hayoti bilan bog‗liq. 
Birinchidan, podshoh tomonidan farmonlar yozilib, xalqqa 
tanishtirib boriladi. Bu oddiy hol bo‗lib ko‗rinsada, hozirgi 
siyosatshunoslik uchun ham qo‗l keladi. Biroq u jamiyat hayotiga 

---

62 
monand tarzda mudom ishlab turishi shart. Ana shunda siyosiy 
institutlar, shu jumladan, ularning ijrosini ta‘minlovchi idoralar ham 
hayot talablaridan orqada qolmaydi.
Ikkinchidan, agarda farmonga salbiy munosabat bildirilsa yoki 
uning ijrosi cho‗zilib ketganligi to‗g‗risida xabar yetsa, podshoh mas‘ul 
va mutasaddi shaxslar uchun jazo belgilagan (ular o‗z yaqinlari bo‗lsa 
ham). Chunki, markazlashgan davlat siyosati shoh farmoniga so‗zsiz 
itoat etishni talab qiladi. Bu o‗sha davrning eng oliy siyosati edi, albatta. 
Uchinchidan, shoh, sulton farmonlari barchaga taalluqlidir, uni 
hatto hukmdorga yaqin odamlar ham buzishi mumkin emas. Shuning 
uchun ham Nizomulmulk qonun va siyosat oldida hammani teng, deb 
qaragan. "Siyosatnoma" asarida davlat boshqaruvi haqida keng fikr 
yuritilgan, undagi rivoyatlar, hikoyatlar, aforizmlar Nizomulmulkning 
jamiyat va davlatni boshqarish, falsafa, axloq masalalariga oid 
javoblaridir. Asarda jamiyat va davlatni boshqarish masalalari falsafiy-
axloqiy yondashuv orqali ochib berilgan. Donishmandning siyosiy-
falsafiy qarashlarida podshoh (sulton), xalq (raiyat) va shaxs (fuqaro) 
o‗rtasidagi munosabatlarda uyg‗unlikni ta‘minlash asosiy o‗rinda turgan. 
Nizomulmulk markazlashgan davlat qurish tarafdori. To‗g‗ri, u 
markazlashgan davlat barpo etish uchun ijtimoiy-siyosiy loyihalar, 
istiqbolli dasturlarni tavsiya qilmaydi, ammo islohotlar o‗tkazishni 
o‗rtaga tashlaydi. Uning mushohadalari podshoh (sulton) bilan xalq 
(raiyat), amaldor(xizmatchi)lar bilan kishi(fuqaro)lar o‗rtasida murosa 
munosabatlarini qaror toptirishga qaratilgan.
Insonparvar podshoh davlatni uzoq boshqaradi, xalq farovonligini 
o‗ylaydi, zo‗rlik ishlatmaydi. «Kim insonparvarlikka chindan intilsa, u 
hech qachon yomon ishlar qilmaydi... Kim insoniylikni sevsa, undan 
yuqori narsa yo‗q deb hisoblaydi», degan g‗oyani o‗z davrida alloma 
Konfutsiy ilgari surgan edi. Bunday g‗oyalarni Nizomulmulkda ham 
kuzatish mumkin. Demak, insonparvarlik shaxslararo munosabat-
lardangina iborat emas, u jamiyat va davlatni boshqarishga ham taalluqli 
voqelikdir. To‗g‗ri, ba‘zan Nizomulmulk insoniylikni kichiklarning 
kattalarga hurmat ko‗rsatishi, deb ham talqin qiladi. Keyin ushbu 

---

63 
talqinni podshoh (sulton) va xalq (raiyat), amaldor (xizmatchi) va fuqaro 
(inson), davlat va shaxs munosabatlariga ko‗chiradi. Qanday bo‗lmasin, 
jamiyat 
va 
davlatni 
boshqarishda 
insoniylik, 
insonparvarlik 
tamoyillariga tayanishga da‘vat - Nizomulmulk ijodidagi olijanob 
jihatdir. Xalq, odamlar, amaldorlarning qanday sifatlarni o‗zida 
shakllantirishi yoki ulug‗lashi podshoh (sulton)dagi fazilatlarga bevosita 
bog‗liqdir. Bu o‗rinda Sharq xalqlariga xos bo‗lgan «aravaning katta 
g‗ildiragi qayerdan yursa, kichik g‗ildirak ham shu yerdan yuradi», 
degan maqol esga tushadi. «Xalqni o‗z ketidan ergashishga majbur 
qilish mumkin, lekin u nima uchun majbur qilinayotganini bilmasa, 
davlat uchun yomondir». «Hukmdor o‗z axloqini tuzatmasa, u kichik 
odam, xalq axloqini ham tuzatolmaydi», "badaxloqlik oxir-oqibatda 
davlatni, boshqaruvni tanazzulga olib keladi..." Bunday siyosiy qarashlar 
Nizomulmulk asarining maqsadini ifodalaydi.