Toshkent shahridagi Kimyo xalqaro universiteti magistratura talabasi Zayniddinova Ominaxon Davlat byudjeti xarajatlari Annotatsiya

Mavzuga oid adabiyotlar.
Davlat xarajatlarining iqtisodiyotga ta'siri o'sish va bu ko'plab tadqiqotchilar tomonidan o'rganilgan mavzu bo’lib biroq, natijalar hali ham muzokarali . Keyns (1936) hukumat orqali tartibga solinishi kerakligini ta'kidladi fiskal siyosat va pul-kredit siyosati orqali talab bandlikning yuqori darajasi bo’lib Keynes (1936) kelmoqda hukumat bevosita katta mas'uliyatga ega bo'lishi kerak investitsiyalarni tashkil qilish va maqsadli yo’naltirilgan xarajatlar, ayniqsa qarz bilan moliyalashtiriladigan xarajatlar shunday qilib, iqtisodiy yuksaltirish jami talabni oshirish o'sish hisoblanadi [3].
Byudjet Strukturaviy defitsit davlat defitsiti o'rtasidagi farqni anglatadi to'liq sharoitda unga tushadigan xarajatlar va byudjet daromadlari mavjud soliq tizimida resurslarni ish bilan ta'minlash va umumiy daromadning tsiklik tebranishlari quyidagilarni amalga oshiradi iqtisodiy stabilizatorlar, natijada byudjetda kamomad avtomatik ravishda yuzaga keladi yoki oshib ketadi. Avtomatik o'zgarishni o'z ichiga olgan fiskal siyosat natijada davlat xarajatlari, soliqlar va davlat byudjeti qoldig'i umumiy daromadning siklik tebranishlari diskretsion bo'lmagan fiskal siyosat deb ataladi. Bu sof soliq tushumlarining ko'payishini anglatadi yalpi milliy mahsulot (YaMM) o'sishi va ularning pasayishi davrida davlat byudjeti iqtisodiyotga barqarorlashtiruvchi ta'sir ko'rsatib turadi. Bu yerdan, siklik byudjeti daromadlari, soliq tushumlarining avtomatik qisqarishi va ko'payishi natijasida

yuzaga kelgan davlat transfertlari, ishbilarmonlik faolligining pasayishi fonida U tez-tez uchraydi [4].

Byudjet xarajatlari mavjud bo'lganda dolzarb bo'ladi hozirgi davlat tuzilishi. Shuning uchun quyidagi savollarga javob berish kerak byudjetdagi xatajatlar nima va uni qanday moliyalashtirish kerak bo’ladi .Amalga oshirish uchun biz faqat uchta holat mavjudligini
aniqlaymiz davlat byudjeti - defitsit, ortiqcha va muvozanatli va ular byudjetning daromad va xarajatlar qismining turli nisbatlarini aks ettiradi. Davlat byudjeti va ta'limning rivojlanish tendentsiyalari agar uning daromadi xarajatlardan oshsa, ortiqcha hisoblanadi. Muvozanatli byudjet daromadlar va xarajatlar teng bo'lganda hisoblanadi. Byudjetdagi kamomad bu salbiy byudjet qoldig'i, ya'ni xarajatlar shakllanadigan byudjet byudjet uning daromadidan oshib ketadi. Byudjetdagi yetishmovchilik ob'ektiv iqtisodiy ifoda etadigan pul iqtisodiyoti toifasi reproduktiv jarayon ishtirokchilari o'rtasida yuzaga keladigan munosabatlar davlat tomonidan mavjud byudjet daromadlaridan ortiqcha mablag'lardan foydalanish hisoblanadi[5].
Davlat xarajatlari moliyalashtiriladi soliqlar, nisbati bo'lgan me’yoridan yuqori bellgilansa hajmi umumiy daromad va soliq stavkasiga davlat xarajatlari iqtisodiy o'sishga salbiy ta'sirini ko’rastadi. Soliqning oshishi stavkalari iqtisodiy o'sishni kamaytiradi, bot kengaytirish davlat xarajatlari iqtisodiy o'sishni oshiradi[6].
Nworji, I. D.,Okwu, Obiwuru, A. T,va boshqalar o'rgangan uchun davlat xarajatlarining Nigeriya iqtisodiyotiga ta'siri 1970-2009 yillarda o’rgandi. Xarajatlar oltita komponentga bo'linadi: kapital va joriy iqtisodiy xizmatlarga sarflangan xarajatlar; kapital va takroriy ijtimoiy va kommunal xizmatlarga sarflangan xarajatlar; va kapital va transferlar bo'yicha davriy xarajatlar. Natijalar ko'rsatdi kapital va iqtisodiy bo'yicha davriy xarajatlar esa xizmatlar davrida iqtisodiy o'sishga salbiy ta'sir ko'rsatadi o'rganilgan davr, kapital va joriy
xarajatlar ijtimoiy va jamoat xizmatlari va kapital va takroriy transfertlarga sarflangan xarajatlar iqtisodiyotga ijobiy ta'sir ko'rsatadi o'sish surati nomoyon bo’ladi [7].
Nigeriya hukumati barqaror makroiqtisodiy muhitga sodiq bo'lib, past va barqaror inflyatsiya va sog'lom fiskal siyosat olib boradi. 1970-dan boshlab, Nigeriya hukumati juda katta, davomiy va muvofiq byudjetdagi xarajatlarni ko’rib boradi. . So'nggi paytlarda qo'llanilgan barcha ijtimoiy-iqtisodiy davlat siyosatidan qat'i nazar bu fiskal siyosat orqali

tegishli boshqaruvni amalga oshiradi fiskal siyosat olib borishni ta'kidlaydi. Nigeriya iqtisodiyoti byudjet kamomadi bilan ajralib turadi sekin iqtisodiy o'sish bilan birga bo’ladi. Byudjet va iqtisodiyotdagi asosiy xavflardan biri inflyatsiya bo'lib, u doimiy hisoblanadi narx darajasini oshirish pasaytirish mumkin [8].

Ushbu byudjet xarajatlarini ko’payishi o'sishning pasayishiga, yalpi talabning pasayishiga, tanazzulga olib keldi va ishsizlik ko’payadi . Shunga qaramay, tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarning milliy qarzga, davlat qarzlarini to'lash xarajatlarini oshirish va obligatsiyalarning daromadlilik stavkasining potentsial o'sishi davlat byudjeti taqchilligi siyosatining natijasi. Katta byudjet xarajatlarning daromaddan ko’p bo’lishi milliy qarzga olib kelishi va YaIMni oshirishi mumkin bir foizga. Yuqori byudjet xarajatlari qarz xizmatlari orqali milliy daromadning mutanosib o'sishiga olib kelishi mumkin to'lovlar orqali amalga oshiriladi. Davlat byudjeti katta xarajatlarning daromaddan ko’p bo’lishi ega bo'lgan mamlakatlar esa obligatsiyalarni sotib olish uchun yetarli investorlarni jalb qilish uchun kurashishi mumkin.Buning hisobiga obligatsiyalar rentabelligi oshadi va defitsitni moliyalashtirish qimmatroq bo'ladi. [9].

Maji A, va Achegbulu JO, fikirlashlaricha moliyalashtirish va naqd pul qoldiqlarini olish bo'yicha byudjet taqchilligini o’rganib qaysi naqd pul olib chiqish yo'li bilan moliyalashtiriladi byudjet tushumlari va byudjet xarajatlari o'rtasidagi farqni nazarda tutadi balans va tenglashtiriladi. Kontseptsiya hukumatning moliyaviy salomatligi belgisi sifatida qabul qilinadi xarajatlar ma'lum bir vaqt ichida uning daromadlaridan kam bo'ladi [10].

Bozor munosabatlarining rivojlanishi natijasida ayrim xarajatlarni xususiy tarmoqqa o’tishining kuchayib borishi kuzatiladi. Bu esa , byudjet xarajatlarini amalga oshirishda bozor iqtisodiyoti tamoyillaridan keng foydalanishni o’zida ifoda etadi.Byujet xarajatlariga bozor munosabatlarini tadbiq etishda quydagi elementlarni yuzaga kelishi bilan izohlash mumkin;

Byudjet siyosatining nomarkazlashuvi;
Davkatning ayrim funksiyalarini xususiy sektorga o’tkazilishi;
Davlat byujetini rejalashtirishning liberalushuvi;
O’z navbatida byudjet siyosatidagi fundamental o’zgarishlarining yuzaga kelishi byudjet xarajatlarini rejalashrirish uslublarini ham takomillashtirishga bo’lgan zaruratni keltirib chiqaradi.Byudjet siyosatining nomarkazlashuvi bu mahalliy hokimiyat organlari vakolatlariga ko’plab moliyaviy qarorlar qabul qilishni tqadim etishni anglatadi.Jumladan byudjet moliyaviy mustaqilligiga e’tibor qaratadi. Nomarkazlashtirish natijasida jamiyat xizmatlarini shunday tashkil va taqdim etilishi nazarda tutiladiki ular mahaliy aholi ehtiyojlarini to’laqonli qoniqtirishni taminlashlari kerak deb takidlaydi[11].
Xarajatlar byudjet siyosati, moliyaviy majmui foydalanish orqali instruments, ijtimoiy rivojlanishning ma'lum bir bosqichida mamlakat oldida turgan muammolarni hal qilishga imkon beradi zarur makroiqtisodiy nisbatlar va iqtisodiy o'sishni tezlashtirish. Iqtisodiy
kontekstda o'zgarishlar, xarajatlar sohasidagi byudjet siyosatining muhim vazifalari: samaradorlikni oshirish va byudjet mablag'laridan foydalanish samaradorligi; optimallashtirish va ustuvor byudjet mablag'larini konsentratsiyasi mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yo'nalishlari; o'rta muddatli byudjetni to'liq amalga oshirish ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni tartibga solishning samarali vositalaridan biri bo'lgan byudjet jarayonida rejalashtirish byudjet jarayonining shaffofligi va samaradorligi uchun zarur shart[12].
Jumayev N.X va boshqalar jamoviy monografiyasida byudjetdan moliyalashtirishning uchta usuliga to’xtalib o’tadi. Bulardan quydagilar: 1. Byudjet-sug’urta modeli. Bu model doirasida byudjet mablag’lari, ish beruvchilar ishchilarning maqsadli to’lovlarini amalga oshirish orqali moliyalashtiriladi. Mazkur madel keng tarqalgan bo’lib u Germaniya, Fransiya, Italiya va SHvetsariya mamlakatlari amal qiladi. 2. Byudjet modeli . Asosan byudjet mablag’lari hisobiga moliyalashtiriladi. Bu model Buyuk Britaniya va shu kabi mamlakatlarda keng qo’llaniladi. 3. Korxona modeli. Bu modelda asosan sog’liqni saqlash muassasalari aholiga tibbiy xizmatlar ixtiyoriy sug’urta fondi mablag’lari yoki tog’ridan tog’ri to’lovlar hisobidan o’tkaziladi.Ushbu modeldan asosan AQSHda keng tarqalgan[13].