Toshkent viloyati Chirchiq Davlat Pedagogika Instituti Aniq fanlar fakulteti

Toshkent viloyati Chirchiq Davlat

Pedagogika Instituti Aniq fanlar fakulteti

3-bosqich IO’M 18/2 guruh talabasi

Zuhriddinova Shahnoza

1. Fizik kattaliklar deb nimaga aytiladi?
Fizik kattalik deb, miqdor jihatdan har bir fizik obyekt uchunxususiy, lekin sifat jihatdan ko‘plab obyektlar uchun 

umumiy bo’gan va ularning biror xossasini ifodalovchi 

kattalikka  aytiladi.Fizik kattalikni ham miqdor, ham sifat 

jihatdan to‘la ifodalaydigan kattalikka uning haqiqiy qiymati deyiladi.Fizik kattaliklarning qiymatlari doimo takomillashtirilib boriladigan tajribalar yordamida aniqlanadi va ularni 

solishtirish kelishilganbirliklarni (birlik sistemasini) 

kiritilishini taqozo etadi.Fizik kattaliklar sistemasi asosiy va hosilaviy kattaliklardan iboratdir.Asosiy  fizik  kattaliklar  

yettita  bo‘lib,  ularning  uchtasi  moddiydunyoning asosiy 

xossalarini ifodalovchi: uzunlik, massa, vaqtdir.Qolgan 

to‘rttasi: tok kuchi, termodinamik harorat, modda miqdori va

yorug‘lik kuchi fizikaning biror bo‘limidan olingan.

Fizik kattalikning son qiymati uning kattaligini ko‘rsatadi vautanlangan birlikka bogiiq. Fizik kattalikning birligi,deb,harbir fizikkattalikni miqdoriy ifodalash uchun qo‘llaniladigan shartli ravishda son  qiymati  birga  teng  deb  belgilangan  

o‘lchamli  fizik  kattalikkaaytiladi.

Odatdabirlik kattalikning belgisi yordamida quyidagicha

ko‘rsatiladi: [s] = l m; [m] = l kg va hokazo. Fizik 

kattaliklarning asosiyva hosilaviy birliklarining to‘plami 

birliklar sistemasini tashkil qiladi.Fizik kattaliklarning 

Xalqaro birliklar sistemasi (SI- sistema international)  1960-yilda  o‘lchov  va  tarozilar  bo‘yicha  bosh konferensiyada

qabul  qilingan  bo‘lib,  yettita  asosiy  birlik  —  metr,
kilogramm, sekund, amper, kelvin, mol, kandela va ikkita 

qo‘shimcha birlik —radian va steradianlardan tuzilgan:
2. Asosiy birliklarga qaysi birliklar kiradi?

1.Uzunlik — asosiy fizik kattaliklardan biri.

Uzunlik —chizikdarning sonli xarakteristikasi.

Kesma uzunligi uning uchlari orasidagi masofaga teng . Siniq chiziq uzunligi uni tashkil qiluvchi kesmalar uzunliklari yigʻindisiga teng . Regulyar chiziq uzunligi unga ichki chizilgan siniq chiziqlar uzunliklari yuqori chegarasiga teng . Regulyar chiziq uzunligi chekli son boʻladi.

Uzunlik so'zi predmet o'lchamlarini (uzinligi, eni, baladligi,chuqurligi) anglatib, eng yaqin va eng uzoq nuqtalar orasidagi masofa (kuzatuvchiga nisbatan), ya'ni fazodagi ikki nuqta orasidagi masofadir (trayektoriya, yo'l, to'lqin uzunligi va boshq.)

Belgilanishi: uzunlikning holatlariga bog'liq xolda har xir bo'lishi munkin (s, l, d, h, a, b, c...)Asosiy o'lchov birligi: metr, (m)

Boshqa birliklari: kilometr (km), detsimetr (dm), santimetr (sm), millimetr (mm), mikrometr (μm), angstrem

Astronomiyadagi birliklari: astronomik birlik (a.birl.), Yorug'lik yili (1 yor. yili)

Ingliz-amerika birliklari: dyuym, fut, mil, dengiz mili

Tarixiy birliklari: lokot, versta va boshq.

O'lchov asbob uskunalari: chizg'ich, tasma, Mikrometr (asbob), Shtangenasbob va boshq.

2.Og’irlik(Massa)— asosiy fizik oʻlcham birliklaridan biri boʻlib, materiyaning inersion va gravitatsion xossalarini aniqlovchi skalyar kattalik. SIda massa kgda oʻlchanadi.

Massa (lotincha: massa — katta tosh; boʻlak) (fizikada) — jismning inertlik va gravitatsion xususiyatlarini ifodalovchi fizik kattalik. M. tushunchasini fanga birinchi boʻlib I. Nyuton 1687 yilda "Natural falsafaning matematik asoslari" nomli asarida olib kirgan. Har qanday jism unga boshqa jismlar taʼsir etmaguncha tinch yoki toʻgʻri chiziqli tekis harakatini saqlaydi.

Belgisi: m (ingl. m — mass)

SI da: kilogramm, kg

Boshqa kattaliklari: tonna t, gramm g, karat Kt va boshq.

Oʻlchov asboblari: tarozilar
3.Vaqt olamning fizik xarakteristikasi boʻlib, olam holatining ketma-ket oʻzgarishida aks etadi.


Vaqt — 1) materiyaning asosiy yashash shakllaridan biri (qarang Fazo va vaqt); 2) tabiatdagi biror davriy hodisaga, mas., Yerning oʻz oʻqi atrofida aylanish davriga nisbatan hisoblanadigan oʻlchov birligi. Soniya, Sekund (belgilanishi: s) — SI xalqaro birliklar sistemasining oʻlchov birliklaridan biri hisoblanib, vaqtni oʻlchaydi.
4.Tok kuchi. Tokning tabiatidan kat`i nazar uni harakterlovchi asosiy kattaliklardan biri tok kuchidir:

Tokning kuchi deb, o`tkazgichning ko`ndalang kesim yuzidan vaqt birligi ichida o`tgan elektr zaryadiga miqdor jihatdan teng bo`lgan fizik kattalikka aytiladi.

O’lchov birligi amper(a)

5.Termodinamik harorat

Harorat (Temperatura) (lot. temperatura — kerakli aralashma, o'rtacha holat) — moddaning holatini issiq-sovuqligini tavsiflaydigan fizik kattalik.

Harorat — bu jismni tashkil qiluvchi elementar zarralar (atom va molekulalar)ning xarakati kinetik energiyasining oʻrta statistik intensivligini ifodalovchi fizik kattalik. Xarorat birligi sifatida Kelvin (K) gradusi qabul qilingan.

6.Yorugʻlik — inson koʻzi sezadigan (tebranish chastotasi 4,0YU14—7,5YU14 Gs) elektromagnit toʻlqinlar. Bu vakuumdz. toʻlqin uzunligi ~ 400 Nm dan ~ 760 Nm gacha boʻlgan toʻlqinlar uzunligiga moye keladi. Spektrning infrakizil nurlanish va ultrabinafsha nurlanish sohalari ham Yorugʻlik deb ataladi. Kandela (lot. candela — sham) — Xalqaro birliklar tizimi SI da yettita asosiy birliklardan biri — yorugʻlik kuchi birligi; K. bilan belgilanadi. 1979 y. qabul qilingan. U 540-YU12 Gs chastotali monoxromatik nurlanish chiqarayotgan, yorugʻligining energetik kuchi kuzatilayotgan yoʻnalishda 1/683 Vt/sr ga teng boʻlgan manbaning yorugʻlik kuchi.

Yorugʻlik kuchi birligi turli davrlarda turlicha atalib kelingan. Mas, 1881 y.dan boshlab yorugʻlik kuchi birligi sham deb atalgan. Bir sham qotish t-rasidagi toza platinaning 1 sm2 yuzasidan nurlanayotgan yorugʻlik kuchiga teng

7.Modda miqdori -Kimyogarlar tomonidan, kimyoviy elementlar yoki birikmalarning miqdorini aniqlash uchun qo‘llaniladigan miqdor nomini endilikda "Modda miqdori" deb ataladi. Qaralayotgan muayyan modda uchun modda miqdori, boshqa barcha moddalar uchun ham umumiy (universial) bo‘lgan, doimiy o‘zgarmas miqdoriy qiymatga (konstantaga) ega moddaning miqdoriga proporsional nisbatda aniqlanadi. Modda miqdori birligi mol, ramziy belgisi (ham) mol. Mol - uglerod 12 ning massasiga ko‘ra, bir mol uglerod 12 ning o‘zida qancha atom tutishiga qarab aniqlangan. Xalqaro kelishuvga ko‘ra, bir mol uglerod 12 izotopi, 0.012 kg, ya'ni, 12 gramm uglerod miqdori bilan belgilangan.
3. Hosilaviy birliklar qanday hosil bo’ladi?

Hosilaviy birliklar, asosiy birliklardan keltirib chiqariladi.

Asosiy va hosilaviy birliklar, ularning karrali va ulushli qiymatlari va
ularni ifodalovchi old qo‘shimchalar, barchasi umumlashtirilganholda,SI birliklarining to‘liq tasnifi, yoki, SI birliklari, yoki, Birliklarning SI
Tizimi deb ataladi.





4. Mexaniq harakat deb nimaga aytiladi?

Mexanik harakat - tashqi kuch taʼsirida jismning fazoda oʻz oʻrnini uzluksiz oʻzgartirishi. Mexanik harakat tu-shunchasi fazo, vaqt, harakatlanuvchi jism, muhit va jismga beriladigan kuch (yoki tezlik) ga bogʻliq. Jismning harakati boshqa biror jismga nisbatan belgilanadi. Mexanikada Mexanik harakat kaysi jismga nisbatan tekshirilsa, ko-ordinatalar tizimi shu jism bilan bogʻlanadi. Klassik mexanikada moddiy nuqta Mexanik harakat tizimining umumiy qonunlari I. Nyuton tomonidan taʼriflangan. Mexanik harakatning birinchi qonuni inersiya qonuni hisoblanadi.
5.Moddiy nuqta deb nimaga aytiladi?

Eng asosiy dinamik xarakteristikalardan biri, moddiy nuqtaning xarakat miqdori xisoblanadi[1]. moddiy nuqtaning xarakat miqdori deb, nuqtaning massasini uning tezlik vektoriga ko'paytmasiga teng bo'lgan - vektor qiymatga aytiladi. ushbu -vektorning yo'nalishi, nuqtaning tezlik vektori bilan ustma-ust yotadi, ya'ni traektoriyaga urinma xolda xarakat tomonga yo'naladi. xarakat miqdorining o'lchov birligi si - sistemasida: 1kgm/s yoki 1ns, mkgsssistemasida: 1 kgs bo'ladi.

6. Harakatning kinematik tenglamalari qanday?


Koordinatalar usuli. Bunda MN fazodagi urnini uning x, u, z koordinatalari orqali beriladi. Harakat mobaynida MN koordinatalari uzgarib turadi.

x = x (t), y = y (t ), z=7 (t) (3)

Bu funksiyalar nuqta harakatining kinematik tenglamalari deb ataladi.

7. To’g’ri chiziqli tekis uzgaruvchan harakat deb nimaga aytiladi?

To’g’ri chiziqli tekis o’zgaruvchan harakat deb, traektpriyasi to’g’ri chiziqdan iborat bo’lgan va teng vaqtlar oralig’ida har xil masofalar o’tiladigan harakatga aytiladi. U quyidagi formuladan foydalaniladi. Har qanday o’zgaruvchan harakat o’rtacha oniy tezliklar bilan harakterlanadi.O’zgaruvchan harakatning o’rtacha tezligi deb, ma’lum vaqtda o’tilgan yo’lni shu vaqt ichida tekis harakat bilan bosib o’tilgan harakat tezligiga aytiladi.
Jismning harakat tezligi ma’lum bo‘lsa, tezlik formulasidan uning-ixtiyoriy vaqt ichida bosib o‘tgan yo‘lini topish mumkin:
s = υ . t.

Tekis harakatda bosib o‘tilgan yo‘lni topish uchun jism tezligini shu yo‘lni bo‘sib o‘tish uchun ketgan vaqtga ko‘paytirish.kerak.
Masalan, jism υ = 8 m/s tezlik bilan tekis harakatlanayotgan bo‘lsa,ut=10s davomida s = υ t = 8 m/s · 10 s = 80 m yo‘lni bosib.o‘tadi.Jismning tekis harakatdagi tezligi va bosib o‘tgan.yo‘li.ma’lum.bo‘lsa,tezlik formulasidan uning harakatlanish vaqtini topish mumkin:
t =

Tekis harakatlanayotgan jismning harakatlanish vaqtini toppish uchun shu vaqt davomida bosib o‘tgan yo‘lni tezlikka bo‘lish kerak.

Masalan, jism 12 m/s tezlik bilan tekis harakatlanayotgan bo‘lsa, u 60 m yo‘lni

t==5.sbosib.o‘tadi.
Tekis harakatlanayotgan jismning harakatlanish vaqtini toppish uchun shu vaqt davomida bosib o‘tgan yo‘lni tezlikka bo‘lish kerak.

9.Egri chiziqli harakat deb qanday harakatga aytiladi?

Jismning trayektoriyasi to‘g‘ri chiziq bo‘lmagan har qanday
harakati egri chiziqli harakatdir. Egri chiziqli harakatlarning.eng.sodda ko‘rinishi esa aylanma harakat bo‘ladi.
Aylanma harakat haqida tushunchalarga ega bo‘lishimiz eng mayda


zarracha – elektronlardan tortib sayyoralarning o‘z orbitalari.bo‘yicha aylanma harakatlarini tahlil qilishda, turmushimizda foydalanadigan ko‘plab
asboblarning aylanma harakat qiladigan qismlarini o‘rganishda.yordam beradi.
10. Normal tezlanish deb nimaga aytiladi?






Bu ifodadagi yig‘indining birinchi limitini markazga