Toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika universiteti sport va chaqiriqqacha harbiy ta

I BOB. Harakatli o‘yinlarining vojudga kelishi va
rivojlanish tarixi 
1.1 Milliy harakatli o'yintarining rivojlanish xronologiyasi 
Harakatli o‘yinlarining paydo bo‘Iishida va rivojlanishida shu kungacha saqlanib 
qolgan (yunon, rim, arab-fors mualliflarining qo'lyozmalari, turkiy bitiklar) 
qadimiy me’morchilik obidalari va amalga oshirilgan arxeologik qazilmalaming 
natijalari, shuningdek, xalq og‘zaki ijodi namunalari (epos, doston, rivoyat, afsona, 
topishmoq, o‘yin, raqs, musiqa va boshqalar) g‘oyat muhim ahamiyat kasb etadi 
Ibtidoiy odamning e’tiqod va tasawurlari olamni bila borish va idrok etish darajasi 
bilan bog‘liq bo‘lgan. Darhaqiqat, Z. Husaynovaning1 yozishicha:”O’tmishda 
tabiat va tabiat hodisalarining o’zi bir jumboq bolganki, odamlar uning siiini 
bilmaganlar va yecha olmagaylar, ularga u sirli bir mo’jizadek bo’libko’ringan”. 
Shaxs o’zini qurshab turgan tashqi obyektiv olamni taniy boshlagan bir paytda 
undagi narsa va hodisalarning qaysi yo‘l bilan yaratilishini anglash, bilish istagida 
solishtirish, qiyoslashva ba’zan qarama-qarshi qo‘yish bilan o‘rgana boshlangan. 
Ular quyosh, oy, yulduzlar harakatining, chaqmoq chaqishi,bulut kelishi, shamol 
esishi, qor-yomg’ir kabilarning moliiyatinito‘la anglab yetmaganlar va animistik 
tushunchalarga asoslanib,ulaming hammasida jon bor deb tasawur qilganlar. 
Chunki inson hali tabiat va uning sirlarini to‘g‘ri tushunib yeta olmagan, totemistik 
tushunchalar hukmron bo‘lgan paytda Quyosh va Oyni otalik va onalik 
boshlang‘ich — ota va ona deb tasawur etgan. 
O‘yinlar faoliyatining mustaqil turi sifatida muayyan darajada hamrria vaqt 
jamiyat hayot tarzini belgilagan desak, mubolag‘a bo‘lmaydi. Ko‘pgina 
mamlakatlaming olimlari va pedagoglari o‘yinIar mohiyatini, uning kelib chiqishi, 
taraqqiyoti va ahamiyatinio‘rganmoqdalar. Shunga ko‘ra o‘yinlarning mohiyati va 
kelibchiqishini ifodalovchi turli hil nazariyalar, fikrlar va qarashlar 
mavjud.Ijtimoiy muhit — bu zaruriy shart, negaki undan tashqarida insonning 
shakllanishi va rivojlanishi mumkin emas. Inson o‘z tabiatiga ko‘ra ijtimoiy 
mavjudot hisoblanadi, faqat jamiyatdagina u o‘zining tabiatini ochib beradi. 

---

6 
Insonning biologik sifati bevosita ijtimoiy muhit orqali namoyon bo'Iadi va 
jamiyatdagi munosabatlarda o‘z ifodasini topadi. Biologik zamin insonning 
ma’naviy rivoji uchun kerak va ayni paytda, zarur. Shuning uchun ham jamiyat 
hayotida mehnat o‘yindan ko‘ra katta kuchga ega, deb yuritilgan. 
Bolaning о ‘yin faoliyati mazmunining manbai, yuqorida qayd qilinganidek, uni 
o‘rab turgan hayot sharoiti bilan bog‘liq bo'lgan. Demak, bolalar o‘yinlarimng 
tavsifi shunday, deb uqtiriladi. Insoniyat taraqqiyoti tarixida mehnat o‘yinlari katta 
o‘rin tutgan, ammo inson hayotida o‘yin, uning kelajakdagi mehnat faoliyatidan 
oldin turadi. Masalan, bola o‘ynab rivojlanadi, undagi shartli reflekslar birinchi va 
ikkinchi signallar tizimi, doimiy ravishda organizm atrof-muhit bilan o‘zaro 
faoliyat va tarbiyaning hal qiluvchi ta’siri paytida tashkil etilgan pedagogik jarayon 
sifatida shakllanadi. Shaxsning shakllanish va rivojlanish jaravoni insonning 
ijtimoiy tajribasini o‘zlashtirish jarayoni hamdir
. 
Kuzatuvlar va tadqiqotlar asosida isbotlanganki, jismoniy tarbiya darslarida 
yoki bo‘sh vaqtlarda harakatli o'yinlardan foydalanish inson organizmining 
funksional organlar faoliyatini boshqaruvchi markaziy nerv tizimiga har 
tomonlama ijobiy ta’sir etar ekan. Harakatli o‘yinlar davomida bolalami muayyan 
rollarga, obrazlarga (ovchi, mergan, topqir, ayiq polvon, tulkivoy va boshqa 
taqlidlar) kirib ketishi ularda izlash, ijodkorlik, topqirlik, zukkolik va boshqa shu 
kabi xislatlarga erishishga undovchi motivatsiyani yuzaga keltirib, nafaqat ushbu 
taqlid, balki harakatga bo‘lgan ehtiyojni qondirish yo'llarini topishga chorlar ekan. 
Darhaqiqat, xalq harakatli o‘yinlarining turlari va mazmuniy shakllari xilmaxil 
bo‘lib, ular xotira, diqqat, idrok, ong, tafakkur, iroda kabi qobiliyatlar, talaffuz, 
nutq, intonatsiya kabi hislar, hamjihatlik, haqgo‘ylik, vatanparvarlik, o‘zaro 
yordam berish, odob-axloq, mardlik, botirlik, jasurlik kabi fazilatlarni 
shakllantiradi, tarbiyalaydi. Shuning uchun ham umumbashariy va milliy xalq 
harakatli o‘yinlari inson salomatligi, uning dunyoqarashi, yosh avlodni 
jismonan va ma’nan barkamol shaxs sifatida tarbiyalashda ustuvor vosita ekanligi 
isbot talab qilmaydi. Tarbiya oldindan ma’lum maqsadga yo'naltiriigan bo‘lib, 
bolaning ulg‘ayishida muhim ahamiyat kasb etadi. Jamiyatdagi tajribani 

---

7 
o‘zlashtirishda hal qiluvchi holat bolaning o‘ziga, uning faolligi, tashqi muhit bilan 
o‘zaro munosabat doirasiga bog‘liq. Shuning uchun o‘yin — bu ijodiy faollikni 
improvizatsion (tayyorgarliksiz) holatida erkin namoyon qilishdir. 
Qadimiy ajdodlarimizning yovvoyi hayvonlami ovlashlari va 
ularni o‘zlariga bo'ysundirishga intilislilari ov voqealarini ijod qilish hamda 
namoyish qilishga zararat tug‘dirgan. Mashhur olim D.U. Elkonin o'yinlaming 
kelib chiqishini o'rganib: Ibtidoiy kishilar ov, urush voqealarini va boshqa jiddiy 
faoliyat turlarini o'yinlarda ifodalaganlar. Ovdagi muvaffaqiyatsizlikni o‘ynash 
ularga yo'l qo’yilgan xatolami hamda muvaffaqiyatsizlikning sabablarini 
aniqlashda yordam bergan” — deb xulosa chiqaradi. O'zbek xalq o'yinlarining 
paydo bo’lishi bizning eramizgacha bo'lgan davrlarga, aniqrog'i ibtidoiy jamoa 
tuzumi davrlariga to’g’ri keladi. Buni tarixiy, arxeologik, etnografik, folklor va 
boshqa manbalar to’la-to’kis isbotlaydi. Qadimgi rim yozuvchisi Elianning 
guvohlik berishicha, ajdodlarimiz bo’lgan saklar qabilasida o’yin musobaqalari 
juda keng tarqalgan va ular xalqning sevimli odati sanalgan. Uning tasdiqlashicha, 
saklar qabilasining yigitlari ana shu o’yin-musobaqada o'zlari yenggan qizlarga 
uylanish huquqini olganlar. 
Xalq o‘yinlarining paydo bolishini aniqlashda O’rta Osiyo xalqlariga oid mehnat 
va ov qurollari, qadimiy inshootlarning qoldiqlari, qabrlar, tog'dagi konlar va 
g’orlar, qoyalarga ishlangan suratlar asosiy manba bo‘lib xizmat qiladi. 
Ba’zi manbalarda insoniyatning ilk vatani Sharqiy Afrika deb berilgan bo’lsada, 
arxeologiya fanining eng so'nggi ma’lumotlariga ko’ra ilk neolit davrining oxiridan 
boshlab O’rta Osiyoda ibtidoiy odamlar yashay boshlagan (Farg‘ona vodiysidagi 
Seleng’ur manzilgohi). Ayrim arxeolog olimlar O’rta Osiyoga ibtidoiy odamlar 
Afrika qit’asidan Sharqiy Osiyo orqali kelgan degan fikrni bildirgan bo’lsaiar 
(V.A. Ranov), boshqa bir guruh olimlar O’rta Osiyo ham insoniyat beshigi deb 
hisoblaydilar. 0 ‘zbekiston hududida eng qadimgi odamlar manzilgohi Farg‘ona 
vodiysidagi Seleng‘ur g‘or makoni bo‘lib, bu ilk paleolit davriga mansubdir. 
Mamlakatimiz janubidagi mo'tadil iqlim va atrof-muhit bu yerda juda qadimdan 

---

8 
insonning yashashi hamda tirikchilik qilishi uchun qulay manzilgohlar 
bo‘lganligini tasdiqlaydi. Surxondaryo viloyatidagi Boysuntog’ va Ko‘hitang 
tog‘larida mavjud g‘or va o‘ngirlar ibtidoiy davr odamlari uchun makon vazifasini 
o‘tagan. 
Harakatli o’yinlar o’z nomi bilan inson faoliyatini ta’minlovchi 
mazmunga egadir. Buni eng qadimgi ajdodlarimiz ham ongli ravishda chuqur 
bilishgan va amal qilishgan.
Boshda takidlanganidek kurash, ot o’yinlari, kamondan (yoy) nayza (o’q) otish, 
nayza sanchish, kaltak, tosh va boshqa moslamalarni uloqtirib yovvoyi hayvonlarni 
ov qilishgan.
Ijtimoiy tuzumlar (formatsiya) almashishi va rivojlanishi tufayli turmush sharoit 
ham o’zgargan, rivoj topgan. Mehnat qilish, oilada bolalarni tarbiyalash, ov qilish, 
dushmanlarga qarshi jang qilish va boshqa juda ko’p sabablarga ko’ra harakatli 
o’yinlar, turli jismoniy mashqlar maqsadli hamda keng qo’llangan.
Jismoniy tarbiya va jismoniy madaniyatning ibtidoiy jamoa davrida paydo bo’lishi 
haqidagi N.I.Ponamarevning monografiyasida (Leningrad, 1972 y) ta’kidlanishicha 
qadimgi kishilar yashash, mehnat qilish uchun tabiat bilan qarama-qarshi 
turishgan. Osiyo, Evropa qit’alarida yashagan odamlar asosan ov bilan 
shug’ullanib, turli xil harakatli o’yinlarni nashr etishgan. Bunda hayvonlarning 
hatti-harakati, tabiatdagi turli o’zgarishlarga qiyos qilishgan.
Yovvoyi-yirtqich hayvonlardan saqlanish, ov qilish jarayonlarida epchillik, 
kuchlilik, chidamlilik kabi jismoniy sifatlar sarf-qilinishini tushungan qabila, urug’ 
boshliqlari, yoshlarni maxsus tayyorlashga kirishganlar. Bunda jismonan baquvvat, 
epchil kishilarni tarbiyachi yo’liga o’rgatib, ulardan bolalarni tarbiyalashda 
foydalanilgan.
Shunday bo’lsada harbir mamlakatda o’zlarining milliy harakatli o’yinlari mavjud. 
Ulardan asosan bolalarni jismoniy tarbiyalash, bayramlarda xordiq chiqarish, 
ba’zan esa musobaqa tariqasida foydalaniladi. 
Takidlash lozimki, sobiq ittifoq davrida harakatli o’yinlar asosan jismoniy 
tarbiya darslaridagina keng qo’llanilib kelingan. Shu sababdan maxsus to’plamlar 

---

9 
tayyorlanib, ularda ko’proq Rossiya va uning atrofidagi mamlakatlarning harakatli 
o’yinlari joy olgan. Shu tariqa deyarlik barcha harakatli o’yinlar sobiq ittifoqchi 
respublikalarining xalqlari orasida asosiy o’yin bo’lib xizmat qilib kelgan. Sir 
emaski, O’zbekistonda o’qitilayotgan jismoniy tarbiya darslarida qo’llaniladigan 
harakatli o’yinlarning 70-80% xorijiy mamlakatlarning (asosan Rossiya) harakatli 
o’yinlaridir. Shunday bo’lsada o’yinlarning mazmuni, maqsad va vazifalari 
umumxalq ehtiyojiga mos kelishini inkor qilib bo’lmaydi. Chunki ularning 
mazmunida barcha jismoniy sifatlarni tayyorlashga loyiq bo’lgan tarbiyaviy 
jarayonlar mujassamlashgan.
Xulosa qilib aytganda harakatli o’yinlar (umum ma’noda) barcha xalqlarning ezgu-
niyatlari, maqsad va vazifalarini o’zida saqlab kelmoqda. ulardan maqsadli 
foydalanish va milliy xususiyatlarga moslashtirish lozim bo’ladi.