To`yinmagan bir va ko`p asosli каrbоn кislоtаlаr aromatik kаrbоn kislotalar

TO`YINMAGAN BIR VA KO`P ASOSLI КАRBОN КISLОTАLАR


AROMATIK KАRBОN KISLOTALAR

Номига биноан ароматик халқада карбоксил группа сақлаган моддаларга айтилади. Алифатик аналогларига ўхшаб, ароматик карбон кислоталар турли ҳосилалар бериши мумкин: ацил ҳосилалари (ангидридлар, галогенангидридлар, мураккаб эфирлар, амидлар, тузлар) ва нитриллар.Ароматик карбон кислоталар бир ёки бир неча карбоксил группа сақлаши мумкин ва уларни монокарбон, дикарбон, трикарбон каби гурухларига ажратиш мумкин.Номлашда ўринбосарли номенклатура энг маъқул ҳисобланади. Масалан биринчи вакили «бензолкарбон кислота» дейилиши лозим, лекин унинг учун тривиал номи, яъни бензой (бензоат) кислота номи ишлатилади.

бензолкарбон кислота 2-этилбензоат кислота 4-гидрокси-3-этилбензоат Ацил ҳосилаларини номлашда «бензоил» (ацил номи) ёки «бензоат» (ацилат номи) атамалар ишлатилади; Амидлар учун лозим бўлган «бензолкарбоксамид» номи ўрнига одатда бензамид қисқартмаси қабул қилинган. Бензой кислота Нитрили, демак «бензолкарбонитрил» ўрнига қисқача бензонитрил деб номланиши лозим:

бензоилхлорид метилбензоат бензамид бензонитрил Ўринбосарли ҳосилалар шундан келиб чиққан холда қуйидагича номланади:

4-хлорбензоилхлорид 2-этил натрийбензоат

Кўп кислота ва ҳосилалари учун тарихий номлар шаклланган:

Фтал к-та изофтал терефтал анис толуил




AROMATIK KАRBОN KISLOTALAR




MURAKKAB EFIRLAR
Murakkab efirlar — organik birikmalar. Murakkab efirlarda uglevodorod radikali organik yoki anorganik kislotalar radikallari bilan kislorod atomi orqali bogʻlangan boʻladi. Murakkab efirlar tabiatda yogʻlar va vosklar sifatida uchraydi. Fosfat kislota efirlari inson va hayvonlar organizmida moddalar almashinuvi jarayonlarida muxim rol oʻynaydi.Murakkab efirlarning aksarisi suvda erimay, organik erituvchilarda eriydi. Murakkab efirlardan mevalar hidi keladi. Asosan, eterifikatsiya yoʻli bilan olinadi. Murakkab efirlar uchun sovunlanish reaksiyasi tavsiflidir. Spirt va kislotadan efir hosil boʻlishi qaytar reaksiya hisoblanadi. Bunda toʻgʻri reaksiyani eterifikatsiyalash, teskari reaksiyani esa gidroliz deyiladi. Murakkab efirlar eritmalarida elektr tokini utkazmaydi.Quyi Murakkab efirlar, asosan, erituvchilar (etilatsetal), oʻrtalari oziq-ovqat sanoatida essensiyalar (nok essensiyasi) sifatida qoʻllanadi. Sulfat kislota efirlari (dimetilsulfat) organik sintezda, nitrat kislota efirlari — portlovchi moddalar (nitroglitserin) olishda xom ashyo sifatida, Murakkab efirlar farmatsevtika, lokboʻyoq, polimer va plastmassalar, sintetik tola ishlab chiqarishda va boshqa sanoat tarmoqlarida ishlatiladi.2. Nomenklatura va izomeriya.Efir nomlari uglevodorod radikalining nomi va kislota nomidan olingan bo'lib, unda -at qo'shimchasi ishlatiladi, masalan CH₃COOC₂H₅ –etilatsetat.Efirlarga quyidagi izomeriya turlari xosdir:1. Uglerod zanjirining izomeriyasi kislota qoldig'idan butan kislota bilan boshlanadi, spirtli qoldiq uchun - propil spirti bilan, masalan, etil butirat izomeri etil izobutirat, propilatsetat va izopropilatsetat.2. Efir guruhi pozitsiyasining izomeriyasi —CO - O—. Izomeriyaning bu turi etil asetat va metil propionat kabi kamida 4 ta uglerod atomini o'z ichiga olgan efirlardan boshlanadi.3. Sinflararo izomeriya, masalan, izomerlar propan kislota va metilatsetat.To'yinmagan kislota yoki to'yinmagan spirtli efirlar uchun izomeriyaning yana ikki turi mumkin: qo`shbog' pozitsiyasining izomeriyasi va sis-, trans-izomeriya.

MURAKKAB EFIRLARNING KIMYOVIY XUSUSIYATLARI.
Efirlar karbonil guruhining uglerod atomi elektrofil bo'lib, buning natijasida ularda acil-kislorod bog'i uzilib spirt qoldig'ining chiqish reaktsiyalari bilan tavsiflanadi:RCOOR¹ + Nu⁻ {\displaystyle \to }  RCONu + R¹O⁻ Nu = OH, R²O, NH₂, R²NH, R²CH и т. п.Kislorodli nukleofillar (suv va alkogol) bilan sodir bo'ladigan bunday reaktsiyalar karbonil kislorod atomining protonlanishi tufayli yuqori elektrofil karbokation hosil qilish natijasida ko'pincha kislotalar tomonidan katalizlanadi:RCOOR¹ + H⁺ {\displaystyle \to }  RC⁺OHOR¹,u suv (gidroliz) yoki spirt (qaytaeterifikatsiya) bilan reaksiyaga kirishadi. Efirlarning kislotali kataliz sharoitida gidrolizlanishi qaytar reaksiya bo`ladi, ishqoriy muhitda gidroliz esa elektrofilik xususiyatlarga ega bo'lmagan RCOO - karboksilat ionlarining hosil bo'lishi tufayli qaytarilmasdir.Quyi efirlar ammiak bilan reaksiyaga kirishadi, amidlar hosil qiladi, xona haroratida: masalan, etilxloroatsetat suvli ammiak bilan reaksiyaga kirishadi va xloratsetamidni 0 ° C da hosil qiladi, yuqori efirlar bo'lsa, ammonoliz yuqori haroratda davom etadi.