Transkripsiya. Fonetik va fonologik transkripsiya. Transliteratsiya

grafematik transkripsiya deb yuritiladi.
Xalqaro Fonetik Assotsiatsiya tomonidan taklif etil­gan va tuzatishlar kiritilgan transkripsiya hozir ham qo'llanib kelmoqda.
Xalqaro Fonetik Assotsiatsiya taklif etgan transkripsiya Xalqaro Fonetik Alfavit nomi bilan ataladi (jadvalga qarang). Undagi tovushlarning ayrim xususiyatlarini ko'rsatuvchi belgilar diakritik belgilar deyiladi. Bunday diakritik belgilar quyidagilardir:
~ – tovushning nazalizatsiya qilinish belgisi;
◦ – jarangsiz tovush belgisi / /:
ˇ – jarangli tovush belgisi / /:
c – qisman aspiratsiya belgisi y /p, t, k/ tovushlaridan keyin bo'ladi;
w – lab undosh belgisi / /:
n – tish (dorsal) artikulyatsiyasi belgisi /t/:
° – yumshatish (palatilizaiiya) belgisi / /:
◦ – unlining maxsus torayishi / /:
┐– unlining maxsus kengayishi / /:
 – tilning yuqori ko'tarilishi / /:
( T ) – tilning quyi ko'tarilishi / /:
+ – tilning oldinga harakati i₊ yoki
– - tilning orqaga harakati /I,t/
) – kuchli lablangan belgisi;
( – lablar kuchli darajada chekkaga tortilgan
¨ – til o'rta tovushlar /ï, ü/
٠ – bo'g'in hosil qiluvchi undosh / /:
ˇ – yarim unli.
Cho'ziqlik, urg'u va tonni ko'rsatuvchi diakritik belgilar quyidagilardir:
/ : / – to'la cho'ziqlik;
/ ٠ / – yarim cho'ziqlik;
/ / / – birinchi darajali urg'u (tepaga qo'yiladi);
/ \ / – ikkinchi darajali urg'u (pastga qo'yiladi);
/ – / – eng yuqori ton (tepaga qo'yiladi);
/ – / – eng past ton (pastga qo'yiladi);
/ ' / – tonning yuqori ko'tarilishi (yuqoriga yo'naladi);
/ ' / – tonning pastga tushishi (pastga yo'naladi);
/ / – tonning juda yuqoridan pastga tushishi;
/ ↓ / – tonning quyiroq darajadan pastga tushishi;
/ / – ko'tarilib tushuvchi ton;
/ / – tushib ko'tariluvchi ton.
Turli tillar uchun har xil transkripsion va diakritik belgilar qo'llanadi. Ko'pincha ayrim tillar uchun ulardagi tovushlar va urg'uning xususiyatlarini nazarga oluvchi birlashgan transkripsiya qo'llanadi. Masalan, turkiy tillar, german tillari va roman tillari o'zlarining alohida transkripsiya sistemalariga egadir.
Yuqoridagi transkripsiya tovushlar (fonetik) va fonemalarni (fonologik) maxsus belgilar bilan ko'rsatish­da qo'llanadi. Nutqdagi intonatsiyani turli maxsus belgi­lar asosida ilmiy va amaliy jihatdan ko'rsatish uchun qo'llanuvchi