Transport-ekspeditsion xizmatlar asoslari

Yuklarni tashishga jalb qilish
Transport vositalarining to‘liq yuklamasini ta’minlash transport xizmatlari
bozorida operator sifatida chiqadigan agentlik firmasi yoki ekspeditorning
faoliyatining saaradorligini baholashning bosh ko‘rsatkichi bo‘lib hisoblanadi.
Tashuvchilar yirik sanoat markazlarida, ya’ni yuklarning dunyoga kelish
joylarida yuklarni jalb qilishni ta’minlaydigan maxsus brokerlik firmalarini tashkil
qiladilar (inlandagents, bookingoffice). Ulardan yukni tashish uchun qabul qilib
olganlik uchun (“bukirovka qilish”) ularga bukirovka komissiyasi to‘lanadi
(bookingcommission). Bukirovka komissiyasini tashuvchilar tomonidan yuk
egalarining ekspeditorlariga, ular yukni tashish uchun bevosita taqdim qilganlari
uchun to‘lanadigan ekspeditorlik komissiyasi (forwardingcommission) bilan
adashtirmaslik lozim.
Liniyali kemachilikda agentlik komissiyasi portdagi agentlashtirishni ham
o‘z ichiga oladi. Biroq agentga yuklarni nafaqat o‘zining portidan, balki boshqa
agentning faoliyat sferasiga kiradigan portlar, territoriyalardan ham tashish uchun
jalb qilishga ruxsat beriladi. Bunday holda, qoidaga ko‘ra, komissiya “bukirovka
qiluvchi” va “agentlik qiluvchi” agentlar o‘rtasida teng bo‘linadi.
Yuklarni tashish uchun jalb qilish bo‘yicha operatsiyalar transport-
ekspeditsiya korxonasining marketing sohasidagi ishining amaldagi ifodasi bo‘lib
hisoblanadi. U, xususan, marketing xizmati tomonidan ma’lum bir davr uchun
(ko‘pincha yarim yillik) bilimdonlik bilan asoslangan holda tuzilgan va agentga
berilgan reja topshirig‘i – agentning tashuvchi oldida uning tomonidan taqdim
qilinadigan servisning natijasi uchun javobgarligini belgilaydigan marketing
rejasini (marketingplan) tayyorlash bilan amalga oshiriladi.
Agentning yuklarni tashish uchun jalb qilish va tashuvchining transport
vositalariga xizmat ko‘rsatish servisi ishlari global jihatdan fraxtlash (yollash)
bilan tashuvchining agent faoliyat yuritadigan regiondagi xarajatlari o‘rtasidagi
farq bilan (yuklash, tushirish, transport vositalariga xizmat ko‘rsatish, agentlik va
ekspeditorlik haqlarini to‘lash va hokazolar) aniqlanadigan tugallangan sikl
bo‘yicha baholanadi. Shu sababli marketing- reja quyidagilarni o‘z ichiga oladi:

---

90
-
yuk yoki konteyner sig‘diruvchanligi bo‘yicha agentga ajratiladigan kvota
(allotment), agent faoliyat ko‘rsatadigan region va boshqa alohida regionlar
bo‘yicha har bir transport vositasining - olib kirish va olib chiqish, eksport va
import bo‘yicha ajratish bilan - yuklama foyizi;
-
umuman agent uchun va har bir punkt uchun daromadning o‘rtacha stavkasi;
-
transport vositalarining (kemalar, avtopoezdlar, samoletlar) kelish, ketish
chastotasi;
-
transport vositalarigaishlov berishning intensivligi;
-
asbob-uskunalarning (konteynerlar, shassilar, tagliklar va hokazolar)
o‘rtacha aylanuvchanlik me’yori (normativi).
Marketing-reja tarif stavkalarining darajalari, ustamalar, chegirmalar,
komissiyalar bo‘yicha, fraxt to‘lovlarini kechiktirish yuzasidan kredit siyosati
bo‘yicha, asbob uskunalardan tekinga foydalanish vaqtining davomiyligi va
terminal, omborxonalarda yuklarni tekinga saqlash vaqtining davomiyligi,
konteynerlarni ijaraga olish tartibi, me’yordan oshiq turib qolganlik uchun jarima
sanksiyalarini qo‘llash bo‘yicha tavsiyalarni o‘z ichiga olishi mumkin.
Agentga marketing-rejani berishni tashuvchi tomonidan mos keluvchi
teleks, faks yoki xatning yuborilishi sifatida tushunmaslik lozim. Tashuvchining
agent bilan, yoki yanada aniqrog‘i barcha agentlar bilan yig‘ilishlari davomida
qabul qilingan marketing-reja eng samarali bo‘lib hisoblanadi. Bu agentlik
yig‘ilishlarida tanqidlarni eshitish va agentning tashuvchiga, ba’zan
xizmatchilarga, kapitanlarga, haydovsilarga, havo kemalarining komandirlariga,
mamlakat va shaharlardagi vakillarga va tashishga aloqador bo‘lgan boshqa
shaxslarga taalluqli bo‘lgan da’volarini ajrim qilish foydali bo‘ladi.
Agentlik yoki ekspeditorlik firmasida yuklarni tashish uchun jalb qilish
bo‘yicha operatsiyalar alohida bo‘linma – kanvassing mutaxassislari bo‘limida
(canvassing) jamlanadi, bu bo‘limning mutaxassislari kanvasserlar deb ataladi.
Transport-ekspeditorlik xizmat ko‘rsatishning birorta sferasida (jabhasida) ham
inson omili kanvassing sohasidagichalik muhim rol o‘ynamaydi. Bu rahbariyatga
ham, oddiy xodimlarga ham taalluqli bo‘ladi.

---

91
“Kemalarni agentlash amaliyoti” qo‘llanmasida kanvasserlik lavozimiga
da’vogarlik qiladigan shaxslarga nisbatan qo‘yiladigan talablar keltiriladi:
"Kanvasser salohiyatli bo‘lishi, kasbiy mahoratga ega bo‘lishi, o‘zini qanday tutish
kerakligini balishi, ishonarli qilib gapira olishi, yoqimli suhbatdosh bo‘la olishi,
“inson ko‘ngliga yo‘l topa oladigan” bo‘lishi, qayishqoq bo‘lishi, yon bosadigan
bo‘lishi, o‘z-o‘zini nazorat qila oladigan bo‘lishi, muloqotdan bahra oladigan
bo‘lishi, yaxshi ma’lumot va dunyoqarashga ega bo‘lishi lozim".
Garchi yuqorida sanab o‘tilgan fazalatlarning bo‘lishi har qanday kasbda
ham oshiqchalik qilmasada, kanvasser, umuman olganda, bozor konyukturasi va
servisda band bo‘lgan transport vositalarining texnik-iqtisodiy xarakteristikalarini
yaxshi bilishi, tijorat ko‘nikmalariga ega bo‘lishi, xorijiy tillarni (ayniqsa ingliz
tilini) bilishi, mijozlarni o‘ziga qiziqtira olishi lozim.
Ko‘pincha kanvasserning oylik maoshi qat’iy stavka va mukofot
ko‘rinishida belgilanadi, uning miqdori jalb qilingan fraxt summasi bilan
belgilanadi. U me’yorlashtirilmagan ish kuniga va vakillik xarajatlari uchun
ajratilgan ma’lum bir mablag‘larga ega bo‘ladi. Mijozlarni kemalarda,
aeroportlarda, kompaniyaning vakolatxonalarida qabul qilish kanvasserlar
tomonidan tashkil qilinadigan ommaviy vakillik tadbirlari bo‘lib hisoblanadi,
bunda ularga kapitanlar, styuardessalar, kassirlar yordamga keladi.. Bularning
hammasidan maqsad bitta – potensial yuk jo‘natuvchini aynan kanvasserlar taqdim
qilayotgan servmsdan (liniyadan) foydalinishning maqsadga muvofiq ekanligiga
ishontirish. Shundan kelib chiqqan holda, kanvassing bo‘limidagi xodimlar soni
turlicha bo‘ladi. U agent tomonidan nazorat qilinadigan territoriyaning o‘lchamiga,
ajratilgan kvotaga, uning faollik darajasiga bog‘liq bo‘ladi. Har bir kanvasser,
ya’ni kanvassing bo‘limining xodimi zona, region, yuk oqimi, tashish turi, shassida
tashish, avtofurgonlar bilan tashish va hokazolarga “xo‘jayin” bo‘ladi
(rollingstock).
Yirik yuk egalari, zalvorli ekspeditorlik firmalari bilan o‘tkaziladigan bir
qator tadbirlar butun bo‘lim, ba’zan esa butun firma ko‘lamida “bosh kanvassing”
tamoyili bo‘yicha o‘tkaziladi (generalcanvassing), u barcha darajalardagi
muntazam shaxsiy muloqotlar va yuk jo‘natishning uzoq muddat uchun

---

92
mo‘ljallangan dasturlarini kelishishni ko‘zda tutadi. Bu tadbirlarda elchilar,
konsullar, savdo vakillari, hukumat va munitsipial xizmatlar vakillarining ishtirok
etishi hech kimni hayron qoldirmaydi.
Kichik partiyali yuk jo‘natuvchilar bilan telefon, pochta, teleks, faks orqali
alohida muzokaralar olib boriladi. Bunda ko‘pincha bilimdonlik va
xushmuomalalik bilan yozilgan, chiroyli blankaga bosilgan xat, jo‘natish
hujjatlarining tezkorlik bilan etkazib berilishi, telefonistkaning yoqimli ovozi,
kotibaning hazil-huzuli kanvasser rolini muvaffaqiyatli tarzda bajaradi. YUkni