Transport kárxanaların basqarıwdıń dárejeleri hám funkciyaları

Transport kárxanaların basqarıwdıń dárejeleri hám funkciyaları.

Joba :
1. Avtotransport tarmaǵı kárxanalarınıń klassifikaciyası
2. Avtoekspluatatsion kárxanalar
3. Xizmet kórsetiw kárxanaları
4. Avtota'mirlash kárxanaları
5. Járdemshi kárxanalar
Avtotransport tarmogi kárxanalarınıń klassifikaciyası
Avtomobillerdiń islew sharayatında joqarı texnikalıq tayınlıǵı islep shıǵarıw texnika negizi tárepinen taminlanadi.
Avtomobiller texnikalıq tayınlıǵın hám olardan nátiyjeli paydalanıwdı támiyinleytuǵın kárxanalar kompleksine avtotransport tarmogi kárxanaları (ATTK) dep ataladı. Avtotransport tarmaǵı kárxanaları jumıs orınlaw funksiyalarına kore tómendegi 4 gruppaǵa bo‘linadi:

• 
  Avtoekspluatatsion
  
• 
  Xızmet kO'rsatish
  
• 
  Avtota'mirlash
  
• 
  Járdemshi
  

1. Avtoekspluatatsion kárxanalar avtomobillerdiń ekspluataciya etiliwin támiyinleydi hám tómendegi wazıypalardı atqaradı :
a) júk yamasa yo'lovchi tasıw ;
b) Avtomobillerdi saqlaw ;
v) TX hám T xızmeti kO'rsatish;
g) Janılg'i - may ónimleri hám ıqtıyat bólimler menen támiyinlew.
Eger joqarıdaǵı 4 funksiya tO'liq atqarılsa, kompleks kárxana dep ataladı, eger qandayda bir funksiya yamasa onıń bir bólegi atqarılmasa ol nokompleks kárxana esaplanadı hám kooperatsiyalasqan kárxana dep ataladı.
Avtomobiller sanına qaray avtoekspluatatsion kárxanalar Tómendegilerge bólinedi:
avtotransport kárxanaları (quramında 100-500 avtomobili boladı );
avtokombinatlar (quramında 800-1500 avtomobili bO'ladi);
islep shıǵarıw avtotransport birlespeleri (qala hám wálayatlarda 600 den 3000 ge shekem avtomobili bO'ladi).
Avtokombinatlar bas kárxana (kompleks) hám shO'balardan (nokompleks) dúziledi. SHO'balarda TX-2 hám úlken Ólshem degi JT jumısları Ótkerilmaydi, olar bas kárxanada atqarıladı.
Kárxanalar, Óz gezeginde, avtomobil túrine qaray tómendegilerge bO'linadi:
Júk; 2. Avtobus; 3. Jeńil avtomobil; 4. Aralas ; 5. Arnawlı.
Múlkshilik bólistiriliwine kOr i kárxanalardıń tómendegi túrleri bar:
1. Mámleket; 2. Ulesdorlik; 3. Menshikli.
Avtotransport tarmaǵı kárxanaları ishinde islep shıǵarıw texnika negizine sarplanǵan materiallıq aqshalar úlesi bO'yicha (70-85 %) avtoekspluatatsion kárxanalar birinshi Orında turadı.
II. Xızmet kO'rsatish kárxanaları tómendegilerge bO'linadi:
1. Avtomobillerge xızmet kO'rsatish kárxanaları (texnikalıq xızmet kO'rsatish stansiyaları, oraylasqan texnikalıq xızmet kO'rsatish hám remontlaw bazaları, servis xızmeti kO'rsatish orayları, janar may quyılıw shaxobchalari, kesellikti anıqlawlaw orayları, saqlaw jayları ).
2. YO'lovchilarga xızmet kO'rsatish kárxanaları (avtovokzal, avtostansiya, dispetcherlik punktleri).
3. Júklerge xızmet kO'rsatish kárxanaları (transekspeditsiya kárxanaları, júk stansiyaları, mexanizatsiyalaw bazaları ).
4. Xalıqqa xızmet kO'rsatish kárxanaları (transport ekspediciya kárxanaları, prokat punktleri).
5. Sayaxatshılarǵa xızmet kO'rsatish kárxanaları (motellar, kempinglar).
Xızmet kO'rsatish kárxanaları ishinde eń kO'p tarqalǵanı avtomobillerge texnikalıq xızmet kO'rsatish stansiyaları bO'lib, olardaǵı jumısshı postlari sanı birden (menshikli isbilermenler) 50 danege shekem (Tashkent qalasındaǵı " vAZ" avtomobil Orayı, " Avtotexxizmat" bas kárxanası hám basqalar ) baradı.
Avtota'mirlash kárxanaları (avtota'mirlash zavodları, avtota'mirlash ustaxonalari, agregatlarni remontlaw zavodları ).
(v. Járdemshi kárxanalar (oraylıq dispetcherlik, esaplaw -maǵlıwmat orayı, joybar -texnologiya byurosı, materiallıq támiynat bazaları, Oqıw orayları ).
ICHTB dıń tiykarǵı waziypası eń kem materiallıq mablag hám miynet sarplaǵan halda avtomobillerdiń texnikalıq tayınlıǵın talap dárejesinde taminlashdan ibarat.
ICHTB iga tómendegiler kiredi:
- jaylar (islep shıǵarıw, mamuriy-xojalıq, avtomobiller saqlanatuǵın jabıq ımaratlar, telek hám basqalar )
- imaratlar (úskenelestirilgen ashıq saqlaw jayları, kárxana daǵı yO'llar, janar may saqlaw hám quyılıw shahapshaları, suw saqlagichlar),
- kommunikatsiyalar (elektr hám baylanıs tarmaqları hám basqalar ),
- úskeneler hám qurılmalar (islep shıǵarıw regionları hám ustaxonalari úskeneleri hám basqalar ),
- hár túrlı ásbaplar hám basqalar (ásbaplar, Ólshew hám esaplaw texnikası hám basqalar ).
ATK larning tiykarǵı islep shıǵarıw fondini avtomobiller satıp alıwǵa hám ICHTBni jaratılıwma sarplanǵan aqsha quraydı. Olardıń qatnası házirgi kúnde 60% (avtomobiller bahası ) hám 40 % (ICHB sarpı ) ni quraydı.
ATK ICHBning tómendegi kemshiliklerin keltiriw múmkin:
- qurılǵan ATKlar jańa avtomobiller parametrlerine tO'g'ri kelmewi múmkin;
- gaz balonli avtomobillerdi isletiw talaplarǵa juwap bermeydi;
- texnologiyalıq úskeneler menen taminlanganlik dárejesi jetkilikli emes;
- ilimiy-texnikalıq jańalıqlar texnikalıq xızmet hám ámeldegi tamir (TX hám JT) procesine jetkiliklishe nátiyjeni ámelde qollanıw etilmegen (mexanizatsiya hám avtomatlastırıw, kesellikti anıqlawlaw );
- islep shıǵarıwdı basqarıw, jumısshı Orınlarındı hám islep shıǵarıw jumısshıları miynetin shólkemlestiriw tómen dárejede;
- jumısshılarǵa mádeniy-xojalıq, medicinalıq xızmet kO'rsatish jetkilikli emes (bólmeler ıssı, ızǵar, shań );
- islep shıǵarıw átirap -ortalıqqa unamsız tásir etedi (hawa tazalaǵısh hám suw tındırgichlar jaman isleydi);
ATK ICHTBning rawajlanıwı jańa qurıw hám ámeldegi kárxanalardı keńeytiw, qayta qurıw hám texnikalıq qayta úskenelew arqalı ámelge asıriladı.
Joybar tiykarında jańa maydanda kárxana júzege keliw etiliwi jańa qurılıs esaplanadı.
Ámeldegi ATKning filialı qurılısı, TX hám JT ushın ámeldegi jay hám imaratlardıń keńeytiriliwi yamasa jańa qurılısı, sonıń menen birge ámeldegi bınaǵa qO'shimcha bólmeler qO'shib qurılısı kárxananı keńeytiw dep ataladı.
Ámeldegi tiykarǵı islep shıǵarıw, basqarıw -xojalıq hám texnikalıq jay hám imaratlardıń gónergeni yamasa talapǵa juwap bermegeni ushın bólekan buzilib, Ornına jetilisken jańa texnologiyalıq processlerdi nátiyjeni ámelde qollanıw etiw, jańa markalı avtomobillerge TXK hám JT, hám de saqlaw ushın jańa ımaratlar qurılısı yamasa qO'shilishi qayta qurılıs dep ataladı.
Aldıńǵı texnologiyalıq processlerdi, úskenelerdi, islep shıǵarıwdı mexanizatsiyalastırıw hám avtomatlastırıw kompleksi quralların, elektron -esaplaw texnikalerin nátiyjeni ámelde qollanıw etiw nátiyjesinde ICHTNning natiyjeliligin asırıw -kárxananı texnikalıq qayta úskenelew dep ataladı.
Avtotransport tarmogi kárxanaların proektlestiriw tártibi
Islep turǵan kárxanalar kerek bolǵan kólem degi tasıw jumısların atqara almaǵan túrde jańa avtotransport kárxanası proektlenedi hám qayta qurıladı. Islep turǵan kárxananı jetilistiriw proektsi odaǵı avtomobiller sanı keskin ósińkinde yamasa túri almastırilganda, islep-shıǵarıw texnikalıq bazası talapǵa juwap bere almaǵan halda, jańa texnika hám texnologiya engizilgen jaǵdaylarda ámelge asıriladı. Kerisinshe, ICHTBdan nátiyjeli paydalanıw maqsetinde básekine shıdam bere almaytuǵın islep shıǵarıw birlespeleri, avtokombinatlar, úlken avtokorxonalar ushın qayta qurıw proektleri ámelge asırılıwı múmkin.
ATK proektsi jetilisken qurılıs boyınsha qoyılatuǵın barlıq zamanagóy talaplarǵa juwap beriwi kerek. ATK lar sanaat kárxanaların proektlestiriwdiń ulıwma qaǵıydaları tiykarında, bir yamasa eki basqıshda joybarlanadı. Eki basqıshlı proektlestiriw texnikalıq joybar hám jumısshı sızılmalardan ibarat. Bir basqıshlı proektlestiriwde olar birlestiriledi.
Proektlestiriwdiń eki basqıshından aldın obiektti proektlestiriw tapsırig'i dúziledi.
Tapsırmada proektlestiriwde kerek bÓlesi barlıq tiykarǵı maǵlıwmatlar keltiriledi:
proektlestiriw ushın tiykar (qarar yamasa buyrıq ),
qurılıs uchastkası, rayonı,
kárxananıń wazıypası, jumıs tártibi,
xızmet kO'rsatiladigan obiekt, trassa hám rayonlar,
kárxananıń keńeyiw múmkinshiligi hám qurılıs gezegi,
shamalıq sarplanatuǵın aqsha hám qurılıs múddetleri,
bO'lg'usi kárxananıń shamalıq kO'rsatkichlari,
isletiliwi múmkin bÓlgen ulgilik joybarlar,
kárxananı suw, ıssılıq, gaz, elektr -energiya menen támiyinlew derekleri hám basqalar.
Proektlestiriw tapsırig'iga qurılıs obiektiniń texnikalıq-ekonomikalıq tıykarlanıwı, ajıratılǵan jer uchastkasınıń qurılıs pasportı qosımsha etiledi.
Texnikalıq joybar tastıyıqlanǵan proektlestiriw tapsırig'i tiykarında atqarıladı.
Ol tómendegi bólimlerden ibarat : ulıwma, texnologiyalıq, qurılıs, sanitariya -texnika, energetika, smeta, ekonomika.
Joybardıń texnologiyalıq hám ekonomikalıq bólimleri avtoransport kárxanaları ushın Ayriqsha ózgeshelikke iye, basqa bólimleri bolsa, hámme qurılıs tarmaqların proektlestiriw bólimlerine Uqsas bO'ladi.
Joybardıń texnologiyalıq bólegi esaplaw -túsindiriw xatidan, kárxana bas jobası sxemasınan hám tiykarǵı texnologiyalıq úskenelerdi joybarlawdan ibarat bO'ladi. Esaplaw -túsindiriw xati tómendegilerdi Óz ishine aladı :
-Proektlestiriw ushın tapsırma (joybarlanıp atırǵan kárxana wazıypası, dúzilisi, jumıs tártibi, háreketdegi quram klassifikaciyası, isletiw tártibi, tiykarǵı texnologiyalıq process xarakteristikası jáne onı esaplaw normaları hám basqalar );
-TX hám T bO'yicha islep shıǵarıw programmasınıń, jumısshılar sanınıń, texnologiyalıq úskenelerdiń, islep shıǵarıw hám telekler maydanınıń esapları ;
Region hám ustaxonalarni joybarlaw ;
Texnologiyalıq sheshimdiń texnikalıq ekonomikalıq kO'rsatkichlari;
Joybardıń basqa bólimlerin esaplaw ushın maǵlıwmat, tamaqtasıriq hám basqalar.
Texnikalıq joybardıń bas joba sxemasında kárxananıń uchastkada Ornalasıwı, ımaratlardıń jaylasıwı, aymaqta avtomobillerdiń háreket sızılması kórsetiledi.
Avtoservis xızmeti kárxanalarınıń islep shıǵarıw texnikalıq bazası (ICHTB) degende xalıq avtomobillerin texnikalıq saz ásbapları túrde ustap turıw ushın TXK hám remont jumısların ózinde ámeldegi bolǵan texnologiyalıq úskeneler járdeminde sapalı etip atqara alıw múmkinshiligine iye bolǵan kompleks islep shıǵarıw úskeneleri kompleksi túsiniledi. Avtoservis kárxanalarınıń ICHTB lari tiykarlanıp tómendegi úsh qıylı kórinistegi komleks shólkemlerinen ibarat : ATXKS, TX hám remont jumısların atqara alıw múmkinshiligine iye bolǵan punkt hám ustaxonalar; avtoservislarni material texnikalıq tárepten támiyinleytuǵın baza hám telekler; avtomobiller saqlaw garaj hám turar jayları.
ICHTB den paydalanıw nátiyjesin asırıw hám rawajlandırıw maqsetinde kóp xolatlarda bul úshew shólkemler iskerligi hám maydan tárepinen birlestirilgen bolıw múmkin.
ICHTB úskene hám uchastkalarda avtomobillerge TXK hám remont jumısları atqarılıp, hár bir uchastkaǵa málim muǵdarda avtomobil -jayı biriktirilgen boladı.
Avtomobil- jayı dep avtomobillerge TXK hám remont orınlaw, kútiw hám avtomobildi iyesine qaytarıw ushın zárúr bolǵan ATXKS jayı astında, ashıq maydanda, jabıqlar astındaǵı uchastka maydanı túsiniledi.
ATXKS ımaratlarındaǵı avtomobil-jayları texnologiyalıq noqatı -názerden eki túrge bólinedi: jumısshı postlar hám járdemshi postlar.
Jumısshı -post degende málim texnologiyalıq úskenelerge iye bolǵan hám avtomobillerdiń texnikalıq saz ásbapları xolatini qayta tiklew ushın oǵan TX kórsetiw jumısların orınlawǵa mólsherlengen avtomobil- jayları túsiniledi. Bunday jumısshı postlarga avtomobillerdi juwıw, diagnostika qılıw, TX hám remont xamda bo'yoklash postlari kiredi.
Járdemshi postlar degende avtomobildiń ózinde, avtomobildi texnikalıq saz ásbapları xolatini ustap turıw yamasa kayta qayta tiklew ushın zárúr bolǵan texnologiyalıq járdemshi islerdi orınlaw postlari túsiniledi. Bular avtomobillerdi qabıllaw hám iyesine tapsırıw boyaw ushın tayarlaw, bo'yok jumısları hám juwılganidan keyin keptiriw postlari.
ICHTB avtoservis kárxanaları quramında jaylasqan bolıp, óziniń islep shıǵarıw zonaları, texnologiyalıq úskeneleri, islep shıǵarıw jayı hám imaratlarına iye boladı. Olardıń tiykarǵı wazıypası ATv ga sapalı TX hám remont jumısların nátiyjeli túrde aparıwdan ibarat.
ICHTB tómendegi tiykarǵı elementlerden shólkemlesken:
Tiykarǵı islep shıǵarıw quralları kompleks sisteması.
Járdemshi qurallar.
Tiykarǵı islep shıǵarıw quralları kompleks sisteması tómendegi elementlerden shólkemlesken:
a) Islep shıǵarıw texnologiyalıq jay hám imaratları.
b) TX hám remont zona, postlari.
v) Islep shıǵarıw texnologiyalıq úskeneleri.
g) Islep shıǵarıw kúshleri.
d) Islep shıǵarıw sex hám bólimleri.
Járdemshi qurallarǵa tómendegiler kiredi:
a) Íqtıyat bólimler bazası.
b) Avtomobillerdiń TX hám remont kútiw maydanları.
v) Islep shıǵarıw material texnikalıq quralları.
ICHTB uchastkaları aldına qoyılatuǵın tómendegi wazıypalardı atqaradı :
avtomobillerdi qabıllaw hám iyesine qaytarıw uchastkasında avtomobillerdi ornatılǵan tártip menen TX hám remont jumısları orınlaw ushın qabıllaw xamda texnikalıq saz ásbapları xolga keltirilgen avtomobildi iyesine qaytarıw.
juwıw - tazalaw uchastkasında avtomobil kuzovi hám salonlarini tazalaw, dvigatelin juwıw, avtomobildi astı hám ústinen juwıw -keptiriw hám kuzovini yaltiratish (polirovka) ;
diagnostika qılıw uchastkasında avtomobil onıń agregat hám mexanizmleri texnikalıq xolatini bólimlerge ajratpaǵan túrde anıqlaw ;
TXK uchastkasında avtomobildi texnikalıq saz ásbapları túrde úzliksiz ustap turıw, buzılıwlardı aldın alıw, avtomobilden nátiyjeli paydalanıwǵa erisiw maqsetinde kompleks profilaktika jumısları alıp barıw ;
maylaw - quyılıw jumısları uchastkasında avtomobil dvigatel moyini hám pıl trini almastırıw, transmissiya bólimleri mayların normaına jetkezip toltırıw ;
ámeldegi remont uchastkasında avtomobil uzel hám agregatlarida payda bolǵan buzılıwlardı sazlaw jolı menen jónge salıw etiw múmkin bolmaǵan qallarda detal hám uzellarni almastırıw jolı menen avtomobil ıskerligin qayta qayta tiklew.
Bunnan tısqarı ICHTB arnawlılasqan uchastkalar ámeldegi bolıp, olar tómendegilerden ibarat : agregat-mexanika uchastkası, akkummulyator, elektrotexnika, karbyurator, shinoremont, otırǵıshlar remontlaw, kuzov, boyaw uchastkaları bolıp tabıladı. Bul uchastkalarda uyqas túrde belgilengen jumıslar atqarıladı.
ATXKS de islep shıǵarıw procesin tolıqkonli túrde tashkil etiw ushın onı úzliksiz ıqtıyat bólimler hám materiallar menen támiyinlew zárúr. Olardı sa qlash ushın bolsa arnawlı jay hám imaratlar qurıw kerek boladı.
Zamanagóy ıqtıyat bólimler bazası telekler quramalı qurılıs imaratları hám arnawlı úskeneler menen támiyinlengen kompleks sistema bolıp, ATXKS iskerliginde úlken áhmiyetke iye.
Jeńil avtomobil ıqtıyat bólim hám materialları, telekleri óz wazıypasına kóre úsh túrge bólinedi: avtomobil zavodlarınıń oraylıq ıqtıyat bólimler hám materiallar bazası ; málim marka avtomobilleri ushın TXK hám remont ushın mólsherlengen arnawlı telekler; wálayat islep shıǵarıw kárxanaları ushın ıqtıyat bólim hám materiallar telekleri.
Oraylıq telekler Respublikada islengen bolıp, iri hám mexanizatsiyalasqan, EXM menen támiyinlengen oray bolıp oǵan ıqtıyat bólimler avtomobil óndiriwshi zavodlardan keltiriledi.
Arnawlı telekler hám wálayat teleklerine ıqtıyat bólim hám materiallar oraylıq teleklerinen bólistiriledi.
Teleklerge tómendegi tiykarǵı talaplar qóyıladı :
talap etilgen jaylarǵa ıqtıyat bólim hám materiallardı kishi ǵárejetler menen demde jetkiziw;
júk keltiriw hám alıp ketiw transport jollarına ıyelew;
saqlanıp atırǵan ıqtıyat bólim hám materiallardı hawa temperaturası, ıǵallıq, mexanik hám basqa tásirinlerden abaylaw ;
telek ishinde nátiyjeli jumıs shólkemlestiriw ushın kerekli úskenelerge ıyelew;
telek ımaratları ishinde tómende tiykarǵı zonalar shólkemlestiriledi :
ıqtıyat bólimlerdi qabıllaw jaylaw hám saqlaw ;
tapsırıw hám komplektlash zonaları (3- súwret)
Íqtıyat bólimlerin qabıllaw zonasına keltirilgen ıqtıyat bólimler transport jardeminden kópirli kranlar járdeminde tushuriladi.
3- súwret. Oraylıq Respublika ehityot bólimler bazası sxeması.

I-Íqtıyat bólimlerdi qabıllaw zonası ;

II- Íqtıyat bólimlerdi saqlaw zonası ;
III- Íqtıyat bólimlerdi jıberiw zonası ;
1-Júk kóteriw krani.
Jaylastırıw hám saqlaw zonasında qabıl etilgen ıqtıyat bólimler qadaǵalaw etiledi, tartıp, o'hab kóriledi, qaytaldan upakovka etiledi hám soǵan uqsaǵan basqa jumıslar atqarıladı. Bul zona aspa elektr kranlari, tartıw ushın tárezi hám basqa zárúr úskeneler menen támiyinlengen boladı.
Qabıl etilgen ıqtıyat bólimler rásmiylestirilgandan keyin elektr júklegichlar járdeminde saqlaw zonalarına transportirovka etiledi. Íqtıyat bólimler tiykarlanıp stellajlarga jaylastırılıp saqlanadı.
Mayda ıqtıyat bólimler hár kúni isletilingeni sebepli olar tómen stellajlarda saqlanadı. Avtomobil kuzovlari hám olarǵa tiyisli iri detallar kópirli kranlar menen alıw qolay bolǵan zonalarda saqlanadı.
Íqtıyat bólimlerdi beriw hám komplektlash zonasına túsken talapnamalar tiykarında telek dispetcheri kúndelik ıqtıyat bólim hám materiallar tapsırıw jobası dúzedi. Bul joba tiykarında komplektovka qılıw jumısshılarǵa tapsırılıwı kerek bolǵan ıqtıyat bólimler muǵdarın komplektovka qılıw wazıypası beriledi. Tayın bolǵan ıqtıyat bólim júklerdi jıberiw uchastkasına kran yamasa elektryuklagichlar menen alıp qóyıladı.
Foydalanilgan adabiyotlar:


1.G.M.Hapolskiy "Texnologicheskoye proyektirovaniye ATP i STO", Uchebnik dlya vuzov. - M., Transport, 1993.
2.L.L.Afanasyev i dr. Garaji i stansii texnicheskogo obslujivaniya avtomobiley. M., Transport, 1980.
3."О‘zbekiston Respublikasi avtomobil transporti harakatdagi tarkibining texnik xizmat va ta’miri hakidagi Nizom" - Toshkent, korporatsiya "Uzavtotrans". 1999.
4.Rukavodstvo po remontu i obslujevaniyu avtomobiley NEKSIYA, Interkarta, 1999.