Tárbiya isleri metodıkası pán sıpatında. Tárbiya social tariyxiy process

Statıstika maģliwmatların úyreniw metodı.
Pedagogikalıq izretlewde statıstikalıq maģlıwmatlardı ótkeriw múmkin emes. Sebebi tek ilimiy izretlewler barısında ģana emes, al xalıq tálimi tarawındaģı, atap aytqanda qarjınıń jumsalıwı, xalıq tálimi mekemelerinıń hár dayım ósip barıwı, sabaqlıq hám oqıw qollanbaları, kórsetpe qurallar, kadrlar tayarlaw, mektep qurılısı, xojalıq shártnamaları hám olardan tabılıp atırģan tabıslar statıstika arqalı anıqlanadı.
Respublikamizdiń derlik barlıq oqıw orınları statıstikalıq qurallar menen qurallanģan keleshekte óz rawajlanıwına iye.
Pedagogikalıq izertlew metodları ishinde pedagogikalıq diagnostika ayrıqsha orın iyeleydi. Pedagogikalıq diagnostika degende bizler qandayda bir qubılıstı súwretlep beriwden joqarıraq nárseni kózde tutamız. Medicinada diagnostikanıń áhmiyetin hámme túsinedi. Sonday-aq, pedagogikalıq diagnostikada tálim tárbiyada qandayda bir kemshilik júz bergen waqıtta qollanıladı. Diagnostikanıń maqseti bul - usı kemshiliklerdi qarap shıģıw payda bolıwına alıp kelgen ózgerislerdi anıqlaw bolıp tabıladı.
Tárbiya qarama-qarsılıqqa iye hám uzaq process ekenligin biz bilemiz. Onda aytarlıqtay qıyınshılıqlar tuwıladı, úzilisler de ushırasadı. Tárbiya nátiyjeleri kόp hallarda uzaqlasqan sıpatqa iye boladı, hám olardı esapqa alıw qıyın boladı. Ol mektepten ádewir aldın baslanadı hám miynet etiw turmıs procesinde dawam etedi. Belgili bir jastan baslap tárbiya όzin tárbiyalaw menen birlesedi. Anaw yaki mınaw belgilengen tárbiyanıń unamsız aqibetlerin dúzetiw qayta tárbiyalaw dep ataladı.
Tárbiya procesi tolıq yaki onıń belgili bir basqıshında maqsetine eristi me joqpa qalay biliwge boladı? Tábiyiy halda, bunıń ushın tárbiyanıń aldınnan joybarlanģan hám real nátiyjelerin salıstırıw kerek. Erisilgen hám aralıq, hám aqırģı nátiyjelerdi bilmesten turıp processti jobalaw da, basqarıw da múmkin emes. Tárbiya procesinıń nátiyjesi degende shaxs yaki jámáát tárepinen erisilgen tárbiyalanģanlıq dárejesi túsiniledi. Ol joybarlanģanģa sáykes keliwi, onnan basqasha da bolıwı múnkin. Sáykes keliw dárejesin anıqlawģa diagnostika járdem beredi. Bizge sol belgili, bul bahalaw ilaji bolıp, ol sharayattı anıqlawģa, tárbiyalanģanlıqtıń haqiyqiy dárejesin ayqınlastırıwģa baģdarlanģan. Bul diagnostikalıq úyreniw tárbiyalanģanlıqtıń baslanģısh (dáslepki) xarakteristikaları menen salıstırıladı, baslanģısh hám aqırģı nátiyjeler arasındaģı ayırma tárbiya procesı nátiyjeliligin anıqlaydı.
Tárbiyalanģanlıqtı qalay anıqlaw múmkin? Bul oģada quramalı hám házirgi zaman pedagogikasında ele tolıq sheshimi tabılmaģan mashqala esaplanadı. Ilim tek tárbiyanıń isenimli „όlshemlik“ nátiyjeliligin islep shıģıwģa ģana jaqınlasadı. Búgingi kúnde tárbiyalanģanlıq dárejesi haqqında tek shámalap ģana elesletiwlerdi keltiriw múmkin, bunda bolsa nátiyjelerdi anıqlaw hám analizlewdiń quramalı hám kόp miynet talap ilajların qollanıw kerek boladı.
Erisilgen nátiyjeler salıstırılatuģın etalon kόrsetkishler sıpatında kriteriyalar (latinsha „kriterium“ nan , „salıstırıw“ degendi ańlatadı) qollanıladı.
Tárbiyalanģanlıq kriteriyaları – bul shaxs (jámáát) tıń hár qıylı sıpatlarıńıń qálipleskenlik dárejesinıń islep shıģılģan teoriyalıq kόrsetkishleri. Olar ádette atamalar shkalaları túrinde rásmiylestiriledi. Eger όzin kόrsetiw sapası dárejesi shártli sanlıq sıpatlardı beretuģın bolsa, onda salıstırıwdı hám esaplawdı ámelge asırıw múmkin bolıp, bunda tárbiyalanģanlıq dárejesi sanlar menen ańlatıladı, bul oqıwda erisilgen tabıslardı testlestiriwge uqsas halda όtkeriledi.
Tárbiyalanģanlıq dárejesin anıqlaw tap usınday test arqalı όtkerilip, bunda parqı sonnan ibarat, test sıpatında teoriyalıq tárbıyalanıwshınıń belgilen sharayatlarda olar tárepinen talap etilgen talaplardı orınlawdaģı ámeliy minez-qulqı alınadı, bul belgili bir sıpatlardıń bar yakı joq ekenliginen guwalıq beredi.
Tárbiyalanģanlıqtıń házirgi kriterylarında anaw yakı mınaw kόrsetkishlerdi qollanıwdıń diapazonın anıqlawshı kόp sanlı hár qıylı harakteristikalar ajıratıp kόrsetiledi. Tárbiyalanģanlıq kriteriyasın shártli túrde „qatań“ hám „jumsaq“ dep bόliw múmkin. „Qatań“ kriteriyalar pedagogikada salıstırmalı kem qollanıladı; sońģı on jıllıqlarda bul kriteriyalardı qollanıw menen anıqlanģan mashqalalar (anıģıraģı, tárbiyalanbaģanlıq) haqqında aytıw qabıl etilmegen edi. Olarģa jaslardıń ulıwma tárbiyalanģanlıq dárejesin kόmpleks halda harakterlewshi statikalıq kόrsetkishler: huqıq buzıw sanı hám olardıń όzgeriw tendenciyasi; islegen qılmısları ushın jaza όtep shıqqan jaslar sanı; ajiralıwlar hám tarqalıp ketken shańaraqlar sanı; jas analar tárepinen taslap ketilgen balalar sanı; más bolıwshılıq, shegiw, narkomaniya, jaslar arasında buzıqlıqtıń tarqalıwı jedelligi hám basqa kόplegen kόrsetkishler kiredi.
Mektep tárbiyası xarakteristikası ushın „jumsaq“ jeńillestirilgen kriteriyalar qollanılıp, olar tárbiyashılarģa tárbiya procesi barısı hám nátiyjesi haqqında ulıwma elesletiwlerdi alıwģa kόmeklesedi. Bıraq jasırın haldaģı sıpatlardı tereńnen kirip barıp, isenimli diagnozlaw imkanın bere almaydı. Qollanılatuģın kriteryalardıń kemshiligi sıpatında, olar shaxs, jámááttiń barlıq sıpatların kompleks halda emes, al tek ayırım – ádep-ikramlıq, miynet, estetikalıq hám basqa sıpatlar ushın islep shıģarıladı, bul motivler hám konkret sharayatlarda háreket etiwshi basqa sıpatlardan ajıralģan halda durıs qollanılıwı da, durıs talqılanıwı da múnkin emes. Shaxs, bir neshe ret esletip όtilgenindey, bir pútin dúzilis, hám onı onıń barlıq sıpat hám qásiyetlerin kompleks halda úyreniw zárúr boladı. Shaxs, jámáát sıpatlarınıń barlıq reń-báreńligin birgelikte qamtıp alıw hesh kimnıń qolınan kelmegen, bul keleshek izertlewshiler áwladı ushın mashqala bolıp tabıladı. Búgingi kúnde mektep tárbiyashıları ushın „kesik“ metodlardan qollanıwģa tuwrı keledi.
Tárbiyalanģanlıqtıń kriteriyalarınıń kόpliginen eki toparın ajıratıp kόrsetiw múmkin: mazmunlıq hám bahalaw. Birinshisi úyrenilip atırģan sıpatqa adekvat bolģan kόrsetkishlerdi ajıratıw menen, al ekinshisi - diagnozlanatuģın sıpattı kόzge taslanıw intensivligin anaw yaki mınaw anıqlıqta esapqa alıw imkaniyatı menen baylanıslı boladı.
Jáne aqırģı nátiyjelerdi diagnozlaw ushın ulıwma kriteriyalar – shaxs yaki jámáátiń erisilgen tárbiyalanģanlıq dárejesi – hám jeke kriteriyalar ayırım qásiyetlerdi, sıpat hám qásiyetlerin islep shıģıw menen baylanıslı aralıq nátiyjeler analizi ushın bar. Birinshileri maqsetlerde kόrsetilgen talaplardı, al ekinshileri – tárbiya procesinıń konkret wazıypaların sáwlelendiredi. Tárbiyalanģanlıq kriteriyaları baģdarı, usılı hám qollanıw ornına qarap shártli túrde eki toparģa bόlinedi: 1) tárbiya nátiyjelerin sırtqı forma – shaxstıń talqılawlarında, bahalarda, ádetlerde, iskerliginde korsetip beriwi menen baylanıslı hám, 2) tárbiyashı kόzinen tasa bolģan jasırın hádiyseler- motivler, isenimler, jobalar, jόnelisler menen baylanıslı.
Tárbiyalanģanlıqtı kόzge taslanıwın bahalaw ushın qollanılatuģın diagnozlawdıń ayırım ámeliy metodlarınıń mazmunların ashıp beremiz. Olardıń járdeminde tárbıyalanıwshılardıń minez qulıq normaları hám qádeleri haqqındaģı, pikirleri, talqılawları, bahaları hám basqa tárbiyashını qızıqtıratuģın máseleler boyınsha elesletiwleri úyreniledi.
Ámeliyatta „Shınlıq degen ne?“, „Insanlar ushın ádep-ikramlılıq ne ushın kerek?“ degen hám basqa tikkeley sorawlar kόplep beriledi. Olarģa berilgen juwaplar tárbıyalanıwshı hám tárbiyashıģa hár qıylı sıpatlardı ayqınlastırıwda hám olardı hár tárepleme pikirlep kόriw ushın járdem beredi. Tárbıyalanıwshılardıń anaw yaki mınaw faktler, qılıqlar, háreketler, waqiyalarģa qatnasın anıqlaw ushın awızsha yaki jazba arnawlı sorawlar qollanıladı: „Qanday kásipti eń abroylı dep oylaysız?“ hám basqalar. Olar ashıq, erkin argumentlengen juwap talap etetuģın yaki jabıq alternativli juwaplardan birin tańlawdan ibarat bolıwı múmkin.
Bahalaw talqılawlardı diagnozlaw ushın berilgen tamada shıģarmalar jazıw da keń qollanıladı: „Házirgi zaman insanı menıń idealim“, „Gamxorlıq – men bunı qanday túsinemen“ hám basqalar. Bul jumıslardıń bahalılıģı olardıń pitkeriwshilerdiń ishki poziciyasın, olardıń ekileniwleri, awıtqıwları hám oylawların sáwlelendiriwinen ibarat boladı. Bıraq sońģı waqıtlarda jas insanlardıń ishki poziciyası hám onıń júzege shıģıwı arasında úzilis payda boldı, oqıwshılar shıģarmalarında áshkaralıq kemeyip qaldı, sonıń ushın da olardıń diagnozlaw quralı sıpatında qádiri kemeydi. Bıraq jaslardıń όzlerinıń awızsha bayanlawlarında áshkaralıģı kúsheydi – όz kόz qarasları hám isenimlerin ashıq aytadı.
Diagnozlaw maģana „únsizlik“ poziciyasında bolıp, tárbiyalanıwshılardıń bir bόleginıń sayada qalıwın, berilgen sorawlardan taysalaqlaw menen juwap beredi, neytral yaki kelisiwshilik poziciyasında turıwdı maqul kόriwlerin xarakterleydi. Tárbıyalanıwshılar minez-qulqı hám olardıń όzlerinıń kόrsetiwin baqlaw jeke sáwbetlerde tekseriledi hám álbette korrekciyalandı: basqa metodlar, atap aytqanda ishki poziciyasın ayqınlastırıw ushın sociometriyalıq metod qollanıladı. Tek diagnozlaw metodlar kompleksi ģana kerekli sıpatlardıń qáliplesiw dárejesi haqqında elesletiwlerdi dúziw imkaniyatin beredi.
Shaxstıń ishki poziciyası minez-qulıqta aynadaģıday ayqın sáwlelenedi. Insan qanday tárbiyalansa, ol sonday háreket etedi. Pedagoigika minez-qulıqtı diagnozlawdıń nátiyjeli metodı – tárbiyalawshı jaģdayları metodın qollanadı. Ol eki máseleni: 1) talap etiletuģın sıpatlardıń rawajlanıw dárejesin diagnozlaw hám 2) usı sıpatlardı tárbiyalaw imkanin beredi. Tárbiyalawshı jaģday, atap όtilgenindey, tárbiyanıwshı háreket etiwi májbúr bolģan hám όz háreketlerinde belgili bir sıpatlardıń onda qáliplesiw dárejesin kόrsetip beriwi múmkin bolģan tábiyiy yaki aldın ala jaratılģan sharayat. Kúndelikli sabaqlarda, asxanalarda, jámiyetlik transpotlarda hám basqalarda tábiyiy sharayatalar tolıp-tasıp tabıladı. Aldın ala jaratılģan sharayatlar tárbıyalanıwshılar turmısı táreplerin ashıp beriwde úlken áhmiyetke iye boladı. Bul, mısalı, minnetlerdi, sıylıqlardı bόlistiriw, jekelik hám jámiyetlikler arasınan tańlaw hám basqalar. Bunday sharayatlarda insan minez-qulqı onıń ishki poziciyasına adekvatlı boladı. Bul jaģdaylar keskin konfliktli hám hátte basqarıp bolmaytúģın dárejede bolıwı múmkin, sonıń ushında ayırıqsha itibar beriwdi hám júdá názik pedagogikalıq basshılıqtı talap etedi.
Sońģı on jıllıqlarda aldınģı pedagogikalıq ámeliyat mashqalalı tárbiya sharayatların jaratıwda azlap izde qalmaqta. Jasalma sharayatlar jaratılıp, bunda oqıwshılar begilep berilgen mashqalalardı sheshiwge májbúr, al tárbiyashı usı sharayatta jámáát hám onıń hár bir aģzası qanday ahwalda bolıwın anıqlay aladı hám usıģan sáykes tárbiya procesin όtkeredi. Tόmendegi túrleri ajıratılıp kόrsetiledi: 1) qarama-qarsılıqlı; 2) tárbiyalawshı: 3) qadaģalawshı; 4) bekkemlewshi; 5) tárbiyashı tárepinen kútilmegen, bıraq járdem beriwshi, kesent beriwshi yaki ziyanlı.
Mısal. Toģızınshı klasslar aldına tapsırma qoyıldı: jazģı dem alıstı qızıqlı όtkeriw ushın „suw úy“ (saladaģı úy)dı όz qolları menen qurıw kerek. Bayanlanıwı hám súwreti jurnalda berildi. Qurılıs materialları mektep tárepinen támiyinlendi. Tap usınday tapsırmanıń beriliwine sebep boldı: 1) jas όzgeshelikleri –romantikaģa beyimlilik; 2) toģızınshı klassta aģash hám temir ustashılıģın úyreniw kerek; 3) klasstıń tόmen úlgeriwshiligi. Balalarģa shárt qoyıldı: hátte qurılıs tabıslı tamamlanģan jaģdayda da klass tolıq úlgermesten turıp júriske shıģıw múmkin emes. Bunday wazıypa mashqalalı jaģdaydı keltirip shıģardı, oqıwshılarda olardıń unamlı hám unamsız sıpatları ayqın kόrindi, bul tárbiyashıģa klass jámááti hám onıń hár bir aģzasınıń awhalın anıq belgilep alıwģa járdem berdi.
Tárbiyadaģı mashqalalı jaģday pútkil jámáát ushın da, yaki ayırım shaxs ushın da jaratılıwı múmkin. Eki jaģdayda da ol tek sonda ģana unamlı nátiyje beredi, eger onıń tıykarında sheshiliwi tárbıyalanıwshılar ushın úlken qızıģıwdı keltirip shıģaratuģın wazıypa shıģılıwı bolsa. Usı qızıģıw tárbıyalanıwshılarģa tásir όtkeriw, demek, unamlı ádep-ikramlılıq sıpatlardı tárbiyalaw imkanin beredi. Qarap όtilgem mısalda oqıwshılardıń qızıģıwları úlgermewshilikti saplastırıw imkanın berdi, oqıw procesin turmıs penen baylanıstırdı, eń baslısı – balalarģa olar ústirtin qaraģan ilimlerdi iyelemesten turıp, birde bir teoriyalıq yaki ámeliy wazıypalardı sheshiw múmkin emesligin túsinip jetiwlerine járdem berdi. Mashqalalı jaģday maqseti belgili bolģan tárbiya ushın zárúr bolģan salıstırmalı turaqlı keri baylanıstı dárhal-aq támiyinledi.
Sonday-aq, pedagogikalıq izretlewlerdiń aldın ala baqlaw yaģniy /prognostikalıq/ funksiyalarıda bar. Prognostikalıq finksiyalardıń mazmunı sonnan ibarat, pedagogikalıq izretlewler tek «nege izleymiz» degen sorawģa juwap berip qoymastan «ne boladı» degen sorawģa juwap beriwi kerek. Prognoz bul – aldın ala boljaw eksperementlerdiń járdeminde keleshekte qanday jaģday bolıw múmkinshiligin aldın ala biliwge boladı. Bul keleshektegi pedagogikalıq processler hám kemshiliklerdi jibermewge járdem beredi.