Требования к написанию проекта

2.NAZARIYQISM.

1. 
   “YAShIL KIMYO– BARQAROR RIVOJLANIShINING MUHIM OMILI
   

InsoniyatningXXIasrgaqadambosgandavribirqanchaglobalekologikmuammolarga to’g’ri keldi. Shular sabab bo’lib, Rio-de-Janeyroda (1992 yil) o’tkazilganXalqaro konferensiya barqaror rivojlanish, atrof muhit muammolariga bag’ishlangan bo’libbundaasosanquyidagiuchlik–ekologiya,ijtimoiymasalalarvaiqtisodiyrivojlanishmuhokamaasosinitashkilqildi[3-7].
Konferensiya qabul qilgan asosiy qarorlardan biri barqaror rivojlanish konsepsiyasibo’lib uni hayotga tatbiq qilishda kimyo fanining o’rni beqiyosligini hamma ham yaxshitushunadi.YuNESKOningbosh assembleyasida2011 yilni Xalqaro kimyo yili deb e’lonqiladi vabu yig’ilish «Kimyo - bizning hayotimiz va kimyo - bizning kelajagimiz “ shioriostida o’tkazildi.Ma’ruzalar turli xilda bo’lib ular asosan hozirgi jamiyatda kimyoningo’rni,insoniyatningglobalmuammolarinihalqilishdakimyofaniningxizmatlari,zamonoviy kimyoning turli aspektlari -toza suv,qazilma boyliklar,energiya manbalari,bioenergetikakabi muhimmuammolargaqaratildi.
Bugungi kundayangi daromad manbalarini yo’lga qo’yish uchun birinchi o’rindailmiy yutuqlarga va innovasiyalarga sarmoya yo’naltirish lozim, busiz hayot davom etishimumkin emas. Fundamental fanlar – barcha innovasiyalarning asosidir. Davlat kelajagiyangi kashfiyotlar asosida qurilishi maqsadga muvofiqdirva aynan shunga mamlakatimizrahbarida’vatetmoqda.Xulosaqilibaytishmumkinki,agardamamlakatdayetarlidarajada
kimyo faniga e’tibor qaratilsa, mamlakatimizkelajakdadunyo miqyosida munosib o’rinegallashigaaminmiz.
Hozirgivaqtdajamiyatniinnovasionrivojlanishiyo’lidaishlarolibborilmoqda.Yangi texnologiyalarni o’z o’rnida qo’llamaydigan mamlakat zamonaviy hayot oqimidarivojlanishga ega bo’la olmaydi. Innovasion yo’ldan borish uchun esa, sifatli ta’limga egabo’lish lozim.Yoshlarni zamonaviy fan yutuqlaridan foydalanmagan holda o’qitish mumkinemas. Ammo ko’pchilik kimyoning o’rnini to’lig’icha tushunib yetmaydilar. Shu o’rindakimyo yilini belgilash g’oyasi jamiyatda kimyoning o’rnini – ayrim hollarda salbiy va ko’phollarda ijobiyligini tushuntirish, ongiga singdirishga yo’naltirilgan edi. Albatta ayrim yirikkimyoviy kombinatlarda xavfsizlik texnikasiga rioya qilinmaydi: chiqindilar havoga vasuvga zarar keltiradi, ammo kimyoning ijobiy tomonlari bir necha barobar ko’pdir. Kimyobizlarnikiyintiradi,iste’molmollaritabiiysharoitlardayetishtiriladi,ammokimyoyordamida hosildorlik saqlanadi va oshiriladi. Dori-darmonlar ham kimyo fani yutug’idir.Kimyoelektrenergiyaniishlabchiqarishdaasosiyishtirokchi.Bugungikundabioenergetika davri kelmoqda, ya’ni qishloq xo’jaligi chiqindilari qayta ishlanadi. Kimyokarbonat angidridni o’zlashtiruvchi bakteriyalarni faoliyatiga (bir vaqtning o’zida havodanhamkarbonatangidriddantozalashimumkin)xizmatqilishivaavtomashinalaruchunyonilg’i ishlab chiqarishga mo’ljallangan biomateriallarni berishi mumkin. Albatta koinothamkimyosizo’rganilmaganbo’lardi.Bizningfikrimizcha,aynanolimlarningo’zlarijamiyatga, keng ommaga kimyoning o’rni haqida obyektiv ma’lumot yetkaza olishmayapti.Shu sababli butun dunyo mamlakatlari bo’ylab kimyo kunini belgilaganligi bu bo’shliqnito’ldirishgayo’naltirilgan edi.
Parijdao’tkazilgankimyogarlaruchrashuvining“Kimyo–bizninghayotimiz,bizning kelajagimiz” shiori mamlakatimiz aholisi ongiga singib borsa butun dunyo kimyoyilining asosiyyutug’i shunda edivashundayhambo’ldi.
Prizdentimiz tomonidan Ustyurt gaz-kimyo majmuasiga tamal toshi qo’yilishi bufanninghayotimizdagio’rniniyanabirmartako’rsatdidesakmubolag’abo’lmaydi.
Kimyofaniko’pyillardavomidaishlabchiqarishnieskitexnologiyalarasosidaamalga oshirib atrof - muhitga juda ko’p zarar yetkazdi. Natijada“kimyoviy ekologiya”,“atrofmuhitkimyosi”yo’nalishlaripaydobo’libularningasosiymaqsadiatrof-muhitga
ajralibchiqayotganzararlikomponentlarnianiqlashvao’zvaqtidayo’qotishgaqaratilgan.Yuzagakelganvaziyat masalanibundayhalqilishnoto’g’riliginiko’rsatdivajudakattaiqtisodiyzararko’rilayotganima’lumbo’libqoldi.Buningasosidakimyofaniyotishinihisobgaolibbufanganisbatan“xemofobiya”kayfiyatlaripaydobo’ldi.Anashuholatlarbufandagimetodologikqarashlarvayo’nalishlarniqaytako’ribchiqishgaolibkeldi.Turlidavlatlardagikimyogarolimlaro’zlariningijtimoiyo’rnivahayotdagima’suliyatlariniqaytako’ribchiqibkimyodayangiilmiyyo’nalish,falsafiy–metodologikqarash“Yashil”kimyonitaklifqilishdi. “Yashil”kimyoilmiyyo’nalishio’tganasrning90-yillaridaAmerikalikolimlartomonidantaklifqilinganbo’libtezoradakimyogarlarorasidayangifalsafiymetodologikqarashsifatidaqo’llab-quvvatlandi.NimauchunAmerikaolimlaribunibirinchilarqatorihayotgatatbiqqilishgakirishdi.Sababioddiy,chunkidunyodagineft,gaz,metallarvaplastmassalarkabixom-ashyoninguchdanbirqisminiularo’zlashtiribkelmoqda. Bu xom - ashyolar ham tugab bormoqda. Agar hozirgiday ularni ishlatish davometsaAmerikaiqtisodiyotiasosanneftvagazningbahosigaqarambo’lib,bo’ysinibqoladi.Bundan qutilishningyagonayo’li“Yashil”kimyogasuyanib ishko’rishekanligi, juda kattamaydonga ega bo’lgan AQSh Davlati insonlar va atrof muhitga ta’sir qilmasdanbiotexnologiyagaasosiymahsulot-kungaboqaryetkazishimumkin.Biotexnologiyauchunyana boshqa yangilanib turadigan xom - ashyolarni o’simliklar dunyosidan topish mumkin."Yashilkimyo"–an’anaviykimyodanatrof-muhitgazararqilmaydigankimyoviyishlabchiqarishgaegabo’lishibilanfarqqiladi.Bukimyoviyishlabchiqarishiqtisodiyotningrivojiuchun asos bo’ladi.
Bu atama–qattiq sharoit(yuqori temperatura va bosim) talab qilinmaydigan, reaksiyanatijasida zaharli moddalar hosil bo’lmaydigan va atrof-muhitga zararli moddalar ajralibchiqmaydigan kimyoviy jarayonlarni ifodalaydi. Boshqacha aytganda “yashil” kimyogarlaramalga oshirayotgan reaksiya sikllari o’simliklar va hayvonlar organizmlaridagi sikllargayaqinbo’lishlarikerak.Bungaoddiymisolsifatidaazotobakteriyalarningdukkaklilartomirida azotni oddiy sharoitda to’plashini keltirish mumkin. Bu azotdan dukkaklilar keyinoqsillar hosil qiladi. An’anaviy kimyo sanoatida esaammiak olish uchun havodan azotniolishgajuda yuqori bosim (30 atm.bosimgacha) va 500⁰ C selsiy temperatura kerakbo’ladi.
Buyo’nalishningboshlang’ichsanasi1998yilgato’g’rikeladi.P.T.AnastasvaDj.
S. Uornerlar«Yashil kimyo:nazariya va amaliyot» kitobida 1998 yil Yashil kimyoning 12prinsipinitaklifqildi.
Bu 12 prinsip kimyoviy jarayonlarinsonlar va atrof-muhitga hyech qanday zararkeltirmasliginiko’rsatadi.BuprinsiplargaMDUkimyofakultetidekani,akademikV.V.Lunin va kimyo fanlari doktori Yekaterina Lokteva 13 –prinsipni taklif qiladi: agarhammanarsanixuddiodatdagidayamalgaoshirsangizhardoimgidaynatijagaerishasiz.
Yashilkimyo–buo’simliklardabo’ladigankimyoviyjarayonlaremas.Yashilkimyoningasosiyyo’nalishikimyoviymahsulotlarniarzon,samaraliinsonlarvaatrofmuhitgata’sirqilmaydigan holdaolishgaqaratilgan.
Kimyogar agar bu qarashlar bilan qurollangan bo’lsa u zaharli, ekologiya nuqtai –nazaridanfoydalanishmumkinbo’lmaganerituvchilarnisuvbilanalmashtirishyokijarayonnierituvchisizamalgaoshirishlarikerakbo’ladi,reaksiyanirejalashtirishningboshidako’pbosqichlireaksiyalarnibirbosqichdaamalgaoshirishivachiqindilarniajralmasliginiko’rabilishi,stexiometrikreaksiyalaro’rnigakatalitikreaksiyalardanfoydalanishlari, oldindan reaksiya mahsulotlarining insonga va tabiatga zaharli tomonlarinibilishlarikerakbo’ladi.Bularnatijasidao’z-o’zidankimyoviyishlabchiqarishgakamenergiyasarfqilinadi.Olimlarvaishlabchiqarishvakillariningbirgalikdagiishlarinatijasida amalga oshirilayotgan jarayonlarni faqat ekologik toza emas balki yana yuqoriiqtisodiysamaradorlikkaerishiladi.
Bu yo’nalishigaAnastas va Uornerlarquyidagicha ta’rif beradi: “Yashil kimyo” - buatrofmuhitgaijobiyta’sirqiladigankimyoviyjarayonlarnitakomillashtirishdir.
Belfastadagi Koroleviy universiteti professoriKen Seddon: « Yashil kimyo–zaharli va xavfli moddalar chiqishini kamaytiradigan yoki umuman ajratmaydigankimyoviymahsulotlarnioladiganjarayonlarniishlabchiqishdir»deganta’rifniberadi.
Buning asoschilaridan biri P.Anastaskimyogar olimlarningeng yaxshilari “yashil”kimyobilanshug’illanadi,chunki“yashil”kimyo–kimyoningengyaxshiyo’nalishihisoblanadidebta’kidlaydi.
Demak “Yashil kimyo” dastlabki reagentlarni tanlash va kimyoviy jarayonlarni amalgaoshirishdaengavvalozaharlimoddalardanfoydalanmasliknio’ziningstrategikmaqsadidebbelgilaydi.
Hozirgivaqtda“Yashilkimyo”ninguchyo’nalishi–sintezningyangiyo’llari(katalizatorlaryordamida),qaytatiklanadigandastlabkireagentlardanfoydalanish(neftmahsulotlaridanfoydalanmaslik)vaan’anaviyorganikerituvchilardanfoydalanmaslikdan iborat ekanligi ko’rsatib beriladi. Bir so’z bilan aytganda bu qarash engavvalo kimyoviy ishlab chiqarishlarda mavjud bo’lgan atrof muhitga ajralib chiqayotganturli xil zaharli moddalarni yo’qotishga qaratilgan bo’lib, natijada insonlar yashab turganmuhityaxshilanadi vaekologiyamizningmusaffoligigaolibkeladi.
"Yashil " kimyo – yuqori darajada fanlar kesimi orasidagi bilimlar sohasi hisoblanadi. Uorganik kimyo bilan (yangi va alternativ sintetik usullar), anorganik kimyo bilan( yangimateriallar va katalizatorlar ochish), fizikaviy kimyo(erituvchilar xossalari), analitik kimyo(moddalarni aniqlashning selektiv usullari) sanoat kimyosi va kimyoviy injeneriya (mavjudkimyoviy jarayonlarni modifikasiyalash), iqtisodiyot fani bilan(kimyoviy mahsulotlar vamateriallaranalizi)toksikologiya,mikrobiologiyavabioximiya(fermentlash,biotexnologiya, gennaya injeneriya), qishloq xo’jalik fanlari (yangilanadigan xom –ashyo)),ekologiya va huquq (Davlat boshqaruvi va nazorat) fanlari bilan ham kesishadi va ko’rsatibo’tilganmasalalarnibirgalikdayechiminitopishgaxizmat qiladi.
Birso’zbilanaytganda“Yashil”kimyoprinsiplarinihayotgatatbiqqilishO’zbekiston ekologik harakatining o’z oldiga qo’ygan eng ustuvor vazifalarni bajarishgaasosbo’lishigaishonamiz.Buesasog’lomavlodtarbiyasininggarovibo’libhisoblanadi.
Konferensiyada -"Yashil kimyo" O’zbekiston barqaror taraqqiyotining omillaridanbiri ekanligi, Jahon tajribasi, uning tamoyillari, ekologik xavfsizmoddalar va ularningsintezi, ekologik kataliz, kimyoviy va ekologik xavfsizlik yo’nalishidagi muammolar ko’ribchiqildi[8-11].
Yanabirmuhimmasala“Yashil”do’stonatexnologiyaningkimyosanoatidaqo’llanilishi,yangilanadiganxom-ashyolarningkimyoviyjarayonlardaqo’llanilishi,xavfsizvazararsiztexnologiyalarbilankimyoviymahsulotlarolish,sanoatishlab chiqarishningmodernizasiyasiyangikimyoviy-texnologiyavaekologik-iqtisodiyyondashuvlarhamkun tartibidagi asosiymasalalardanhisoblanadi..
Nanotexnologiyavakimyoviydizayn,yashilnanotexnologiyasohasidafundamentalvaamaliytadqiqotlarniumumlashtirish,polimerkompozisionmateriallarhamda belgilangan xossa va tuzilishli moddalar olish muammolari kun tartibidan asosiyo’rinegallagan.

2.