Trikotaj buyumlarini konstruksiyalash va modållashtirish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI O‘RTA MAXSUS, KASB-HUNAR TA’LIM MARKAZI
S.U. PO‘LATOVA

TRIKOTAJ BUYUMLARINI KONSTRUKSIYALASH VA MODÅLLASHTIRISH

Kasb-hunar kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma

TOSHKÅNT — 2006

UDK 687.31/36.021 (075.8)


Taqrizchilar:

M. Rasulova — TTYESI «YESMTD» kafedrasi dotsenti, t.f.n.,

N. Hasanova — Bux. YES kasb-hunar kolleji maxsus fan o‘qituvchisi.

S.U. Po‘latova

Trikotaj buyumlarini konstruksiyalash va modållashtirish. Kasb-hunar kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma. Toshkent, «Turon-Iqbol», 2006-y., 96 bet.
Mazkur o‘quv qo‘llanmada trikotaj buyumlarini konstruksiyalash, modållash va badiiy båzash haqida asosiy ma’lumotlar bårilgan. O‘quv qo‘llanmada trikotaj matolarning xossalari va ularni buyum konstruksiyasiga ta’sir etishi, erkaklar, ayollar va bolalar ustki va ich kiyimlarini konstruksiyalash xususiyatlari bårilgan.
O‘quv qo‘llanma yångil sanoat yo‘nalishidagi kasb-hunar kollåji o‘quvchilari uchun tavsiya etiladi.
© «Turon-Iqbol», 2006-y.

KIRISH

Bugungi kunda respublikamizda to‘qimachilik va yengil sanoat rivojlanishi uchun katta imkoniyatlar yaratib berishga qodir tabiiy xomashyo resurslari mavjud. Ushbu resurslardan foydalanib ip, ipak va trikotaj matolardan yuqori sifatli va raqobatbardosh tikuv va trikotaj buyumlarini ishlab chiqarish davlatimiz iqtisodiyotining yetakchi yo‘nalishlaridan biridir.
Yuqori sifatli tikuv va trikotaj buyumlarini loyihalash, ishlab chiqarish va bu murakkab jarayonni yo‘lga qo‘yishga qodir malakali kadrlarni tayyorlash muhim vazifalardan biridir. Bu omil Kadrlar tayyorlash milliy dasturida uzluksiz ta’limning mazmun va mohiyat yo‘nalishini belgilovchi strategik ahamiyatga ega vazifa sifatida belgilangan.
To‘quvchilikning rivojlanishini o‘rta asrlarning ikkinchi yarmidan kuzatish mumkin. XV—XVII asrlarda kapitalistik ishlab chiqarishning kåskin rivojlanishi boshlanadi.
XV asrning oxiridan boshlab to‘quv buyumlarining ilk namunalari

• 
  paypoqlar va qo‘lqoplar to‘qila boshladi.
  

1798-yil Fransiyada birinchi aylana trikotaj mashinasi ixtiro etilgan. Shu davrdan boshlab qo‘lda to‘qilgan buyumlar bilan bir qatorda to‘quv mashinasida to‘qilgan buyumlar ham qo‘llanib kåldi. Bunga XIX va XX asrlar jurnallari guvoh.
Qo‘lda turli svitårlar, yoping‘ichlar, bolalar jemperlari va hokazolar to‘qilgan.
Kiyimdagi nafislikka naqshlar xilma-xilligi, tola ranglari va ilmoqlar to‘qimi bilan erishilgan.
Qo‘l bilan to‘qish vaqtida buyum tayyor shaklda (paypoq, qo‘lqop) yoki uning alohida qismlari (kiyimning old va ort bo‘laklari, yenglari) to‘qilgan.
Kåyinchalik trikotaj mashinalar takomillashishi natijasida måtrajli trikotaj matolar va aylana matolar to‘qilgan.
Dastlab trikotaj buyumlari assortimånti paypoqlar, qo‘lqoplar, bosh kiyimlari bilan chåklangan, kåyinchalik ich kiyimlari va sport kiyimlari ishlab chiqarish boshlangan. Kåyingi bosqichda bu assortimåntga ayollar, erkaklar va bolalar jilåtlari, jåmpårlari, poluvårlari qo‘shiladi.
Trikotaj ishlab chiqarishning asosiy xususiyatlari tåxnik taraqqiyotda to‘quv jihozlarining yuqori samaradorligi va turli tolalarga ishlov bårishning kång imkoniyatlaridan iborat.
Trikotaj sanoati xodimlarining asosiy vazifalari buyumlar assortimåntini kångaytirish va kiyim sifatini yaxshilashdan iborat. Bu maqsadga yangi turdagi trikotaj tolalarni ishlab chiqarishni kångaytirish, ishlab chiqarishning tåxnologik jarayonlarini takomillashtirish, zamonaviy eståtik talablarga javob båradigan trikotaj buyumlarini loyihalashni va ko‘plab ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yish bilan erishish mumkin.


XOMASHYO, TRIKOTAJ VA TO‘QUV ASHYOLARI

Trikotaj buyumlar tayyorlash texnologiyasi usullari bo‘yicha bichilgan, yarim muntazam va muntazam turlarga bo‘linadi. Yarim muntazam buyumlar cheti milksiz polotnolardan bichiladi. Bunday buyumlarning tana qismi ko‘pincha yaxlit bichilgan bo‘lib, faqat yoqa va yeng o‘mizlari o‘yiladi. Muntazam buyumlar detallari aniq belgilangan o‘lcham va shaklga mos qilib yaxlit to‘qiladi. Trikotaj buyumlarining 60 foizini bichilgan buyumlar tashkil etadi, shuning uchun quyida faqat ularga xos konstruktiv xususiyatlar keltirilgan.

Trikotaj buyumlarini kontsruksiyalash va modellashtirish jarayonida cho‘ziluvchanlik, kirishuvchanlik, qayishqoqlik va texnologik ishlov berishda ahamiyatli xususiyatlar e’tiborga olinadi.
Trikotaj buyumlarning konstruktiv yechimi polotnoning cho‘ziluvchanlik darajasi bilan bog‘liq. Trikotaj matolar cho‘ziluvchanlik va deformatsiyaga moyillik darajasi bo‘yicha hamda dastlabki xomashyo xususiyati hisobga olingan holda quyidagi guruhlarga bo‘linadi:

1. 
   guruhga kam cho‘ziladigan trikotaj matolar kiradi;
   
2. 
   guruhga o‘rtacha cho‘ziluvchan trikotaj matolar kiradi; 3-guruhga esa ko‘p cho‘ziluvchan trikotaj matolar kiradi.
   

Trikotaj buyumlarni konstruksiyalashda bu ma’lumotlar asos qilib olinadi. Trikotaj matoning cho‘ziluvchanligini hisobga oladigan to‘kislik qo‘shimcha haqning qiymati standartlarda keltirilgan. Kam cho‘ziladigan, shakl saqlovchi trikotaj matolardan kiyim detallarini konstruksiyalashda gazlamalardan tayyorlangan buyumlarga o‘xshash amalga oshiriladi. Ko‘p cho‘ziluvchan trikotaj matolardan buyumni konstruksiyalashda qayishqoqlik tufayli kiyim tanaga yopishib turishi hisobiga olinadi.
Trikotaj buyumlarni konstruksiyalash va modellashtirishda polotno turi va rangi kuchli badiiy ifodaga ega bo‘lgan buyumlarni yaratishga keng imkoniyat beradi.
Yarim muntazam va muntazam kiyimlar alohida maxsus xususiyatga ega, ularning ostki dåtallariga ishlov bårish talab etilmaydi. Ular mashinalardan ishlangan (tugallangan) holda tushadilar. Muntazam (rågular) kiyimlarda yon chåtlari ham ishlangan bo‘ladi.
Muntazam va yarim muntazam buyumlar bichilgan buyumlarga nisbatan muhim ustunlikka ega: ular tejamkor bo‘lib buyumga texnologik ishlov berish jarayonini ancha qisqartirishga olib keladi. Muntazam to‘qish usuli bilan cho‘ntak, yoqa, klapan, belbog‘ kabi detallar olinadi.
Ich kiyimlar metraj matolardan tayyorlanadi.
Trikotajni yaratuvchi mutaxassislar quyidagi tushunchalarni bilishlari zarur:
Tuzilish — ilmoqli bog‘lanishning aniq tuzilishi va tavsifi. Faktura — mato yuzasining aniq tuzilishi va tavsifi (silliq, hajmli,
tukli, yaltiroq, g‘adir-budur va hokazo bo‘lishi mumkin).
Rasm — biror-bir narsaning yuzadagi tasviri (rangli, tekis, fakturali va hajmli bo‘lishi mumkin).
Qanday qilib trikotajni moda talabiga qarab o‘zgartirish mumkin?
Bunga avvalo, to‘qishning yangi usullarini yaratish yoki eski usullarini modifikatsiyalash yo‘li bilan erishish mumkin, qolaversa,
uning rasmi va kompozitsiyasini yangi badiiy båzatish elementlari hisobidan o‘zgartirish mumkin.
Ikki holatda ham barcha tåxnik va amaliy san’at usullarini qo‘llasa bo‘ladi.
Ularga: yangi jihozlar, xomashyo, to‘qimalarni qo‘llash; nusxa ko‘chirish; bosib naqsh solish va matolarga gul bosish; yangi fakturalarni yaratish, bir xil rangli va rang-barang rasmlarning yangi kompozitsiyasini qo‘llash kiradi.
Aniq bir maqsadda u yoki bu to‘qilishni tanlashda (masalan, kam cho‘ziluvchanlik, båzatish effåkti va boshqalar) to‘qima xususiyatlarini va xomashyoni to‘g‘ri tanlash muhim vazifa hisoblanadi.
Rålyåfli, ya’ni bo‘rtib chiqqan rasmlarni yaratish uchun turli xil o‘tkazuvchanlik xususiyatiga ega tolalarni ishlatish kerak; ularni mohirona ishlatganda bo‘rtib chiqqan rasmlarni yaratish mumkin.
Kam egiluvchan tola va ko‘p qayishqoq tolaning qo‘shilishi matoga mustahkamlik bag‘ishlaydi. To‘qilishni loyihalashda matoning qanday fizik-måxanik va eståtik xususiyatlarga ega bo‘lishligini aniq bilish kårak.
Fizik-måxanik va eståtik xususiyatlar orasida bog‘liqlik mavjud. Buni shundan bilish mumkinki, mustahkam trikotaj juda ko‘p qayishqoq trikotajdan o‘z tashqi ko‘rinishi bilan ajralib turadi. Shunday qilib, to‘qima turini tanlashda yoki yaratishda quyidagi aniq savolga javob bårish kårak: to‘qilish qanday kiyimlar uchun mo‘ljallangan (qishki, yozgi, ustki yoki ichki kiyimlar uchun, kattalar yoki bolalar kiyimi uchun)?
I bo‘lim
TRIKOTAJ BUYUMLARINI
KONSTRUKSIYALASH ASOSLARI
Trikotaj sanoatida ham tikuvchilik sifatiga o‘xshab mahsulot ishlab chiqarishning shaxsiy, ommaviy, såriyali uch usuli mavjud.
Mazkur ishlab chiqarish usullarining har qaysisi alohida xususiyatlarga ega.
Xususiy trikotaj ishlab chiqarish yakka buyumlarni atålye, ustaxona yoki uy sharoitida tayyorlash shaklida bo‘ladi.
Buyumni xususiy usul bilan tayyorlaganda, buyurtma egasidan o‘lchovlarini olib, ushbu o‘lchovlar asosida buyum bichiladi. Kiyib ko‘rish paytida kiyimning kamchiliklari topiladi va bartaraf etiladi. Måhnat taqsimoti kichik bo‘lib ishning alohida usullari ko‘rib chiqiladi.
Buyumni sanoat usulida ishlab chiqarish jarayoni XVII asrning birinchi yarmiga to‘g‘ri kåladi.
Ommaviy tarzda mahsulot ishlab chiqarish dåganda bir turli buyumlarni ko‘p miqdorda ishlab chiqarish tushuniladi. Ushbu ishlab chiqarishda måhnat unumdorligi va barcha jihozlarning qo‘llanilishi hisobga olinadi.
Såriyali ishlab chiqarishda buyumlar kåtma-kåt, navbati bilan ishlab chiqariladi, ishlab chiqariladigan mahsulot soni bir smånada 500 dan to 2000 (ko‘p såriyali)gacha yoki 300 dan 500 (kichik såriyali) donagacha o‘zgaradi.
Buyumlarni ommaviy va såriyali ishlab chiqarish maxsus jihozlangan korxonalarda amalga oshiriladi.
Buyumlarga tåxnologik ishlov bårish måxanizatsiyalashtirilgan. Qo‘l ishlari umuman qo‘llanilmaydi yoki oz miqdorda qo‘llaniladi.
Ommaviy ishlab chiqarishda buyumlarni modållashtirish vaqtida umumiy ishlab chiqarish jarayonini shu bilan birga matolarni sarflanishi, måhnatni maksimal måxanizatsiyalashning tåxnologik jarayonini alohida opåratsiyalarga bo‘lish zarur. Buyumlarni loyihalash jarayoni dåganda, modål yaratishdan, ya’ni eskiz ishlab chiqarish andazalarini tayyorlashdan to birinchi namunani tayyorlashgacha bo‘lgan jarayon tushuniladi.

TRIKOTAJ BUYUMLARINI LOYIHALASHNING ASOSIY XUSUSIYÀTLARI

Bunday turlar bir qator o‘lcham bålgilari bilan tavsiflanadi, ularda ko‘krak aylanasi va bo‘y asosiy o‘lchov hisoblanadi.
Gavda o‘lchami ko‘krak yarim aylanasi bilan aniqlanadi. O‘lchamlar orasidagi farqsizlik intårvali 4 sm. Farqsizlik intårvali dåganda, iste’molchining kiyim o‘lchamlari orasidagi o‘zgarishni såzmaydigan darajadagi farq tushuniladi.
Bundan tashqari har bir o‘lcham uchun 3 ta gavda turi bårilgan bo‘lib, bular gavdaning to‘lalik darajasini bålgilaydi. Gavda to‘laligi (ozg‘in, o‘rtacha va såmiz) bål yarim aylanasi va bo‘ksa aylanasi orasidagi farq orqali xaraktårlanadi. Gavdaning har bir razmåriga gavda balandligini hisobga olgan holda bir nåchta (5 ta) bo‘ylar bålgilangan bo‘lib, ushbu bo‘ylar orasidagi farqsizlik intårvali 6 sm.
Trikotaj kiyimlarni ommaviy ishlab chiqarishda namunaviy figura o‘lchamlari xuddi boshqa matolardan tayyorlanadigan kiyimlardagidåk ko‘krak aylanasi o‘lchami (4 sm farqsizlik) bo‘yicha bålgilanadi. Bu iste’molchilarda trikotaj hamda boshqa matolardan kiyim tanlashda bitta nomårdan, o‘lchamdan foydalanish imkoniyatini båradi.
Ammo aslida farqsizlik intårvali kattaliklari trikotaj kiyimlarda boshqa kiyimlardagidan yuqori bo‘lib, trikotaj mahsulotlarida bitta o‘lchamlar ichida to‘laliklarga bo‘lish qabul qilinmagan. Har bir figura razmåriga 2 ta bo‘y 12 sm farqsizlik intårvali bilan bålgilangan.
Bolalar va o‘smirlar namunaviy figurasi xuddi shunday ko‘krak aylanasi bo‘yicha o‘lchamlarga bo‘lingan, faqat barcha o‘lchamlar bitta bo‘yda ko‘rsatilgan. Bolalar figurasining har bir o‘lchami uchun o‘zining bo‘y o‘lchami o‘rnatilgan. Chunki bolalar gavdasi o‘lchami bola yoshining o‘sishi bilan o‘zgaradi. Ayollar uchun 8 ta o‘lchamdagi (44, 46, 48, 50, 52, 54, 56, 58) va ikkita bo‘ydagi (I va II) 16 ta figura turi o‘rnatilgan.
Bir bo‘y 143 dan 155 sm gacha (o‘rtacha bo‘y 149) bo‘lgan bo‘ylarni, 2 bo‘y 155 dan 167 sm gacha (o‘rtacha 161 sm) bo‘lgan bo‘ylarni o‘z ichiga oladi.
Xalq iste’moli buyumlarini ommaviy ishlab chiqarishda odam gavdasi o‘lchamlarining bålgilari asosiy hisoblanadi.
Olib borilgan ishlar natijasida aholining antropologik tiplari aniqlanadi.
Erkaklar uchun 16 gavda xillari, 8 ta o‘lchov turlari bålgilangan (44, 46, 48, 50, 52, 54, 56, 58) va har bir o‘lchovning 2 ta bo‘y balandliklari mavjud.
I bo‘y balandligi bo‘yi 155 dan 167 sm (o‘rta balandlik 165 sm) bo‘lgan erkaklarga tågishli.
II bo‘y balandligi bo‘yi 167 dan 179 sm gacha (o‘rtacha balandlik 173 sm) bo‘lgan erkaklarga tågishli.
Qiz bolalar va o‘g‘il bolalar uchun 12 ta gavda turi bålgilangan. Bolalar va o‘smirlar umumiy gavdasining o‘rtacha bo‘y balandligi yoshi va o‘lchami asosida 1-jadvalda bålgilangan.

1. 
   jadval
   

Bolalar va o‘smirlarning yoshi hamda o‘lchamiga mos umumiy gavda uchun o‘rtacha bo‘y balandligi

Antropologiya ilmiy tadqiqot trikotaj sanoati instituti (VN ii TP) matåriallari asosida erkaklar, ayollar, bolalar va o‘smirlarning trikotaj buyumlarini konstruksiyalashda foydalanish uchun tipik gavdalarning o‘lchoviga standartlar ishlab chiqildi.

Bu standartlar quyidagilarni o‘z ichiga oladi: mutlaq kattalikdagi o‘lchamlar jadvali, o‘lchamlarga izoh, gavdadagi o‘lchamlar ko‘rsatilgan chizma (old ko‘rinish, orqa va yon ko‘rinishlar).
Bålgilangan tipdagi gavdalar uchun tavsiflangan o‘lchamlar MBH (SNG)ning hamma hududlarida ham aholi uchun trikotaj buyumlarni loyihalashda foydalanish mumkin. Chunki bu davlatlarda o‘zlarining har bir o‘rtacha o‘lchamga mos bo‘y balandligi bålgilangan.

2. 
   jadval
   

Trikotaj buyumlarini loyihalash standartlarida bålgilangan tipdagi gavdalar uchun kattalar va bolalarning trikotaj mahsulotlariga bo‘lgan talablarini 70—80 foizgacha qondiradi, konstruksiyasini yaxshilash va xomashyoni tåjash orqali trikotaj buyumlari sifatini oshirishga erishiladi.

TRIKOTAJ MATONING BUYUM KONSTRUKSIYASIGA TA’SIR ETUVCHI XUSUSIYATLARI

Trikotaj buyumni konstruksiyalashda matoning xususiyatlarini inobatga olgandagina trikotaj buyum talabga javob båradi.
Cho‘ziluvchanlik — trikotaj matoning asosiy xususiyatlaridan biri bo‘lib, konstruksiyalashda buni e’tiborga olish zarur. Kuchli ta’sir ostida trikotaj mato cho‘ziladi va dåformatsiyalanadi, låkin ta’sirdan o‘tgandan so‘ng u qisman yoki to‘liq o‘z shaklini tiklaydi.
Trikotajda egiluvchan dåformatsiya qancha ko‘p bo‘lsa, buyum gavdaga shuncha mos tushadi va o‘zining asl holatini saqlab qoladi. Trikotajda qoldiq dåformatsiya qancha ko‘p bo‘lsa, buyum shuncha tåz foydalanish davrida asl holatini yo‘qotadi va yaroqsiz holga kåladi.
Cho‘ziluvchanlik va qayishqoqlik xususiyatlari trikotaj matoning to‘qilishiga va ipning tolasi tarkibiga bog‘liq. Jun, kapron, tabiiy ipak, paxta, viskoza, sintåtik tolalar qayishqoqlik xususiyatiga ega.
Ko‘pgina trikotaj matolar bo‘ylama va enlama cho‘ziluvchan bo‘ladi. Eniga cho‘zilganda matoning uzunligi qisqaradi.
Eniga cho‘ziluvchanlik darajasiga ko‘ra trikotaj matolar 3 guruhga bo‘linadi: kam, o‘rtacha va juda cho‘ziluvchan matolar. Erkaklar va ayollar buyumiga mo‘ljallangan har guruh matoga minimal miqdorida eniga tikish haqi qo‘yish tavsiya etiladi.

3. 
   jadval
   

Ayollar va erkaklar kiyimiga eniga tikish haqqi qo‘yish

Yosh bolalar kiyimida eniga tikish haqi ko‘proq qo‘yiladi.
I guruh cho‘ziluvchan matolarga asosan rashål va rashål-vårtål matolar, aylanafangli dastgohlarida to‘qimasi pråsslangan matolar kiradi.

2. 
   guruhga tekisfangli va aylanafangli dastgohlarida tabiiy tolalardan to‘qilgan barcha matolar mansub.
   
3. 
   guruhga ajurli matolar hamda tekisfangli va aylanafangli mashinalarida sintåtik ipdan to‘qilgan ko‘pgina matolar mansub. Trikotaj matoning cho‘ziluvchanlik guruhini aniqlash uchun ularni standartlar asosida sinovdan o‘tkazish lozim.
   

Tortilish trikotaj matosining yana bir muhim xususiyatlaridan bo‘lib, buyumni loyihalashda buni albatta hisobga olish zarur. Trikotajning tortilishi dåb, bichish yoki tikish paytida mato bo‘yiga va eniga nisbatan o‘zgarishi tushuniladi.
Trikotaj matolarini ishlab chiqarish jarayonida måxanik ta’sir ostida tortilish paydo bo‘lishi mumkin. Shuningdek, namlab isitib ishlov berish ta’sirida, trikotajga båzak bårish jarayonida tortilish vujudga keladi.
Tayyor mahsulot uzunligiga quyidagi tortilish haqi qo‘yiladi:

Mato	Chok haqi (%)
Taralgan yarim junli	3
Rashålli	2
Silliq junli	3
Silliq xlorinli	4
Qayishqoq paxta lavsanli	5
Kapronli	1
Viskozali	2
Sun’iy ipak	2

Trikotaj matoning qalinligi buyum konstruksiyasiga ta’sir etadi. Trikotaj ich kiyimlar uchun tolasining turi yoki to‘qilishiga qarab qalinligi 0,36 mm dan 0,92 mm gacha bo‘ladi. Ustki trikotaj kiyimlar
uchun matoning qalinligi 3 mm dan ortiq bo‘lganda konstruksiyalashda tikish haqqi qalinligidan kålib chiqqan holda qo‘yiladi, aks holda buyum kångligi bo‘yicha torayadi.
Trikotaj buyumlarni loyihalashda matoning kångligini ham inobatga olish zarur. Matolar kångligining turli xilligi ham konstruksiyalashda qiyinchiliklar tug‘diradi. Shuning uchun matoning kångligiga moslashtirib bir xildagi buyumlar uchun ayrim dåtallar bir nåcha xilda konstruksiyalashtiriladi.
Chåtlarining buralishi trikotaj matolarining salbiy xususiyatlaridan biridir.
Buralish darajasi tolaning turiga, o‘rilish va to‘qilish zichligiga bog‘liq. Bunday trikotaj buyumlarni konstruksiyalashda dåtallar sonining kamligi va ular shakllarining oddiyligiga erishish zarur.

TRIKOTAJ BUYUMLARINING O‘LCHOV STANDARTLARI

Standartlashtirish so‘zi ikki xil tushunchaga ega. Birinchidan, standartlashtirish bu davlat tomonidan buyum sifati, shakli va o‘lchamiga qo‘yilgan talabdir. Standart bu norma, o‘lchov birligi, tipik namuna, buyum o‘lchovi, shakli, xususiyati va sifati jihatidan qoniqtiradigan bo‘lishi kårak.
Standartlashtirishning ikkinchi tushunchasi, bu buyumlarning bålgilangan miqdordagi tipik namunalari bo‘lib, buyumlarning xilma-xil turlari haqida ma’lumot båradi va ularni sanoatda ratsionalizatsiyalashtirish maqsadida bålgilanadi.
Gavda tuzilishining turlanishiga ko‘ra buyum o‘lchovlarini standartlashtirish amalga oshiriladi. Buyum o‘lchovi uning kångligini bålgilab båradi va gavdaning o‘lchoviga, ya’ni II ko‘krak aylanasiga teng. O‘lchamdan tashqari, buyum tavsifiga, odam bo‘yiga mos buyumning uzunligi ham bålgilanadi.
Davlat standartlari ichki va ustki trikotaj kiyimlar uchun bålgilangan.
Unda quyidagilar ko‘rsatiladi:

• 
  ma’lum assortimåntdagi buyumlar turi;
  
• 
  buyumning o‘lchami va uzunligi;
  
• 
  o‘lcham joylari va aniq o‘lchamlardagi ayrim yo‘l qo‘yilgan o‘zgarishlar;
  

• 
  ma’lum buyum turlarini ishlab chiqarishda foydalaniladigan trikotaj mato va ip turlari;
  
• 
  buyumni tikish hollari;
  
• 
  tayyor buyumlarning uzunlik o‘lchovlari.
  

Bolalarning 24 dan 38 o‘lchovgacha bo‘lgan trikotaj buyumlarining o‘rtacha uzunligi ko‘rsatilib, bir xil uzunlikda ishlab chiqariladi, 40—42 o‘lchovlar uchun esa ikkita uzunlikdan foydalaniladi (I va II bo‘y).
Katta — 44—58-o‘lchovlar uchun ham ikkita bo‘y bålgilangan (I va II).
Hamma trikotaj buyumlar o‘lchami va uzunligi bålgilangan shkala bo‘yicha hamda savdo tashkilotlarining buyurtmasini hisobga olgan holda ishlab chiqariladi. Bu shkalalar har xil gåografik mintaqalarda aholining tipik gavdasini albatta hisobga olishi kårak.
Buyumlarni standartlashtirish katta ahamiyatga ega, chunki ishlab chiqarish tåxnologiyasini takomillashtirish, uni tashkil etishga yordam båradi, ishlab chiqarishni måxanizatsiyalash, avtomatlashtirish va nazorat qilishga imkon yaratadi.

TRIKOTAJ BUYUMLARINI KONSTRUKSIYALASH JARAYONINING MOHIYATI VA UNING VAZIFALARI

Buyumlarni konstruksiyalash jarayonining mohiyati o‘lchovlarni va buyum dåtallarining shaklini aniqlab hamda ularni bir tåkislikda yoyib joylashtirishni bålgilaydi.

Bu vazifani yåchish uchun buyumning murakkab shaklini alohida qismlarga bo‘lib joylashtirish kårak.
Detal yoyilmasini qurishda ko‘krak, bel, bo‘ksa chiziqlari bålgilanishi lozim. Trikotajni yoyib o‘lchash uchun bu chiziqlarni tikish chiziqlari va vitachkalar bilan mos o‘tkazish kårak. Trikotaj buyumlarining bichilishi, fasonlari turli xil bo‘lganligi uchun ham chiziqlari bir xilda bo‘lmaydi.
Yangi modållarni ishlab chiqish uchun tipik gavdaga mo‘ljallangan kiyim detallari, chok haqlari, vitachkalarining joylanishi, buyumning gavdaga mos tushishi, gavda tuzilishi, matoning xususiyatlari va sifati e’tiborga olinishi kårak.
Trikotaj buyumlar kiyilganda murakkab yuzani hosil qiladi, shuning
uchun ularni tåkislikda yoyib o‘lchash juda qiyin. Bu jarayonning murakkabligi yana shundaki, konstruktorga yangi modålning aniq o‘lchamlari hali noma’lum bo‘ladi. Chunki faqatgina modålning eskizi va gavdaning o‘lchovlarigina ma’lum. Ammo bu ma’lumotlar aniq yoyib o‘lchash uchun kamlik qiladi.
Bundan tashqari, juda ko‘pgina modållar bir-biridan buyum bål chiziqlarining gavdaga yopishib turish darajasi, ya’ni silueti, shakli, uzunligi, dåtallarning o‘lchamlari bilan farqlanadi. Shuning uchun gavdaning aniq o‘lchamlari bo‘lishiga qaramasdan chok haqlarini belgilash va kårakli fasonni tayyorlash qiyinlashadi.
Kiyim dåtallarini konstruksiyalashning asosiy vazifalaridan biri tåkis matodan mufassal shakl yaratishdir. Buyumni kårakli shaklda yaratishda gavda shakli va o‘lchamlariga mos kåladigan qismlarni bichish hal qiluvchi rolni o‘ynaydi.
Buyumni kårakli shaklda yaratishning yana muhim taraflaridan biri bu matoni tikish paytida uning kirishishini e’tiborga olishdir. Xuddi shunday orqa qismining bo‘rtib chiqqan (kurak qismida) shaklini yaratish uchun old va ort yålka qismlarini ulab tikkanda ort yelka kengligiga 0,7—1,0 sm gacha qo‘shimcha haq beriladi. Yengni o‘mizga o‘rnatganda ham matoga chin haqi bårilanadi.
Shuni ta’kidlab o‘tish lozimki, agar mufassal bichimli shakldagi buyumni dazmollash (ñóòþæêà) yoki cho‘zib tikish (îòòÿæêà) zarur bo‘lsa, unda yuqorida aytilgan usullardan ayrim holatlarda foydalaniladi. Mufassal hajmiy shakldagi ayollarning trikotaj buyumini tayyorlash uchun vitachka va biqin bo‘lagiga kam miqdorda chin bårishdan foydalaniladi.

TRIKOTAJ BUYUMLARNI KONSTRUKSIYALASH USULLARI

Hozirgi kunda trikotaj ustki va ichki kiyimlarni konstruksiyalashda taxminiy usullardan foydalaniladi. Eng ko‘p tarqalgan usullar Moskva va Kiyåv modållar uyining usullaridir.

Bu modållar uyining usulida tipik gavdalarning o‘lchovlaridan foydalanilgan. Bu o‘lchovlar trikotaj buyumlarining konstruksiyasiga mo‘ljallangan va buyum tayyorlanadigan matolarning xususiyatlari
hisobga olingan. Bu usul orqali tayyorlangan buyumlar gavdada yaxshi turadi.
Matoning cho‘ziluvchanlik xususiyatidan tashqari, buyum kiyilganda kångayish orqali hosil bo‘ladigan qoldiq dåformatsiyalar ham hisobga olingan. Qoldiq dåformatsiyalarni hisobga oladigan qo‘shimcha haq buyum kångligining AA₁ hisobiga kiradi.
^ÀÀ1^=Îko‘k^{III + Ï}kur^{+ Ï}e.h^{+ Ï}d.k^{- Ï}q.d.^; Î_ko‘kIII — uchinchi ko‘krak aylanasi;
Ï_kur — kurak bo‘rtmasiga qo‘shimcha haq;
Ï_e.h— erkin harakat uchun qo‘shimcha haq; Ï_d.k— dåkorativ-konstruktiv qo‘shimcha haq;
Ï_q.d.— qoldiq-dåformatsiyani hisobga oladigan qo‘shimcha haq.
Ï qo‘shimcha haqning qiymati turli xildagi trikotaj matolar uchun
bålgilangan. Kiyimning konstruksiya chizmasini chizish bazis to‘rni chizishdan boshlanadi. Bu to‘r gorizontal va vårtikal chiziqlardan tashkil topgan chizmadir. Chiziqlar orasidagi masofa gavdaning asosiy o‘lchovlari asosida aniqlangan.
Asosiy gorizontal chiziqlar: V — yuqori gorizontal; G —asosiy gorizontal; T — bål chizig‘i; B — bo‘ksa chizig‘i.
Asosiy vårtikal chiziqlar: 0—1 orqa bo‘lakning o‘rta chizig‘i; 4—5 orqa bo‘lak kångligi chizig‘i; 8—9 ko‘krak kångligi chizig‘i; 12—13 ko‘krak o‘rta chizig‘i.
Asosiy chiziqlardan tashqari to‘rga yordamchi: A, D, S—gorizontal va 2—3, 6—7, 10—11 vårtikal chiziqlar kiradi.
O‘lchamlar to‘ri asosida buyumning bo‘yi va kångligining asosiy o‘lchamlarini bålgilovchi bazis to‘r yasaladi.
Bazis to‘r ham bir qator vårtikal va gorizontal chiziqlardan tashkil topgan, låkin o‘lchamlar to‘ridan buyum shakli, matoning xususiyatlari hisobga olinib, qo‘shimcha haq bålgilangan chiziqlar masofasi bilan farqlanadi. Buyumning uzunlik chizig‘i bazis to‘riga qo‘shimcha chiziq bo‘lib hisoblanadi.
Ayollar kiyimining konstruksiya chizmasini chizish uchun turli xildagi ustki yoyilmaning yaqinlashtirilgan usullaridan foydalanadilar (1-rasm).
Tayyorlangan chizmalar turli o‘lchamdagi mos kåladigan buyum makåtlari yoki gavdaga kiyilib tåkshirilgan.
Izlanishlar natijasida kiyimning bazis to‘rida turli konstruktiv uchastkalar uchun beriladigan qo‘shimcha haqlar aniqlanadi.

4. 
   jadvalda 48-o‘lchovli ayollar kiyimining turli xildagi kattaliklari uchun nuqtalar orasidagi masofalar kåltirilgan (erkin turish uchun).
   

4-jadval

Turli miqdorli erkinlik uchun qo‘shimcha haqlarga oid bazis to‘rning nuqtalari orasidagi masofa (2-rasm)

1-rasm. Ayollar kiyimining konstruksiya chizmasi.

5. 
   jadvalda 48-o‘lchovli ayollar kiyimining turli xildagi kattaliklari uchun nuqtalar orasidagi masofalar kåltirilgan (matoning kirishuvchanligi uchun qo‘shimcha haq).
   

5-jadval
Kiyimning suvda kirishuvchanligi uchun chizmaning

bazis to‘riga qo‘shimcha haqlar (2-rasm)

II bo‘lim

TURLI XILDAGI TRIKOTAJ BUYUMLARNI KONSTRUKSIYALASH

Ayollar, erkaklar va bolalar trikotaj buyumlarini konstruksiya- lashda aylana, uzunasiga va ko‘ndalang tipik gavdalar o‘lchamidan foydalaniladi.

Aylana o‘lchamlar. Bo‘yin aylanasi — Ab (2-rasm a, b) 7-bo‘yin umurtqasi ustidan bo‘yin atrofi bo‘yicha o‘lchanadi.
Ko‘krak aylanasi O_k orqadan, kurak ustidan gorizontal bo‘ylab

2. 
   — S.U. Po‘latova ¹⁷
   

qo‘ltiq osti chuqurligidan, old qismida ko‘krak aylanmasi ustidan o‘lchanadi.
Erkaklarda O_k I orqadan boshlab ko‘krak usti bilan aniq gorizontal tåkislik bo‘yicha o‘lchanadi (2-rasm, a).
Ko‘krak aylanasi II O_k II ni o‘lchash orqadan O_k I ustidan boshlanib, oldinda lånta ko‘krak aylanasi bo‘ylab o‘lchanadi.
Erkaklarda O_k II orqadan boshlanib, oldinda ko‘krak uchi ustida gorizontal yotadi.
Ko‘krak aylanasi III O_k III gorizontal tåkislikda orqadan boshlanib, oldinda ko‘krakning uchi bilan o‘lchanadi.
Bål aylanasi O_k — gavdaning biqin qismidagi ingichkalashgan joydan gorizontal tåkislikda o‘lchanadi.
Dumba aylanasi qorin hisobi bilan O_dum. dumbaning eng baland nuqtalari bo‘ylab gorizontal o‘lchanadi. Oldinda santimåtr låntasi gavdaning qattiq qismasdan qorin qismida erkin birlashtiriladi.
Bo‘ksa aylanasi O_b — aniq dumba osti chizig‘i bo‘ylab gorizontal holatda o‘lchanadi.
Tizza aylanasi O_t — tizza kosachasi atrofida gorizontal bo‘ylab o‘lchanadi. Odam oyoqlarini tåkis tutgan holda O_t o‘lchanishi kårak.
To‘piq aylanasi O_to‘p. Bu o‘lchov tik turgan holatda to‘piq atrofida gorizontal bo‘ylab o‘lchanadi.
Panja aylanasi O_panj— bu o‘lchov birinchi barmoqning panja-falang bo‘g‘inlari atrofida o‘lchanadi.
Ko‘ndalang o‘lchamlar. Bo‘yin diamåtrining ko‘ndalang o‘lchami äøðç — bu bo‘yin asosining taraflarga qarab bo‘rtib chiqqan nuqtalar orasidagi masofa.
Bo‘yinning orqa-oldi diamåtri äøðç — bu 7-bo‘yin umurtqasidan to‘sh suyagi sohasigasha belgilanadi.
Yålka kångligi — Ø_yel bo‘yinning bo‘rtib chiqqan asosidan boshlab chåtga qarab yålka nuqtasigacha bo‘lgan masofa.
Ko‘krak kångligini Ø_k old burchak qo‘ltiq osti botiq joylaridan gorizontal o‘lchanadi.
Orqa kångligi Ø_orq kuraklar ustidan burchak qo‘ltiq osti botiq joylaridan gorizontal o‘lchanadi.
Ko‘krak båzlarining yuqori nuqtalari orasidagi masofa Ö_k — ikki
ko‘krak nuqtalari orasidagi masofa gorizontal o‘lchanadi. Erkaklarda bu o‘lcham Ö_k ko‘krak uchi nuqtalari orasida bålgilanadi.
Uzunasiga o‘lchamlar. Old o‘mizning uzunligi d_o‘m. 7-bo‘yin
umurtqasidan bo‘yin asosi bo‘ylab, so‘ngra gardan orqali gavdaning o‘rta chizig‘i bo‘yicha to I ko‘krak aylanasigacha o‘lchanadi.
7-bo‘yin umurtqasidan to ko‘krak båzlari nuqtasigacha bo‘lgan masofa d_ãæ. shu yo‘nalishda o‘lchanadi.
Bålgacha bo‘lgan old uzunlik, Ä_òï uzunlik — 7-bo‘yin umurtqasidan
bo‘yin asosi bo‘ylab, so‘ngra gardan va ko‘krak nuqtalari ustidan to bål aylanasi chizig‘igacha o‘lchanadi.
Bålgacha bo‘lgan orqa uzunlik Ä_òñ 7-bo‘yin umurtqasidan boshlab, to bål aylanasigacha umurtqa bo‘ylab to‘g‘ri o‘lchanadi.
Qiya yålka balandligi Â_ïê bål aylanasidan chiziqlarning kåsishgan nuqtasidan umurtqa bo‘ylab, to gavdaning o‘ng tarafidagi yålka nuqtasigacha bo‘lgan masofadir.
Oyoqlar uzunligi bir tarafdan Ä_í bo‘ksa va boldirlar bo‘ylab: ayollarda (2-rasm, b) va qizlarda bål chizig‘idan, to to‘pig‘igacha, erkak va o‘g‘il bolalarda (2-rasm, a) to‘piqning to taroqli nuqtasigacha o‘lchanadi.
Tizzagacha bo‘lgan oyoq uzunligi Ä_ê tizza aylanasi chizig‘igacha bo‘ladi.
Dumba osti burmasigacha bo‘lgan uzunlik chizig‘i Â_d.b. —bu masofa dumba osti burmasidan, to to‘piq aylanasigacha o‘lchanadi.
7-bo‘yin umurtqasidan to dumba aylanasigacha Ä_d umurtqa pog‘onasi bo‘ylab o‘lchanadi.
Bål chizig‘ining balandligi Â_k bu bål chizig‘idan to to‘piq aylanasigacha bo‘lgan masofa.
III ko‘krak aylanasining old yoyi Ä_k.a. III qo‘ltiq osti botiq joylaridan, ko‘krak båzlarining nuqtalari bo‘ylab vårtikal chiziqlar orasida o‘lchanadi.

AYOLLARNING USTKI KIYIMLARINI KONSTRUKSIYALASH

Ayollarning ustki trikotaj kiyimlari orasida eng ko‘p tarqalgani jakåt va jåmpårlardir. Quyida biz ayollar jakåti va jåmpåri konstruksiya

2-rasm. Erkaklar (a) va ayollar (b) gavdalarining tipik o‘lchovlari.
chizmasini chizish usulini ko‘rib chiqamiz.
Bu usulda asosiy chizmani chizishdan oldin buyumning hamma kångliklari, uning asosiy qismlari — orqa, old, o‘miz qismlari hisoblab chiqiladi.
Buyumning ko‘krak chizig‘igacha AA₁ kångligi tång:

ÀÀ₁=(Î_kIII+Ï_k.a.)+ Ï_orq.+Ï_dik+Ï_tåõ,

Bunda:
Î_kIII—III ko‘krak aylanasining o‘lchami;
Ï_kur— kuraklar bo‘rtmasi uchun qo‘shimcha haq; Ï_er.h.— erkin harakat uchun qo‘shimcha haq; Ï_kd— konstruktiv-dåkorativ qo‘shimcha haq;
Ï_tex— matoning qalinligi uchun tåxnologik qo‘shimcha haq;
Ï_k qo‘shimcha haqning kattaligini 1 sm dåb qabul qiladilar.
Ï_er.h. va Ï_kd uchun qo‘shimcha haqlar buyum turiga qarab bålgilanadi (4-jadvalga qarang).
Ï_tex kattaligi esa 5-jadval bo‘yicha bålgilanadi. Vitachka oraliq kattaligi Â_vit tång:
Â_vit= (Î_kIII + Ï_k)-Î_kI
Tayyor bo‘lgan vitachka masofasini 1 sm ga qisqartiradilar, chunki trikotaj buyumlar ko‘krak qismida gavdaga yopishmasdan erkin turishi kårak. Bu 1 sm umumiy qo‘shimcha haq buyum eniga qo‘shiladi va Ï_vit dåb bålgilanadi.
Buyum kångligi bo‘yicha umumiy qo‘shimcha haq Ϲ tång:
^Ï1um.^=Ïer.h^{+ Ï}k.d.^{+ Ï}tex^+Ïvit
Qo‘shimcha haq Ï_um. Konstruksiyaning asosiy qismlari orasida quyidagicha taqsimlanadi:
old qismiga — 30%, orqa bo‘lakka 30%, o‘mizga — 40%, shunda old qismning kångligi Shpol. tång:
Ø_old = Ø_k+Â_vit+ 0,3Ϲ_um.,
bu yårda: Ø_k— ko‘krak kångligining o‘lchami.
Orqa qism kångligi Ø_orq tång:
Ø_orq=Ø_or + 0,3Ϲ_um.,
bu yårda: Ø_or — orqa kånglik o‘lchami.
O‘miz kångligi Ø_o‘t tång:
Ø_o‘t=Î_kI-(Ø_k-Ø_or)+0,4 Ϲ_um.

48-O‘LCHAMLI JÅMPÅRNING ASOSIY CHIZMASINI YARATISH

Old va orqa bo‘laklarning chizmasini chizish. 7-bo‘yin umurtqasidan boshlab, gavdaga mos A nuqtali to‘g‘ri burchak yasaladi (3-rasm). A nuqtadan o‘ng tarafga A₁ gorizontal chiziq bo‘ylab buyumning kångligi — AA₁ nuqtasi bålgilanadi. A₁ nuqta bo‘ylab chiziq o‘tkaziladi.
Buyumning uzunligi A nuqta bo‘ylab pastga ÀÍ vårtikal chiziq bålgilanadi. Buyumning uzunligi modålga bog‘liq.
Í nuqtasi bo‘ylab o‘ngga gorizontal chiziq o‘tkaziladi. A₁ chiziq bo‘yicha Í gorizontal chiziq bilan tutashadigan Í₁ vårtikal chiziq tushiriladi. A chizig‘i bo‘yicha vårtikal AXo va AT nuqtalari bålgilanadi.
AXî =Ä_ï.ç; AT=Ä_orq.bel
Xo va T nuqtalaridan gorizontal chiziqlar o‘tkaziladi. T nuqtasi bo‘ylab o‘tadigan gorizontal chiziqning A₁A₁ chizig‘ida tutashgan nuqtasi T₁ bilan bålgilanadi.
Xo nuqtasidan o‘ngga gorizontal chiziq bo‘ylab XoM orqa bo‘lak kångligi bålgilanadi.
X₀M=Ø_orq.
O‘miz kångligi M nuqtadan o‘ngga ÌÐ nuqtasida bålgilanadi.
MÐ=Ø_o‘m.
Ø_orq va Ø_o‘m ning o‘lchami oldindan tayyorlangan hisoblar asosida

3-rasm. Ayollar kiyimining old va orqa dåtallari chizmasi.

olinadi.
M va Ð nuqtalaridan yuqoriga vårtikal chiziq o‘tkazilib, gorizontal AA₁ chizig‘i bilan tutashgan joyidan pastga 5—6 sm ga bålgilanadi. M nuqtasidan o‘tib AA₁ ga borib tutashadigan nuqta a₂ bilan bålgilanadi.

O‘mizning chuqurligini aniqlash uchun MM₁ va ÐÐ₁ 4,5 sm ga tång bo‘laklar bålgilanadi.
Orqa bo‘lakning yoqa o‘mizini chizish. Orqa bo‘lakning yoqa o‘mizi kångligi Aa nuqtalari orasida bo‘lib, A dan AA₁ liniyasi bo‘ylab o‘tadi:

Àà = Ä_bo‘yin+ 1,3 sm.

Bunda: Ä_bo‘yin— bo‘yinning ko‘ndalang diamåtri o‘lchovi.
Yoqa o‘mizining balandligiga, bo‘lagiga tång qilib, Aa chizig‘iga
yuqori pårpåndikular o‘tkaziladi:
àà₁ = 0,4 Àà

Orqa bo‘lakning yoqa o‘mizi chizig‘i botiq egri chiziq bilan A va a₁ bo‘laklari birlashtiriladi.

Orqa bo‘lak yålka qirqimining chizig‘ini chizish. Yålka nuqtasi Ï belgilash usuli bilan topiladi. Buning uchun yålka kångligi bo‘yicha a₁Ï nuqtalari yoy shaklida chiziq bilan bålgilanadi:
à₁Ï = Ø_yel
TÏ radiusli egri chiziqda belgi bålgilanadi:
ÒÏ=Â_yel.q.+0,5 sm,
bunda: Â_yel.q.— yålka qiya balandligi o‘lchovi P nuqtasidan gorizontal chiziq bo‘ylab a₂M₂ chizig‘ida tutashadigan Ï₁ nuqta bålgilanadi. a₁Ï₂ radiusi bo‘ylab Ï₁Ï nuqtasiga tutashgan joyga belgi qo‘yiladi:
^à1^Ï2^=Øyel.^+Ïkir.
Bunda: Ï_kir. — kirishish uchun qo‘shimcha haq.
Ï₂ va a₁ nuqtalari tåkis birlashtiriladi. a₁Ï₂ chizig‘ida yålka qirqimi uzunligining 2 Ã₃ qismiga tång bo‘lgan a₁ nuqtasidan a₁â bo‘lagi bålgilanadi.
Yålka qirqimining chizig‘i a₁, â₁, va Ï₂ bo‘ylab egri chiziq bilan bålgilanadi.
Old bo‘lakning yoqa o‘mizi chizig‘ini chizish. Ï nuqtasidan yuqoriga A₁A₁ bo‘ylab T₁A₁ old bo‘lak bålgacha uzunlik bålgilanadi.
^Ò1^À1 ^{= Ä}old y.o‘m.
A₁ nuqtasidan pastga A₁Í₁ bo‘ylab 7-umurtqadan ko‘krak båzlarining nuqtasigacha bo‘lgan A₁Ã bo‘lagi bålgilanadi, A₁X₁ old o‘mizning uzunlik o‘lchamiga tång, A₁A₂ orqa o‘mizning uzunligiga tång:
À₁Ã=Ä_k;
^À1^Õ1^=Äbo‘yin À₁À₂=Ä_bo‘yin+0,8,
bu yårda: Ä_bo‘yin — bo‘yin ko‘ndalang diamåtrining o‘lchami.
Ã, Õ₁ va À₂ nuqtalari bo‘ ylab chapga gorizontal chiziq
o‘tkaziladi.
Old bo‘lakning o‘miz kångligi orqa bo‘lakning yoqa o‘mizi kångligiga tång:
À₂À₃=Àà
À₂À₃ bo‘lagini À₂ nuqtasidan chapga gorizontal chiziq o‘tkazib bålgilanadi.
À₂ nuqtasidan À₂À₃ radiusli egri chiziq À₁Í₁ chizig‘i bilan tutashgan joygacha chiziladi. Kåsib o‘tgan nuqtani Ñ bilan bålgilaydilar. Yoqa o‘mizini chuqurlashtirish uchun Ñ nuqtasidan pastga À₁Í₁ bo‘ylab 1 sm ga tång bo‘lgan ÑÑ₁ bo‘lagini bålgilaydilar.
Yoqa o‘mizi chizig‘ini A₃ va Ñ₁ nuqtalari bo‘ylab egri bo‘rtma chiziq bilan tutashtiriladi.
Old qismning yelka chizig‘ini chizish. À₃ nuqtasi bo‘ylab pastga vårtikal chiziq o‘tkazilib, À₃À₄ bålgilanadi:
À₃À₄=àà₁+Ï₁à₂
àà₂ va Ï₁à₂ bo‘laklarining o‘lchamlari chizmadan olinadi. À₄ nuqtasidan chapga gorizontal chiziq o‘tkaziladi va unda À₃ nuqtasidan À₃Ï₃ o‘lchamidagi yålka kångligida belgi bålgilanadi.
^À3^Ï3^=Øyel
Yålka qirqimining chizig‘i À₃ âà Ï₃ nuqtalarini to‘g‘ri chiziq bilan tutashtirib hosil qilinadi.
Ko‘krak qismida vitachkani chizish. Ã nuqtasidan chapga gorizontal bo‘ylab ko‘krak uchi oralig‘idagi masofaga tång bo‘lgan ÃÃ₁ bo‘lagi bålgilanadi:
^ÃÃ1^=Øyoqa o‘m.
À₃ nuqtasida yålka qirqimi chizig‘i bo‘ylab, 5 sm ga tång bo‘lgan À₃Â bo‘lagi bålgilanadi.
Tayyor bo‘lgan  nuqtasini Ã₁ nuqtasi bilan to‘g‘ri chiziq bilan tutashtiriladi. Õ₁ nuqtasi orqali tutashgan gorizontal chiziqda ÂÃ₁ tutashadigan nuqta Ã₂ bilan bålgilanadi.
Ã₁ nuqtasidan radiusli Ã₁Ã₂ egri chiziq o‘tkazilib, unda Ã₂ dan chapga vitachka kångligini båruvchi Ã₂Ã₃ bålgilanadi:
^Ã2^Ã3^=Âvit
Ã₃ va Ã₁ nuqtalari bo‘ylab to‘g‘ri chiziq o‘tkazilib, unda Ã₁ nuqtadan yuqori Ã₁Â ga tång bo‘lgan Ã₁Â₁ bo‘lagi bålgilanadi.
Â₁ nuqtadan ÂÏ₃ ga tång bo‘lgan radiusli egri chiziq o‘tkaziladi.
Bu egri chiziqda Ã₁ nuqtadan Ã₁Ï₃ ga tång bo‘lgan masofada belgi båriladi. Kåsishgan nuqta Ï₄ bilan bålgilanadi. Â₁ va Ï₄ nuqtalari to‘g‘ri chiziq bilan bålgilanadi.
O‘miz chizig‘ini chizish. Yeng o‘mizini chizish uchun M₂, M₃, M₄, Ð₂, Ð₄, Ð₅ yordamida nuqtalar topiladi.
Buning uchun M₁ nuqtadan o‘ngga M₁Ð₁ chizig‘i bo‘ylab M₁M₂ bålgilanadi:

Ì₂ nuqtasiga pårpåndikular Ì₁Ð₁ o‘tkaziladi. Bu pårpåndikulardan Ì₂ nuqtasidan yuqoriga quyidagi bo‘laklar bålgilanadi:

Ì₂Ì₂=Ì₁Ì₂ và Ì₂Ð₂=Ì₂Ð₁
Ì₃ nuqtasidan Ì₂Ì₃ radiusli egri chiziq orqa bo‘lak tarafga qarab bålgilanadi. Bu egri chiziqning Ì₁Ï₁ vårtikal chiziq bilan kåsishgan nuqtasi Ì₄ bålgilanadi.
Ð₂ nuqtasidan Ì₂Ð₂ radiusli egri chiziq old bo‘lak tarafga qarab bålgilanadi. Bu egri chiziqning Ð₁Ð vårtikal chiziq bilan kåsishgan nuqtasi R₃ bålgilanadi.
Ï₄ nuqtasi Ð₃ nuqtasi bilan birlashtiriladi. Ï₄Ð₃ bo‘lagi ikkiga bo‘linib, o‘rtasi Ð₄ nuqtasi bilan bålgilanadi. Ð₄ nuqtasiga Ï₄Ð₃ ga pårpåndikular
o‘tkazilib, bu pårpåndikularda Ð₄ dan yuqoriga 08—1,2 sm ga tång bo‘lgan Ð₄Ð₅ bålgilanadi.
Ï₂Ì₄Ì₂Ð₃Ð₅ va Ï₄ lar egri botiq chiziq bilan birlashtirilib, yeng o‘mizi
chizig‘i bålgilanadi.
Yon qirqim chizig‘ini chizish. Yon qirqim joylashish balandligini konstruktor modålga qarab bålgilaydi.
Bu chizmada M₁ nuqtadan M₁Ð₁ chizig‘i bo‘ylab o‘ngga M₁m₁ bålgilanadi:

Yon qirqim chizig‘i m₁ nuqtasidan vårtikal o‘tkaziladi. Pastki chiziq bilan kåsishgan nuqta Í₂, o‘miz chizig‘i bilan kåsishgan nuqta m bilan bålgilanadi.

Vitachkani yon qirqimga ko‘chirish. Yon qirqim chizig‘ida m nuqtadan 3 sm pastga mm₂ bo‘lagi bålgilanadi, m₂ nuqtasi Ã₁ nuqtasi bilan tutashtiriladi.
Yålka vitachkasi bilan yon qirqimga Ã₁m₂ m₁Ð₃Ï₄Â₁ old bo‘lak nuqtalarining Ã₁ nuqtasi atrofida aylantirilib, Â₁ nuqtasi Âm 3Ã₁ m₂ nuqtalari birlashtirilib, vitachka yon qirqimga o‘tkaziladi.
M₃ va Ã₁ nuqtalari birlashtiriladi. m₃Ã₁ bissektrisa burchagidan yuqoriga Ã₁Ã₄—3,5 sm bålgilanadi, Ã₄ nuqtasi egri botiq chiziqlar yordamida m₂ va m₃ bilan birlashtiriladi, m₁m₃ yon qirqimi bissåktrisa burchagi m Ã₄ m₃ bilan kåsishgan joyigacha davom ettirib, m₄ nuqta bålgilanadi. m₄ nuqtasi m₂ nuqtasi bilan to‘g‘ri chiziq yordamida birlashtiriladi.
Ikkita pårpåndikular chiziq o‘tkaziladi. Unda kåsishgan nuqta Ð bilan bålgilanadi.
Yeng kångligi ÐÐ₁ quyidagi formula bo‘yicha aniqlanadi:
ÐÐ₁=1,5 ÌÐ+0,5 Ï_kir.,
bu yårda: MÐ — orqa va old qism chizmasidan olingan bo‘lakning uzunligi. Ï_kir. — qo‘shimcha haq. Ð nuqtadan gorizontal chiziq bo‘ylab o‘ng va chapga ÐÐ₂ va ÐÐ₂ bo‘lak yana 2 ga bo‘linadi va o‘rtasi Ð₃ va Ð₄ bilan bålgilanadi:

Ð₃ va Ð₄ nuqtalaridan yuqoriga vårtikal chiziqlar o‘tkaziladi. Yeng bosh qismining balandligi ÐÎ quyidagicha aniqlanadi:

bunda: a₂M va MM₁ — orqa va old qism chizmasidan olingan bo‘lakning uzunligi.

ÐÎ — bo‘lagi vårtikal chiziq bo‘ylab Ð nuqtasidan yuqoriga bålgilanadi.
O nuqtasidan gorizontal chiziq o‘tkaziladi. Bu chiziqning Ð₃ va Ð₄ vårtikal chiziqlari bilan kåsishgan nuqtalari O₁ va O₂ bilan bålgilanadi. Ð₃O₁ va Ð₄O₂ bilan bålgilanadi. Ð₃O₁ va Ð₄O₂ bo‘laklarini tång 2 ga
bo‘lib, o‘rta nuqtalari O₃ va O₄ bilan bålgilanadi:
Ð₃Î₃=Î₃Î; Ð₄Î₄=Î₄Î₂

3 3
Î₃ nuqtasidan pastga Î₃Ð₃ chizig‘i bo‘ylab Πι bålgilanadi:
bunda: Î₁Ð₃ — bårilgan chizmadan olingan uzunlik. Î₄ nuqtasidan yuqoriga Ð₄Î₂ chizig‘i bo‘ylab Î₄Î₄ bålgilanadi:

bunda: O₂Ð₄ — bårilgan chizmadan uzunlik.
Ð₁, O₃, O₁, O₁₄ va Ð₂ nuqtalari to‘g‘ri chiziq bilan tutashtiriladi. Har bir tayyor bo‘lgan bo‘laklarni 2 ga tång bo‘lib, o‘rtasini 1, 3,
5 va 7 nuqtalari bilan bålgilanadi. Bu nuqtalarda pårpåndikularlar o‘tkazilib, ularda 1 nuqtadan 1,5 sm ga tång 1—2 bo‘lagi, 3 nuqtadan
1,8 sm ga tång 3—4 bo‘lagi, 5 nuqtadan 1,3 sm ga tång 5—6 bo‘lagi,
7 nuqtadan 0,8 sm ga tång 7—8 bo‘lagi bålgilanadi.

Yeng bosh qismi Ð₁, 2, O¹, 4, 0, 6, O¹, 8, Ð
nuqtalaridan o‘tadigan

3 4 2
egri chiziq bilan bålgilanadi.
Yeng uzunligi OÍ ga tång bo‘lib, O nuqtadan pastga OÐ nuqtada

bålgilanadi. Í nuqtadan gorizontal chiziq o‘tkaziladi.
Yeng pastki qismining kångligi ÍÍ₁ va ÍÍ₂ ga tång bo‘lib, Í nuqtadan o‘ng va chap tarafga qarab bålgilanadi:
ÍÍ₁=ÍÍ₂=Î_bil-1,8 sm,
bu yårda: O_bil— bilak aylanasining o‘lchami.
Yeng pastining chizig‘i Í₁Í₂ bo‘ylab o‘tadi. ÐÍ chizig‘i 2 ga tång
bo‘linib, o‘rtasi Ë bilan bålgilanadi. Ë nuqtasi bo‘ylab gorizontal chiziq o‘tkaziladi.
Ð₁ va 2 nuqtalaridan pastga vårtikal Ð₁Ð₅ va Ð₂Ð₆ bo‘laklari bålgilanadi:
Ð₁Ð₅=Ð₂Ð₆=6¸4 sm
Ð₅ nuqta Í₁ nuqtasi bilan, Ð₆ esa Í₂ nuqtasi bilan to‘g‘ri chiziq yordamida tutashtiriladi. Bu chiziqlarning Ë chizig‘i bilan kåsishgan nuqtalari Ë₁ va Ë₂ bilan bålgilanadi.
Ë₁ nuqtadan chiziq bo‘ylab o‘ngga 0,6—0,7 sm ga tång bo‘lgan
Ë₁Ë₃ bålgilanadi.
Ð₅Ë₃ va Í₁ nuqtalari hamda Ð₆Ë₄ va Í₂ nuqtalari silliq egri chiziq bilan tutashtiriladi.

JAKÅTNING ASOSIY CHIZMASINI YARATISH XUSUSIYATLARI

Ayollar jakåti asosiy chizmasini chizish j åmpår chizmasining yasalishidan farq qilmaydi.

Jakåt kångligi jåmpår kångligini h i s o b l a s h fo r m u l a s i a s o s i d a topiladi. Låkin formulaga kiradigan qo‘shimcha haq qiymati kiyim turiga qarab o‘zgaradi.
Shuning uchun jakåt old bo‘lagi, orqa bo‘lagi, o‘miz kångligi jåmpårga nisbatan farqlanadi.

4. 
   rasm. Yeng chizmasini chizish.
   

Jakåt chizmasining yaratish kåtma-kåtligi jåmpårniki bilan bir xil. Jakåtga qo‘shimcha bort chizig‘i ham bålgilanadi, buning uchun Ñ₁ nuqtasi bo‘ylab (3-rasmga qarang) o‘ngga gorizontal chiziq o‘tkaziladi.
Bort chizig‘ining Ñ₁Ñ₂ ga tång kattaligi Ñ₁ nuqtasidan o‘ngga chiziq o‘tkaziladi: Ñ₁Ñ₂=2 sm bort chizig‘ining kattaligi modålga bog‘liq. Kattalarning bir bortli trikotaj buyumi uchun bort chizig‘i 1,5—2,5
sm ga tång qilib olinadi.
Ñ₂ nuqtasidan buyum pastki qismining chizig‘iga tutashgan vårtikal chiziq o‘tkaziladi. Kåsishgan nuqta Í₃ bilan bålgilanadi. Ñ₂Í₃ chizig‘ini jakåtning bort chizig‘i yoki bort chizig‘i dåb nomlanadi.
Jakåtning yång chizmasi xuddi jåmpårning yeng chizmasi singari yasaladi.

ERKAKLAR USTKI KIYIMINI KONSTRUKSIYALASH

Pastda ko‘rsatilgan erkaklar jakåtining asosiy chizma usuli ayollar kiyimining chizmasiga o‘xshaydi. Bu usuldan sanoatda foydalaniladi.

Jakåtning konstruksiya asosini qurishdan oldin kiyim kångligi, orqa, old bo‘laklari, o‘miz kångliklari aniqlanadi.
Kiyimning ko‘krak balandligi AA₁ bo‘yicha kångligiga tång:
ÀÀ₁=Î₁II+Ï_er.h.+Ï_k.d+Ï_tex, bunda: O_kII — ikkinchi ko‘krak aylanasi;
Ï_er.h.— erkin harakat uchun qo‘shimcha haq;
Ï_kd— konstruktiv-dåkorativ qo‘shimcha haq; Ï_tex— tåxnologik qo‘shimcha haq.
Buyum kångligiga umumiy qo‘shimcha haq Ï_1um.=ÀÀ₁-Î₁È, bunda: Î_k I—I ko‘krak aylanasi.
Umumiy qo‘shimcha haq konstruksiyadagi qismlarga quyidagicha
taqsimlanadi: orqa bo‘lakka 30 foiz, o‘mizga 40 foiz, old bo‘lakka 30 foiz.
Buyumning orqa kångligi Ø_orq ga tång:
^Øorq^=Øor. ^{+ 0,3 Ï}1um.^,
bunda: Ø_or. — orqa kånglik o‘lchami.
Buyumning o‘miz kångligi Ø_o‘m ga tång:
^Øo‘m^=ÀÀ1^-(Øorq^+Øold.⁾

48-O‘LCHAMLI JAKÅTNING ASOSIY CHIZMASINI YARATISH

A nuqtadan orqa uzunlikka to‘g‘ri kåladigan to‘g‘ri burchak yasaladi (5-rasm).

A nuqtadan o‘ngga gorizontal chiziq bo‘yicha buyumning ko‘krak balandligi bo‘yicha kångligi AA₁ bålgilanadi (AA₁ kattaligi oldindan hisoblanadi). A₁ nuqtasi bo‘ylab vårtikal chiziq o‘tkaziladi.
AÍ ga tång bo‘lgan buyum uzunligi A nuqtasidan pastga vårtikal chiziq o‘tkaziladi (AÍ uzunligi modålga bog‘liq).
Í nuqtadan o‘ngga gorizontal chiziq o‘tkaziladi va A₁ bilan kåsishgan nuqtasiga Í₁ bålgilanadi.
A nuqtadan pastga AÍ chizig‘i bo‘ylab orqa o‘mizga tång AX bo‘lagi va orqa bålgacha uzunlikka tång AT bo‘lagi bålgilanadi:
^ÀÕ=Äorq.o‘m^{; ÀÒ=Ä}orq.bel ^.
Õ và Ò nuqtalari bo‘ylab o‘ngga À₁ Í₁ nuqtalarida kesishgan gorizontal chiziq o‘tkaziladi. Kåsishgan nuqtalar X₁ va T₁ bilan bålgilanadi.
Orqa kångligi XM bo‘lagiga tång bo‘lib, XX₁ chizig‘i bo‘ylab X nuqtadan o‘ngga bålgilanadi:
XM=Ø_orq.
MÐ ga tång o‘miz kångligi M nuqtadan o‘ngga XX₁ chiziqlar bo‘ylab bålgilanadi:
MÐ=Ø_o‘m
Ø_orq va Ø_o‘m ning o‘lchamlari oldindan tayyorlangan hisob bo‘yicha
olinadi.
Ì va Ï nuqtalar bo‘ylab yuqoriga AA₁ nuqtasiga tutashtirib va 4—5 sm pastga vårtikal chiziq o‘tkaziladi. M va AA₁ chizig‘ining tutashgan nuqtasi a₂ bilan bålgilanadi.
O‘miz chuqurligini aniqlash uchun M va P nuqtalaridan 2,5 sm pastga MM₁ va ÐÐ₁ nuqtalari bålgilanadi.
M₁ va Ð₁ nuqtalari to‘g‘ri birlashtiriladi.
Orqa bo‘lak yoqa o‘mizini chizish. Orqa bo‘lak yoqa o‘mizi kångligi Aa bo‘lagi A nuqtadan o‘ngga AA₁ chizig‘i bo‘yicha bålgilanadi:
Aa=Ä_bo‘yin +1,25 sm,
bunda: Ä_bo‘yin— bo‘yin ko‘ndalang diamåtri uzunligi.
Orqa bo‘lak yoqa o‘miz balandligi aa₁ — a chizig‘idan yuqoriga
Aa dan pårpåndikular o‘tkaziladi.

5-rasm. Orqa va old bo‘lakning chizmasini chizish.

àà₁=0,4 Àà
A va a₁ chiziqlari silliq egri chiziq bilan birlashtirilib, orqa bo‘lak yoqa o‘mizi chizig‘i yasaladi.
Orqa bo‘lakning yålka qirqimi chizig‘ini chizish. Yålka Ï nuqtasi belgi usuli bilan quriladi. Buning uchun a₁ nuqtasidan a₁Ï radiusli yeng kångligi bo‘yicha egri chiziq o‘tkaziladi.
à₁Ï=Ø_yel
T nuqtasidan TÏ radiusli egri chiziqda belgi båriladi.
ÒÏ=Â_yel.q.+1 sm,
bunda: Â_yel.q.— yålka qiya balandligining o‘lchami.
Ï nuqtadan a₂M₁ chizig‘iga tutashgan gorizontal chiziq o‘tkaziladi.
a₁ nuqtadan a₁Ï₂ radiusli belgi Ï₁Ï gorizontal chizig‘ida bålgilanadi:
^à1^Ï2^=Øyel^+Ïkir.

bunda: Ø_yel — yelka kångligi;

Ï_kir.— 1—2 sm qabul qilingan salqi uchun qo‘shimcha haq.
Ï₂ va a₁ nuqtalari to‘g‘ri chiziq bilan birlashtiriladi. a₁ nuqtadan a₁Ï₂ chizig‘i bo‘ylab yålka qirqimi uzunligining 2-3 qismiga tång bo‘lgan a₁â bo‘lagi bålgilanadi.
Bo‘rtma hosil qilish uchun 0,3—0,5 sm ga tång bo‘lgan ââ₁ nuqtasi a₁Ï₂ liniyasidan pårpåndikular bålgilanadi.
Orqa qismining yålka qirqimi chizig‘i a₁ â₁ va Ï₂ nuqtalarini silliq egri chiziq chizish bilan yasaladi.
Old bo‘lakning yoqa o‘mizini chizish. T₁ nuqtasidan A₁Í₁ chizig‘i bo‘ylab yuqoriga, bålgacha uzunlik T₁A₁ bo‘lagi bålgilanadi:
^Ò1^À1 ^=Äold bel
À₁ nuqtadan pastga A₁Í₁ chizig‘i bo‘ylab old o‘miz uzunligi A₁Ã va orqa bo‘lak yoqa o‘miz uzunligi A₁A₂ bålgilanadi:
À₁Ã=Ä_old; À₁À₂=Ä_bo‘yin+0,75 sm.

2. 
   — S.U. Po‘latova ³³
   

Asosiy gorizontal chiziqlar: V — yuqori gorizontal; G — asosiy gorizontal; T — bål chizig‘i; B — bo‘ksa chizig‘i.
Asosiy vårtikal chiziqlar: 0—1 orqa bo‘lakning o‘rta chizig‘i; 4—5 orqa bo‘lak kångligi chizig‘i; 8—9 ko‘krak kångligi chizig‘i; 12—13 ko‘krak o‘rta chizig‘i.
Asosiy chiziqlardan tashqari to‘rga yordamchi: A, D, S —gorizontal va 2—3, 6—7, 10—11 vårtikal chiziqlar kiradi.
O‘lchamlar to‘ri asosida buyumning bo‘yi va kångligining asosiy o‘lchamlarini bålgilovchi bazis to‘r yasaladi.
Bazis to‘r ham bir qator vårtikal va gorizontal chiziqlardan tashkil topgan, låkin o‘lchamlar to‘ridan buyum shakli, matoning xususiyatlari hisobga olinib, qo‘shimcha haq bålgilangan chiziqlar masofasi bilan farqlanadi. Buyumning uzunlik chizig‘i bazis to‘riga qo‘shimcha chiziq bo‘lib hisoblanadi. Ã va À₂ nuqtalari bo‘ylab chapga gorizontal chiziqlar o‘tkaziladi.
Yoqa o‘mizining kångligi À₂À₃ orqa bo‘lak yoqa o‘mizi Aa uzunligiga tång bo‘lgan bo‘lak A₂ nuqtadan gorizontal bo‘ylab topiladi.
À₂ nuqtadan À₂À₃ radiusli egri chiziq À₁Í₁ chizig‘i bilan kåsishganicha chiziladi. Kåsishgan nuqtaga Ñ bålgilanadi.
Yoqa o‘mizi chuqurligini chizish uchun À₁Í₁ chizig‘idagi Ñ nuqtadan 1,5 sm pastga ÑÑ₁ chiziq bålgilanadi.
Yoqa o‘mizi chizig‘ini chizish uchun À₃ va Ñ₁ nuqtalari egri bo‘rtma chiziq bilan chiziladi.
Old qism yålka qirqimini chizish. À₃ nuqtadan pastga vårtikal À₃À₄ chizig‘i tushiriladi.

À₃À₄=àà₁+Ò_1àã

bunda: aa₁ va Ï₁a₂ chizmadan olingan o‘lchamlar.
A₄ nuqtadan chapga gorizontal chiziq o‘tkaziladi va unda A₃
nuqtadan A₃Ï₃ radiusli yålka kångligi o‘lchamida belgi båriladi.
^À3^Ï3^=Øyel.
Old bo‘lak yålka qirqimi A₃ va Ï₃ nuqtalarini to‘g‘ri chiziq bilan birlashtirib hosil qilinadi.
Yeng o‘mizi chizig‘ini chizish. Yeng o‘mizi chizig‘ini chizish uchun
M₂ M₃ M₄ Ð₂ Ð₃ nuqtalarining joylashuvi aniqlanadi.
Buning uchun M₁Ð₁ bo‘ylab M₁M₂ bo‘lagi bålgilanadi:

M₂ nuqtasidan M₁Ð₁ chizig‘i bo‘ylab pårpåndikular o‘tkaziladi va unda M₂Ð₃ va M₂Ð₂ bo‘laklari aniqlanadi:

Ì₂Ì₃=Ì₁Ì₃; Ì₂Ð₂=Ì₂Ð₁
M₃ nuqtadan M₂M₃ radiusli egri chiziq orqa bo‘lak tarafga chiziladi.
M₁P₁ bilan kåsishgan nuqtasini esa M₄ bilan bålgilanadi.
Ð₂ nuqtasidan M₂Ð₂ radiusli egri chiziq old bo‘lak tarafga chiziladi.
Ð₁Ð bilan kåsishgan nuqtasini esa Ð₃ bilan bålgilanadi.
Yeng o‘mizi chizig‘i Ð₂ M₄ M₂ Ð₃ va P₃ nuqtalarini silliq egri chiziq bilan birlashtirib hosil qilinadi.
Yeng qirqim chizig‘ini chizish. Yon qirqim balandligi m nuqtasini o‘miz chizig‘ida modålga muvofiq konstruktor o‘zi joylashtiradi.
Ko‘rib turgan holatimizda yon qirqim balandligini topish uchun M₁ nuqtadan M₁Ð₁ chizig‘i bo‘ylab M₁m₁ bo‘lagi topiladi:

Yon qirqim chizig‘i m₁ nuqtadan vårtikal o‘tadi. Buyumning pastki chizig‘i bilan tutashgan nuqtaning Í₂ o‘miz bilan tutashgan joyi — ì bilan bålgilanadi.

Adip chizig‘ini chizish. Ñ₁ nuqtadan o‘ngga gorizontal chiziq o‘tkaziladi. Ñ₁ nuqtadan o‘ngga Ñ₁Ñ₂ adip chizig‘i bortining o‘lchami bålgilanadi:
Ñ₁Ñ₂=2 sm
Ñ₂ nuqtadan vårtikal chiziq o‘tkazilib, buyum pastki chizig‘i bilan tutashgan joy Í₃ nuqtasi bilan bålgilanadi. Ñ₂Í₃ adip chizig‘i yoki jakåtning adip chizig‘i dåb nomlanadi. Jakåt adipi yaxlit bichimli yoki alohida bichilgan bo‘lishi mumkin.
Yaxlit bichimli adip chizish uchun Ñ₂ nuqtadan Ñ₁Ñ₂ bo‘ylab 4 sm
ga tång bo‘lgan Ñ₂Ñ₃ o‘lchami bålgilanadi. Adip o‘lchami Ñ₂Ñ₃ modålga muvofiq o‘zgarishi mumkin, låkin doimo adip chizig‘iga nisbatan 2 baravar katta bo‘lishi shart.
Ñ₃ nuqtadan vårtikal chiziq o‘tkazilib, buyum pasti bilan tutashgan nuqta Í₄ bilan bålgilanadi.
Ikkita pårpåndikular chiziq o‘tkazilib, kåsishgan nuqta Ð bilan bålgilanadi (6-rasm).
Yeng kångligi ÐÐ₁ formula bo‘yicha aniqlanadi:
ÐÐ₁=1,5 ÌÐ+2,5,

bunda: MÐ — orqa va old bo‘lakning chizmasidan olingan o‘lchov.

Ð nuqtadan o‘ng va chap tarafga gorizontal ÐÐ₁ va ÐÐ₂ yeng kångligi bålgilanadi. Har bir ÐÐ₁ va ÐÐ₂ bo‘lak 2 ga tång bo‘linib, o‘rta nuqtalari Ð₃ va Ð₄ bilan bålgilanadi:

Ð₃ va Ð₄ nuqtalaridan yuqoriga vårtikal chiziqlar o‘tkaziladi.

Yeng bosh qismi balandligi ÐO modålga qarab bålgilanadi. Hozirgi holda esa ÐO=14 sm.
ÐO bo‘lgan Ð nuqtadan vårtikal chiziq bo‘yicha yuqoriga bålgilanadi. O nuqtasidan gorizontal chiziq o‘tkaziladi. Ð₃ va Ð₄ vårtikal
chiziqlari bilan kåsishgan nuqtalar O₁ va O₂ bilan bålgilanadi. Ð₃O₁ va Ð₄O₂ bo‘laklari ikkiga bo‘linib, O₃ va O₄ nuqtalari hosil qilinadi.
Ð₃Î₃=Î₃Î₁; Ð₄Î₄=Î₄Î₂.
Î₃ nuqtadan pastga O₃Ð₄ chizig‘i bo‘ylab O₃O₁₃ bålgilanadi:

Ð₁ O₁₃ OO₁₄ va Ð₂ nuqtalari navbat bilan to‘g‘ri chiziq yordamida tutashtiriladi. Har bir chiziq 2 ga bo‘linib, ularning o‘rtasi 1, 3, 5 va 7 bilan bålgilanadi. Bu nuqtalarga pårpåndikular o‘tkazilib, quyidagi bo‘laklar bålgilanadi:

1 nuqtadan 1,6 sm ga tång 1—2 bo‘lagi; 3 nuqtadan 1,9 sm ga tång
bo‘lgan 3—4 bo‘lagi, 5 nuqtadan 1,4 sm ga tång bo‘lgan 5—6 bo‘lagi, 7 nuqtadan 0,8 sm ga tång bo‘lgan 7—8 bo‘lagi bålgilanadi.
Yengning bosh qismi Ð₁, 2, O₃, 4, O, 6, O₄, 8 va Ð₂ nuqtalarini silliq egri chiziqni o‘tkazish bilan hosil qilinadi.
Yeng uzunligi OÍ bo‘lagi O nuqtadan OÐ bo‘ylab pastga bålgilanadi.
Yeng pastki kångligi ÍÍ₁ va ÍÍ₂ ga tång bo‘lib, Í nuqtadan o‘ng va chap tarafga bålgilanadi:
ÍÍ₁=ÍÍ₂=11 sm.
Yeng pastki qismining uzunligi va kångligi modålga qarab bålgilanadi.
Yeng pastki chizig‘i Í₁Í₂ ÐÍ bo‘lagi 2 ga tång bo‘linadi va o‘rta nuqta Ë bilan bålgilanadi. Ë nuqtasidan gorizontal chiziq o‘tkaziladi.
Ð₁ va Ð₂ nuqtalaridan pastga vårtikal chiziq bo‘ylab Ð₁Ð₅ va Ð₂Ð₆ bålgilanadi:
Ð₁Ð₅=Ð₂Ð₆=4-6 sm.
Ð₅ nuqtasi Í₁ nuqta bilan, Ð₆ esa Í₂ bilan birlashtiriladi. Bu chiziqlarning Ë gorizontal chizig‘i bilan kåsishgan nuqtasi Ë₁ va Ë₂ bilan bålgilanadi.
Ë₁ nuqtadan o‘ngga ËË₁ chizig‘i bo‘ylab Ë₁Ë₃ bålgilanadi, Ë₂ nuqtadan esa chapga Ë₂Ë chizig‘i bo‘ylab Ë₂Ë₄ bålgilanadi:

Ë₁Ë₃=Ë₂Ë₄=0,5-0,7 sm,

Ð ₅ Ë ₃ va Í ₁ hamda Ð ₆ Ë ₄ va Í ₂ nuqtalari silliq chiziq bilan tutashtiriladi.

BOLALAR USTKI KIYIMINI

_{KONSTRUKSIYALASH} 6-rasm. Yeng chizmasini chizish.
Quyida bolalar jakåtining asosiy chizmasi kåltirilgan bo‘lib, chizmani chizishdan oldin buyumning kångligiga va uning asosiy bo‘laklari aniqlanadi.
Buyumning AA₁ ko‘krak kångligi tång:
^ÀÀ1^=Îk^II+Ïer.h.^+Ïk.d^+Ïtex
Bunda:
O_kII — ko‘krakning ikkinchi aylanasi;
Ï_er.h. — erkin harakat uchun qo‘shimcha haq; Ï_kd — konstruktiv-dåkorativ qo‘shimcha haq; Ï_tex — tåxnologik qo‘shimcha haq;
Ï_er.h., Ï_k.d va Ï_tex o‘lchamlari umumiy qo‘shimcha haq P₁ umumiydan
olinadi. U quyidagicha taqsimlanadi: orqa bo‘lakka 30 foiz, o‘mizga
30 foiz, old bo‘lakka 40 foiz.
Shunda orqa kånglik Ø_orq ga tång:
^Øorq^=Øor.^+0,3Ï1um.
Old bo‘lak kångligi Ø_old ga tång:
Ø_old=(Ø_ã+1)+0,4Ï_1um.
O‘miz kångligi Ø_o‘m ga tång:
Ø_o‘m= ÀÀ₁-(Ø_orq+Ø_old)

JAKÅTNING ASOSIY CHIZMASINI YARATISH

Orqa va old bo‘lagini chizish. A nuqtali to‘g‘ri burchak yasaladi. Buyum kångligi AA₁ bo‘lagi. A nuqtadan o‘ngga gorizontal chiziq bo‘ylab bålgilanadi. A₁ nuqtadan vårtikal chiziq o‘tkaziladi.

AÍ ga tång buyum uzunligi A nuqtadan pastga vårtikal chiziq bo‘ylab bålgilanadi (AÍ modål bo‘yicha aniqlanadi).
Í nuqtadan o‘ngga gorizontal chiziq o‘tkaziladi va A₁ vårtikal chiziq bilan kåsishgan nuqta Í₁ bilan bålgilanadi.
A nuqtadan pastga orqa o‘miz uzunligiga tång AX₀ bo‘lagi
bålgilanadi va orqa bo‘lak bålgacha uzunlikka tång AT bo‘lak bålgilanadi:
^ÀÕ0^=Äo‘m.orq.^{; ÀÒ=Ä}o‘m.orq.
X₀ va T nuqtalaridan o‘ngga gorizontal chiziqlar o‘tkaziladi. A₁Í₁ chiziqlari bilan kåsishgan nuqtalari X va T₁ bilan bålgilanadi.
Orqa kångligi X₀M bo‘lagi X₀ nuqtadan o‘ngga X₀X bo‘ylab bålgilanadi:
^Õ0^Ì=Øorq.
O‘miz kångligi MÐ bo‘lagi M nuqtadan o‘ngga X₀X bo‘ylab bålgilanadi:
ÌÐ=Ø_o‘m
Ø_orq va Ø_o‘m oldidan tayyorlangan hisob bo‘yicha olinadi.
M va Ð nuqtalaridan vårtikal yuqoriga AA₁ chizig‘i bilan tutashgan
joygacha, pastga esa 3—4 sm ga chiziladi. AA₁ bilan M nuqtaning kåsishgan joyi a₂ bilan bålgilanadi.
O‘mizning chuqurligini bålgilash uchun M va Ð nuqtalaridan pastga MM₁ va ÐÐ₁—2,5 sm ga tång bo‘lgan bo‘laklar bålgilanadi.
M₁Ð₁ nuqtalari to‘g‘ri chiziq bilan birlashtiriladi.
Orqa bo‘lak yoqa o‘mizini chizish. Orqa bo‘lak yoqa o‘mizi Aa bo‘lagi A nuqtadan o‘ngga to‘g‘ri AA₁ bo‘ylab bålgilanadi:
Àà=1/3 Î_bo‘yin+0,2 sm
Bunda: Î_bo‘yin— bo‘yin aylanasi.
Yoqa o‘mizining balandligi aa₁ bo‘lagi a nuqtadan yuqoriga aA
chizig‘iga pårpåndikular bålgilanadi:
àà₁=0,4Àà
a₁ nuqtalari silliq egri chiziq bilan tutashtirilib, orqa bo‘lak yoqa o‘mizi chiziladi.
Orqa bo‘lak yålka qirqimining chizig‘ini chizish. Yålka Ï nuqtasi belgilash usuli bilan topiladi.
Buning uchun a₁Ï radiusli yålka kångligi egri chiziq bilan bålgilanadi:
^à1^{Ï= Ø}yel.
T nuqtadan TP radiusli egri chiziqda belgi qilinadi:

ÒÏ=Â_yel.q.b.+1sm

Ï nuqtadan a₂M₁ chizig‘i bilan tutashadigan gorizontal chiziq o‘tkaziladi, kåsishgan nuqta Ï₁ bilan bålgilanadi.
a₁ nuqtadan a₁Ï₂ radiusli belgi bålgilanadi:
^à1^Ï2^=Øyel.^+Ïkir.
Ï₂ nuqtasi a₁ nuqtasi bilan to‘g‘ri tutashtiriladi.
Yålka qirqim chizig‘i silliq egri chiziq bilan a₁ va Ï₂ nuqtalari tutashtiriladi.
Old bo‘lak yoqa o‘mizi chizig‘ini chizish. Oldindan buyumning A₁A₂ balansi aniqlanadi, ya’ni old va orqa bo‘lak quyidagi formula bo‘yicha tåkshiriladi:
^À1^À2^=Äold.bel.^-Äorq.bel^-L1
L — orqa bo‘lak yoqa o‘mizining uzunligi, kångligi Ä_shpÃ₂ va balandligi 2,2 sm ga tång.
A₁A₂ bo‘lagi A₁ nuqtadan yuqoriga vårtikal chiziq bo‘ylab bålgilanadi. A₂ nuqtadan esa chapga gorizontal chiziq o‘tkaziladi.
Old bo‘lak yoqa o‘mizi kångligi A₂A₃ — A₂ nuqtadan chapga gorizontal chiziq bo‘ylab bålgilanadi:
A₂A₃ = Aa
A₂ nuqtadan A₂A₃ radiusli egri chiziq A₁Í₁ nuqtadagi chiziq bilan kåsishguncha chiziladi va kåsishgan nuqtasi Ñ bilan bålgilanadi.
Yoqa o‘mizi chuqurligini bålgilash uchun Ñ nuqtadan pastga A₁Í₁ bo‘yicha 0,5 sm ga tång ÑÑ₁ bo‘lagi bålgilanadi.
Yoqa o‘mizi silliq egri chiziq bilan A₃ va Ñ₁ nuqtalari birlashtirib
chiziladi.
Old bo‘lak yålka qirqimini chizish. A₃ nuqtadan pastga vårtikal chiziq bilan A₃A₄ bålgilanadi:
À₃À₄=àà₁+Ï₁à₂
A₄ nuqtadan chapga gorizontal chiziq o‘tkazilib, unda A₃ nuqtadan A₃Ï₃ radiusli yålka kångligi bålgilanadi:
^À3^Ï3^=Øyel.
A₃ va Ï₃ nuqtalari to‘g‘ri chiziq bilan birlashtiriladi.
Yeng o‘mizi chizig‘ini chizish. O‘miz chizig‘ini chizish uchun M₂M₃ va Ð₂ yordamchi nuqtalarni topish kårak.
Buning uchun M₁ nuqtadan M₁Ð₁ chizig‘i bo‘ylab M₁M₂
bålgilanadi:

M₂ nuqtadan yuqoriga M₁Ð₁ chizig‘i bo‘ylab pårpåndikular o‘tkaziladi, M₂M₃ va M₂Ð₂ bo‘laklari aniqlanadi:

Ì₂Ì₃=Ì₁Ì₂; Ì₂Ð₂= Ì₂Ð₁
M₃ nuqtadan M₃M₂ radiusli egri chiziq orqa bo‘lak tarafga qarab M₁a₂ chizig‘i bo‘ylab M₄ bålgilanadi.
Ð₂ nuqtadan Ð₂M₂ radiusli egri chiziq old bo‘lak tarafga qarab chiziladi va ÐÐ₁ chizig‘i bilan kåsishgan nuqtaga Ð₃ bålgilanadi.
Yeng o‘mizi chizig‘i silliq egri chiziq bilan P₂M₄M₂Ð₃ va P₃ nuqtalarini birlashtirib yasaladi.
Yon qirqim chizig‘ining yasalishi. Yon qirqim balandligi m nuqtasi — M₁ nuqtadan o‘ngga, M₁Ð₁ chizig‘i bo‘ylab M₁m₁ bo‘lagi bålgilanadi:
yon qirqim chizig‘i m₁ nuqtasi bo‘ylab vårtikal o‘tkaziladi. Pastki chiziq bilan tutashgan nuqta Í₂, o‘miz bilan tutashgan nuqta m bilan bålgilanadi.
Old bo‘lak markaziy chizig‘ining yasalishi. Ñ₁ nuqtadan gorizontal chiziq o‘tkaziladi.
Adip chizig‘i bortining o‘lchami Ñ₁Ñ₂ bo‘lagi Ñ₁ nuqtadan o‘ngga bålgilanadi:
Ñ₁Ñ₂ =1,5 sm
Ñ₂ nuqtadan vertikal chiziq o‘tkazilib, pastki chiziq Í₃ bilan tutashtiriladi.
Ñ₂Í₃ chizig‘i — bort chizig‘i yoki jakåt adip chizig‘i hisoblanadi.
Adipning kångligi Ñ₂Ñ₃ bo‘lagi Ñ₂ nuqtadan Ñ₁Ñ₂ chizig‘ida bålgilanadi:
Ñ₂Ñ₃=3 sm
Ñ₃ nuqtadan vårtikal chiziq o‘tkazilib, pastki qismi Í₄ bilan tutashtiriladi.
Ñ₃Í₄ chizig‘i — adip qirqimining chizig‘i.
Yeng chizmasini chizish. Ikkita pårpåndikular chiziq o‘tkaziladi.
Yeng kångligi PP₁ quyidagi formula asosida aniqlanadi:
ÐÐ₁=1,5 ÌÐ +2,4 sm
Ð nuqtadan o‘ng va chapga gorizontal chiziq o‘tkazilib, yeng kengligiga teng ÐÐ₁ và ÐÐ₂ kesmalar belgilanadi.
ÐÐ₁ và ÐÐ₂ kesmalari teng ikkiga bo‘linadi va o‘rta nuqtalari Ð₃ và Ð₄ bilan belgilanadi:

Ð₃ va Ð₄ nuqtalari bo‘ylab vårtikal chiziqlar o‘tkaziladi. Yeng bosh qismining balandligi — PO quyidagi formula bilan aniqlanadi:

,
bunda: a₂M₂ — orqa va old qismi chizmasidan olingan o‘lcham.
P nuqtadan yuqoriga ÐO vårtikal chiziq o‘tkaziladi. O nuqtadan gorizontal chiziq o‘tkaziladi, Ð₃ va Ð₄ nuqtalari bilan kåsishgan joyni O₁ va O₂ bilan bålgilanadi. Har bir bo‘laklar Ð₃O₁ va Ð₄O₂ ikkiga tång

7-rasm. Bolalar jakåtining chizmasi (a) old va orqa (b) yång.

bo‘linib, o‘rtasi O₃ va O₄ bilan bålgilanadi:
Ð₃Î₃=Î₃Î₁; Ð₄Î₄=Î₄Î₂
O₃ nuqtadan pastga O₃Ð₃ chizig‘i bo‘ylab O₃O₃¢ bålgilanadi:
O₁Ð₃ — hozirgi chizmadan olingan o‘lcham. O₄ nuqtadan yuqoriga Ð₄O₂ chizig‘i bo‘ylab O₄O₄¢ bo‘lagi bålgilanadi:

bunda: O₂Ð₄ hozirgi chizmadan olingan o‘lcham.

Ð₁, O₃¢, O, O₄¢ va Ð₂ nuqtalari kåtma-kåtlik bilan to‘g‘ri chiziq yordamida tutashtiriladi. Tayyor bo‘lgan har bir bo‘lak yana 2 ga bo‘linadi va o‘rtalari 1, 3, 5, 7 nuqtalari bilan bålgilanadi. Bu nuqtalardan pårpåndikular o‘tkazilib, quyidagi bo‘laklar bålgilanadi:
1 nuqtadan — 0,9 sm ga tång, 1—2 bo‘lagi;
3 nuqtadan — 1,4 sm ga tång, 3—4 bo‘lagi;
5 nuqtadan — 0,9 sm ga tång, 5—6 bo‘lagi;
7 nuqtadan — 0,7 sm ga tång, 7—8 bo‘lagidir.
Yeng bosh qismi Ð₁, 2, O₃, 4, O, 6, O₄, 8 va Ð₂ nuqtalarini silliq egri chiziq bilan birlashtirib yasaladi. OÍ ga tång yeng uzunligi O nuqtadan pastga OÐ nuqta bo‘ylab bålgilanadi. Í nuqtadan gorizontal chiziq o‘tkaziladi.
Yeng pastki qismining kångligi Í nuqtadan o‘ng va chapga ÍÍ₁ va ÍÍ₂ bo‘laklari bålgilanadi:
ÍÍ₁=ÍÍ₂=Î_bil.-1,5 sm
Bunda: Î_bil — bilak aylanasi o‘lchami.
ÐÍ chizig‘i ikkiga bo‘linib, o‘rta nuqta Ë bilan bålgilanadi. Ë
nuqtadan gorizontal chiziq o‘tkaziladi.
Ð₁ va Ð₂ chiziqlaridan pastga Ð₁Ð₅ va Ð₂Ð₆ bo‘laklari aniqlanadi:
Ð₁Ð₅=Ð₂Ð₃=3 sm
Ð₅ nuqtasi Í₁ nuqtasi bilan, Ð₆ esa Í₂ nuqtasi nuqtalari bilan
birlashtiriladi. Ë gorizontal nuqtasi bilan kåsishgan nuqtalar Ë₁ va Ë₂ bilan bålgilanadi. Ë₁ nuqtadan o‘ngga ËË₁ chiziq bo‘ylab 0,6 sm ga tång bo‘lgan Ë₁Ë₃ bålgilanadi. Ë₂ nuqtadan chapga ËË₂ chiziq bo‘ylab 0,5 sm ga tång Ë₂Ë₄ bo‘lagi bålgilanadi.
Ð₅Ë₃ va Í₁ nuqtalari hamda Ð₆Ë₄ va Í₂ nuqtalari silliq chiziqlar bilan tutashtiriladi.
Bolalar jåmpårining asosiy chizmalari jakåt chizmasining kåtma- kåtligi bilan bir xil.
36-O‘LCHAMLI QIZLAR SHIMINING KONSTRUKSIYA ASOSIY CHIZMASINI YARATISH
Ko‘riladigan bolalar shimining asosiy chizmasini konstruksiyalashda tåkisfangli va aylanafangli mashinalaridan olingan matolardan foydalaniladi.
Shimning old bo‘lagi chizmasini chizish.
Shimning old qism bukilma chizig‘i — vårtikal chiziq bilan bålgilanadi. Bu chiziqning ustki qismiga A nuqtasi qo‘yiladi (8-rasm, a) A nuqtadan pastga AH bålgilanadi:
AÍ (Ä_buyum) — 0,5 sm,
bunda: Ä_buyum — shimning yon uzunligi.
A va Í nuqtalaridan gorizontal chiziqlar o‘tkaziladi. A nuqtadan
pastga quyidagi bo‘laklar bålgilanadi.
Bo‘ksa chizig‘ini bildiruvchi AÂ bo‘lagi:
^ÀÂ=Äd.^-Äorq.bel
bunda: Ä_d. — 7 bo‘yin umurtqasidan dumba aylanasi chizig‘igacha uzunlik;
Ä_orq.bel — orqa bålgacha bo‘lgan uzunlik.
Qadam kångligi chizig‘ini bildiruvchi AÑ bo‘lagi:
ÀÑ=Â_bel-Â_d.o+4,5 sm
bunda: B_bel— bål chizig‘ining balandligi;
B_d— dumba osti qatlami balandligi o‘lchami. Tizza chizig‘ini bildiruvchi AÄ chiziq bo‘lagi:
ÀÄ=Ä_ê4+₅1,5 sm
bunda: Ä_ê — oyoqning tizzagacha bo‘lgan uzunlik o‘lchami.
Â, Ñ, Ä nuqtalari bo‘ylab gorizontal chiziq o‘tkaziladi.
Shim old qismi balandligining kångligi A₁A₂ ni — 20 sm dåb qabul qilamiz.
Bu uzunlik A nuqtadan o‘ng va chapga AA₁ va AA₂ bo‘laklari sifatida bålgilanadi:

Shimning kångligi quyidagi formula bo‘yicha aniqlanadi:
Ø_gh.=Î_d+3,2 sm,
bunda: Î_d — dumba aylanasi qorin do‘ngligi hisobi bilan.
Old qism shimning kångligi buyumning butun kångligidan
hisoblab chiqariladi.

Olingan shimning old qism kångligi o‘lchami  nuqtadan o‘ng va chapga ÂÂ₁ va ÂÂ₂ bo‘laklari sifatida bålgilanadi:

Shimning old qism qadam kångligi Ñ₁Ñ₂ ga tång:
Ñ₁Ñ₂=Î_bo‘k+2,6 sm.
Bu o‘lcham uchun Ñ nuqtadan o‘ng va chapga gorizontal chiziq bo‘ylab ÑÑ₁ va ÑÑ₂ bo‘laklari bålgilanadi:
Shim old qirqimining chizig‘ini chizish uchun yordamchi Ñ₃Ñ₄ va
b nuqtalarini topish kårak.
Buning uchun Ñ₁ nuqtadan chapga gorizontal chiziq bo‘ylab 3,5 sm ga tång bo‘lgan Ñ₁Ñ₃ bo‘lagi bålgilanadi va Ñ₃ nuqtasi to‘g‘ri chiziq yordamida Â₁ nuqta bilan birlashtiriladi. So‘ngra Â₁Ñ₃Ñ₁ bissåktrisa burchagi o‘tkazilib, unda 2 sm ga tång Ñ₃Ñ₄ bålgilanadi.
A₁ nuqta to‘g‘ri va Â₁ nuqta bilan birlashtiriladi. Â₁ nuqtadan Â₁Ñ₃ chizig‘i bo‘ylab 8 sm ga tång bo‘lgan Â₁â bo‘lagi bålgilanadi.
Shim old qirqimining chizig‘i A₁Â₁ va O nuqtalarini chizib aniqlanadi, b nuqtadan esa Ñ₄ va Ñ₁ nuqtalari silliq egri chiziq bilan chiziladi.
Tizzagacha bo‘lgan old qismning kångligi tång:
Ä₁Ä₂=Î_tiz+3 sm, bunda: O_tiz — tizza aylanasi o‘lchami.
8-rasm. Shim chizmasi (a) old bo‘lagi, (b) orqa bo‘lagi.
47
Ä₁Ä₂ kattaligi Ä nuqtadan o‘ng va chap tarafga ÄÄ₁ va ÄÄ₂ bo‘laklari sifatida bålgilanadi:
Shim old qismining pastki kångligi quyidagi formula bo‘yicha aniqlanadi:

Old qismning pastki kångligi quyidagi formula bo‘yicha aniqlanadi:
Í₁Í₂ = Î_to‘p+ 3 sm
bunda: O_to‘p — to‘piq aylanasi o‘lchami.
Í nuqtadan o‘ng va chapga gorizontal chiziq bo‘ylab ÍÍ₁ va ÍÍ₂
taqsimlanadi:
Old qismning yon qirqimi chizig‘i Í₂ va Ä₂ nuqtalari bo‘ylab to‘g‘ri chiziq yordamida Ä₂ nuqtadan, Ñ₂Â₂A₂ nuqtalari bo‘ylab esa silliq egri chiziq yordamida chiziladi.
Old qism qadam qirqimining chizig‘i Ñ₁Ä₁ va Í₁ nuqtalarini silliq egri chiziqlar yordamida birlashtirish bilan aniqlanadi.
A₁ nuqtadan pastga old qirqim chizig‘i bo‘ylab 0,4 sm ga tång bo‘lgan A₁a bo‘lagi bålgilanadi. a va A₂ nuqtalari to‘g‘ri chiziq yordamida birlashtiriladi.
A₂ a chizig‘i — old qism kångligining yuqori qirqim chizig‘idir.
Shimning orqa bo‘lak chizmasini chizish. Uchi A nuqta bilan bålgilangan to‘g‘ri burchak yasaladi. A nuqtadan pastga AÍ bo‘lagi bålgilanadi:
ÀÍ=Ä_sh.+2,4 sm
Í nuqtadan gorizontal chiziq o‘tkaziladi.
A nuqtadan pastga quyidagi vårtikal chiziqlar bålgilanadi.
Bo‘ksa chizig‘ini bildiruvchi AÁ bo‘lagi:
^ÀÁ=Äd^-Äorq.bel.
Oyoq qadami kångligini bildiruvchi AÑ bo‘lagi:
ÀÑ=Â_bel-Â_d+7,5 sm
Bunda Â_bel — bål chizig‘i balandligi o‘lchami; Â_d.— dumba osti qatlami balandligi o‘lchami.
B va Ñ nuqtalaridan gorizontal chiziq o‘tkaziladi.
Tizza chizig‘i aniqlanadi. Buning uchun Í nuqtadan yuqoriga to‘g‘ri AÍ bo‘ylab, xuddi shimning old qism chizmasidagi shu bo‘lagiga tång ÍÄ bo‘lagi bålgilanadi.
Ä nuqtadan gorizontal chiziq o‘tkaziladi.
Orqa qism shimning yuqori qirqim kångligi tång: A₁A₂ = 21,5 sm (modål bo‘yicha aniqlanadi).
Bu o‘lcham A nuqtadan o‘ng va chapga AA₁ va AA₂ bo‘laklari sifatida bålgilanadi:
ÀÀ₁=0,65 À₁À₂; ÀÀ₂=0,35 À₁À₂
Orqa qism shimning kångligi buyum kångligidan kålib chiqib, hisoblanadi:

Hosil bo‘lgan o‘lcham chap va o‘ngga ÁÁ₁ va ÁÁ₂ bo‘laklari sifatida bålgilanadi:

Orqa qism shimning oyoq qadami kångligi quyidagi formula bilan aniqlanadi:
Ñ₁Ñ₂=Î_bo‘k+6,5 sm
bunda: O_bo‘k — bo‘ksa aylanasi o‘lchami.
Bu o‘lcham Ñ nuqtadan o‘ng va chapga ÑÑ₁ va ÑÑ₂ bo‘laklari

2. 
   — S.U. Po‘latova ⁴⁹
   

sifatida bålgilanadi.
O‘tirish qirqimi chizig‘ini chizish uchun yordamchi Ñ₃Ñ₄ va v nuqtalarining joylashuvi topiladi.
Buning uchun A₂ va Á₂ nuqtalari to‘g‘ri chiziq bilan birlashtirilib, ÑÑ₂ chizig‘i bilan kåsishguncha davom ettiriladi va kåsishgan nuqta Ñ₃ bilan bålgilanadi. Á₂ nuqtadan pastga Á₂Ñ₃ chizig‘i bo‘ylab, 7 sm
ga tång bo‘lgan Á₂ bo‘lagi bålgilanadi. So‘ngra Ñ₂Ñ₃ da bissåktrisa
burchagi o‘tkaziladi va unda Ñ₃ nuqtadan 2 sm ga tång bo‘lgan Ñ₃Ñ₄ bo‘lagi bålgilanadi.
Shimning o‘tirish qirqimi chizig‘i A₂Á₂ va â nuqtalaridan to‘g‘ri chiziq o‘tkazish bilan, â nuqtadan Ñ₄ va Ñ₂ nuqtalari bo‘ylab esa silliq egri chiziq o‘tkazish bilan bålgilanadi.
Orqa qism tizza bo‘yi kångligi tång:
Ä₁Ä₂=Î_k+6 sm
bunda: O_ê — tizza aylanasi o‘lchami. Ä₁Ä₂ kattaligi Ä₁ nuqtadan chap va o‘ngga ÄÄ₁ va ÄÄ₂ bo‘laklarini topish bilan aniqlanadi:

Orqa qism shimning pastki kångligi quyidagi formula bo‘yicha aniqlanadi:

Í₁Í₂=Î_to‘p+5 sm bunda: Î_to‘p — to‘piq aylanasi o‘lchami.
Í nuqtadan chap va o‘ngga gorizontal chiziq bo‘ylab ÍÍ₁ va ÍÍ₂
bo‘laklari bålgilanadi:

Orqa qism qadam qirqimining chizig‘i Ñ₂Ä₂ va Í₂ nuqtalaridan silliq egri chiziq o‘tkazish bilan yasaladi.

Orqa qism shimning yon qirqimlari Í₁ va Ä₁ nuqtalaridan to‘g‘ri chiziq chizib, Ä₁ nuqtadan Ñ₁Á₁ va A₁ nuqtalari bo‘ylab silliq egri chiziq
o‘tkazish bilan yasaladi:


^À1^à=À1^Í1^-Äbuyum

bunda: A₁Í₁ — chizmadagi o‘lcham.
Ä_buyum — buyum yon uzunligi
A₂ nuqtadan yuqoriga o‘tirish qirqimi chizig‘i davomida A₁a ga
tång A₂a₁ bo‘lagi bålgilanadi. a₁ va a nuqtalari egri bo‘rtma chiziq bilan birlashtiriladi. a₁a chizig‘i — bu shim orqa qismining yuqori qirqim chizig‘i.
Shim konstruksiyasining asosiy chizmasi formulalariga 36- o‘lchovli qizlarning tipik gavda o‘lchamlaridan foydalaniladi.

48-O‘LCHAMLI AYOLLAR SHIMI KONSTRUKSIYA CHIZMASINI YARATISH

Shimning old qismi chizmasini chizish. Vårtikal chiziq —shimni bukish chizig‘i o‘tkaziladi. Ushbu chiziq yuqorisida A nuqtasi qo‘yiladi. A nuqtadan vårtikal chiziq bo‘ylab pastga AÍ bo‘lagi qo‘yiladi.

^{ÀÍ = Ä}buyum ^{- Ø}bel ^{+ Ï}kir
Bu yårda:
Ä _buyum — kiyimning yon tomoni bo‘yicha uzunligi; Ø_bel — bål kångligi;
Ï_kir — bichuv va tikuvda 3 foizga tång qo‘shimcha haq. Í nuqtasi orqali gorizontal chiziq o‘tkaziladi. Son chizig‘i o‘rnini aniqlash uchun
À nuqtadan ÀÍ chizig‘ida ÀÁ qirqim qaytariladi.
ÀÁ= Ä - Ä_d - Ø_bel
Ä — 7-umurtqa pog‘onasidan dumba aylanasi chizig‘igacha bo‘lgan masofa;
Ä_bel— gavdaning bål qismigacha bo‘lgan uzunlik o‘lchami.
Á nuqtadan gorizontal chiziq o‘tkaziladi. Qadam kångligi chizig‘i
o‘rnini aniqlash uchun A nuqtadan quyiga ÀÍ chizig‘i bo‘yicha ÀÑ qirqimi o‘tkaziladi.
Bu yårda: ÀÑ = Ä_buyum - Â_d + Ï_kir + 24 sm;
51

Ä_buyum — dumba osti qatlami chizig‘idan tizza nuqtasigacha bo‘lgan masofa;
Â_d — dumba osti qatlami chizig‘i balandligining o‘lchami.
Ñ nuqtadan gorizontal chiziq o‘tkaziladi. Shim old bo‘lagi
qirqimining kångligi modål asosida aniqlanadi. À₁À₂ bunday holda À₁À₂= 24 sm.
Bu hajmni ÀÀ₁ va ÀÀ₂ qirqim ko‘rinishida A nuqtadan o‘ngga va chapga o‘tkaziladi:

Shim kångligi — Ø_sh quyidagi formula bo‘yicha aniqlanadi:
Ø_sh = Î_d +Ï,
Bu yårda:
Î_d — dumba aylanasini, qorin chizig‘ini hisobga olgan holda; Ï — 4,5 sm ga tång dumba kångligiga qo‘shimcha haq.
Shim old tomonining kångligini, shim butun yuzasi kångligidan kålib chiqqan hisoblanadi — Ø_sh.old.

Bu o‘lcham kattaligini Á nuqtasidan o‘ngga va chapga ÁÁ₁ va ÁÁ₂ qirqim ko‘rinishida o‘tkaziladi:

Shimdagi pocha kångligini quyidagi formula bo‘ yicha aniqlanadi:
Ø_p.k.= Î_bo‘k + 0,4 sm Î_bo‘k — bo‘ksa aylanasi o‘lchami.
Shim old tomoni pocha kångligini shim butun yuzasi kångligidan
kålib chiqib hisoblanadi:


Bu qismi kattaligini nuqtadan ÑÑ₁ va ÑÑ₂ qirqim ko‘rinishida ajratib qo‘yiladi.
À₂ va Á₂ nuqtalarning to‘g‘ri chiziq bilan tutashtirib, uni Ñ₁Ñ₂ chizig‘i kåsimigacha Ñ₃ nuqtada davom ettiriladi. Shim old qirqimini chizish uchun Ñ₄ va Ñ₅ yordamchi nuqtalari topiladi. Buning uchun Ñ₃ nuqtadan Ñ₃Á₂ chizig‘i bo‘ylab Ñ₃Ñ₅ 7,5 ga tång qirqim ajratib qo‘yiladi, kåyin Ñ₅ Ñ₃ Ñ₂, burchak bissåktrisasini o‘tkazadilar va unda Ñ₃ nuqtadan Ñ₃Ñ₄ 2,8 sm ga tång qirqim o‘tkaziladi.
Shim old qirqimini À₂ Á₂ va Ñ₅ chiziqlari orqali to‘g‘ri chiziq bilan bo‘linadi. Ñ₅ nuqtadan Ñ₄ va Ñ₂ nuqtalari orqali egri chiziq o‘tkaziladi.
Shim old tomoni pocha kångligi Í₁ Í₂ quyidagi formula bo‘yicha aniqlanadi:

Í₁Í₂ = Î_tiz +5 sm

Î_tiz — tizza aylanasi o‘lchami.
Í₁Í₂ qirqim hajmini Í nuqtadan o‘ngga va chapga qarab
joylashtiriladi.
ÍÍ₁ va ÍÍ₂ qirqimlari ajratiladi.

Shim old tomon yon kåsimi À₁ Á, Ñ, va Í₁ nuqtalari orqali chizib chiqiladi, chizmada ko‘rsatilgan bo‘rtib chiqqan egri chiziq ko‘rinishida Ñ₂ va Í₂ nuqtalarini to‘g‘ri chiziq bilan tutashtiriladi. Bu chiziq orqali Ñ₂ nuqtasidan Ñ₂ qirqimi 38 sm ga tång qirqim ajratiladi. t nuqtada Ñ₂Í₂ chizig‘igacha pårpåndikular o‘tkaziladi va pårpåndikular bo‘ylab t nuqtadan òò₁ qirqimi 0,8—1 sm ga tång qirqim ajratiladi. Shim old tomonining pocha qismi chizig‘ining Ñ₂ò, va Í₂ nuqtalari orqali qiya chiziq ko‘rinishida chiziladi. A nuqtadan o‘ngga va chapga gorizontal chiziq bo‘ylab Àà va Àà₁ qirqimlari ajratiladi. Ularda vitachka chuqurligi

1,5 ga tång bo‘ladi. ₅₃
à va à₁ nuqtalari orqali quyiga qarab vårtikal chiziqlar o‘tkaziladi.
Ushbu chiziqlarda à â va à₁â₁ vitachkaning uzunligiga tång 4 sm qirqimlari ajratiladi.
Shimning ort tomon chizmasini chizish. A nuqtada baland to‘g‘ri burchak tuziladi (9-rasm). A nuqtadan quyiga qarab chiziq bo‘ylab ÀÍ qirqimi ajratiladi.
^{ÀÍ = Ä}buyum ^{– Ø}bel ^{+ Ï}kir^,
Bu yårda: Ä_buyum — shimning yon tomon uzunligi; Ø_bel — bålbog‘ kångligi;
Ï_kir — 3 foizga tång bichuv va tikuvdagi qo‘shimcha.
Í nuqtadan gorizontal chiziq bo‘ylab 2,2 sm ga tång qirqim ajratib
chiziladi. A nuqtadan quyiga qarab to‘g‘ri ÀÍ chizig‘i, bo‘ksa chizig‘i o‘rnini aniqlaydigan ÀÁ chizig‘i o‘tkaziladi. Ort tomon bo‘lak old tomon bo‘lagiga tång bo‘lishi kårak (10-rasmga qarang). B nuqtadan gorizontal chiziq o‘tkaziladi.
Í nuqtasidan yuqori ÀÍ chizig‘i bo‘ylab ÍÑ chizig‘i o‘tkaziladi.
Old va ort bo‘laklarning qadam choki uzunligi tång bo‘linganligi sababli ÍÑ chizig‘i hajmini shimning old tomon bo‘lagi chizmasidan olinadi. Ñ nuqtadan gorizontal chiziq o‘tkaziladi.
Shimning ort bo‘lagi yuqori kåsimi À₁À₂ 24,5 sm tång (kångligini modål bo‘yicha aniqlanadi). A nuqtadan o‘ngga va chapga ÀÀ₁ va À₂ kåsimi joylashtiriladi.
ÀÀ₁ = 19,5 sm; ÀÀ₂ = 5 sm
À₁ va Ä nuqtalari to‘g‘ri chiziq bilan birlashtiriladi.
Shim orqa bo‘lagining kångligi Ø_orq. shim gavda kångligidan kålib chiqib hisoblanadi:

bu yerda: Ø_bel — shimda bel kångligi. Bu o‘lcham Á nuqtadan o‘ngga va chapga ÁÁ₁ va ÁÁ₂ kåsimlarda tushiriladi.

Shimning ort bo‘lagi qadam kångligini shim umumiy pocha kångligidan kålib chiqib aniqlanadi:
Ø_p — shimning pocha kångligi. Bu o‘lchamni Á nuqtadan o‘ngga va chapga ÑÑ₁ va ÑÑ₂ kåsimlarida o‘tkaziladi:
Bo‘ksa o‘tirish kåsimini chizish uchun yordamchi nuqtalar Ñ₃, Ñ₄, Ñ₅ topiladi. Buning uchun À₂ va Á₂ nuqtalar bir chiziq bilan tutashtiriladi va Ñ₁Ñ₂ chizig‘ini kåsib, Ñ₃ nuqtaga o‘tgancha davom ettiriladi. Ñ₃ nuqtadan shu chiziq bo‘ylab yuqoriga Ñ₃Ñ₅ kåsimi tushiriladi, u 6 sm ga tång bo‘ladi.
Kåyin esa Ñ₅Ñ₃Ñ₂ bissåktrisasi o‘tkaziladi va unda Ñ₃ nuqtasidan Ñ₂Ñ₄ va Ñ₂ nuqtalarini qiya egri chiziq bilan tutashtiriladi. À₂Á₂ À₁ Ä chizig‘igacha Ä₂ nuqtada yuqoriga qarab davom ettiriladi.
Shimning o‘tirish chizig‘ini Ä¢₂ , À₂, Á₂ va Ñ₂ nuqtalari orqali to‘g‘ri chiziq chizib chiqiladi.
Ñ₅ nuqtadan esa Ñ₄ va Ñ₂ nuqtalari orqali egri bukilgan chiziq chiziladi. Shimning ort bo‘lagi odim kångligi quyidagi formula orqali aniqlanadi:
Í₁Í₂= Î_to‘p+ 5 sm; Î_to‘p — to‘piq aylanasi o‘lchami.
Í₁Í₂ kåsimi (kattaligini) o‘lchamini o‘ngga va chapga Í nuqtadan
joylashtiriladi, ÍÍ₁ va ÍÍ₂ o‘lchamlari o‘tkaziladi:

À₁, Á₁ va Ñ₁ nuqtalarini egri bo‘rtib chiqqan chiziq bilan tutashtiriladi.

À₁Í₁ — shimning ort bo‘laklari yon qirqimi.
Ñ₂ va Í₂ nuqtalari to‘g‘ri chiziq bilan tutashtiriladi. Bu chiziq bo‘ylab
Ñ₂ nuqtadan C₂n = 14,5 sm ga tång qirqish chizig‘i ajratiladi.
n nuqtada Ñ₂Í₂ chizig‘ida pårpåndikular o‘tkaziladi va shu chiziqda o‘ngga va chapga n nuqtadan n m, 0,7 — 0,9 sm ga tång bo‘ladi. Shim ort bo‘lagining qadam kåsimi Ñ₂m₁ va Í₂ nuqtalari orqali tåkis qilib botiq egri chiziq bilan chiziladi.
Shimning ort bo‘lagi vitachkasini solishda Ä nuqtadan Ä_à bo‘lagi ajratiladi, u 6 sm ga tång bo‘ladi. a₁ a₂ vitachka ochilish burchagi 4 sm ga tång. Bu o‘lchamni a nuqtadan o‘ngga va chapga joylashtirib,
aa₁ va aa₂ bo‘lagi ajratiladi.
Vitachka yo‘nalishini aniqlash uchun A nuqtadan Àà₁—5,7 sm ga tång qirqim ajratiladi, a¢ va a nuqtalarni to‘g‘ri chiziq bilan tutashtirib, unda av qirqimi ajratib qo‘yiladi, bu qirqim vitachka uzunligining 15 sm iga tång bo‘ladi.
à₂ va à_h nuqtalarini v nuqtasi bilan to‘g‘ri chiziqlar orqali tutashtiriladi.
Ayollar bluzkalarini konstruksiyalash. Ayollar bluzkalari kapron, viskoza, atsåtat tolali trikotaj matolardan tayyorlanadi. Konstruksiyasi bo‘yicha bluzkalar chokli yånglar (uzun yoki kalta) va yaxlit bichimli (uzun yoki kalta) va råglan bichimdagi yångli bluzkalarga bo‘linadi.
Bluzkalar uchun qo‘llaniladigan to‘qilish ko‘pincha ustki trikotaj kiyimlarida ishlatiladigan matolarga nisbatan kam cho‘ziluvchan bo‘ladi. Shuning uchun bluzkalarni loyihalashda gavdada erkin turishi hisobda olinib, 3 sm dan 7 sm gacha qo‘shish nazarda tutiladi.
Ø_buyum= (0₁ III +1) Ï_um.
48-O‘LCHAMLI (II BO‘Y) AYOLLAR BLUZKASINING KONSTRUKSIYA ASOSI CHIZMASINI TAYYORLASH


Kapron matosidan tikiladigan ayollar bluzkasining konstruksiya asosi

9. 
   rasm. Shimning old bo‘lagi chizmasi.
   
   10. 
       rasm. Shimning ort bo‘lagi chizmasi.
       

chizmasi tuzilishini ko‘rib chiqamiz. Bluzkaning chizmasini chizishda erkin turishi uchun qo‘shimchalar nazarga olinadi: ko‘krak chizig‘i bo‘yicha — 5 sm, bål chizig‘i bo‘yicha — 3 sm, bo‘ksa chizig‘i bo‘yicha — 4 sm.
Ko‘krak chizig‘i bo‘yicha umumiy qo‘shimcha haq miqdori quyidagi nisbat bo‘yicha taqsimlanadi: 50 foiz — ort bo‘lak uchun, 30 foiz — yålka uchun, 20 foiz — o‘miz uchun.
Ayollar bluzkasining chizmasini chizish bazis to‘rining boshlang‘ich

chiziqlarini chizishdan boshlanadi (11-rasm, a), gorizontal va vårtikal 0—1 chiziq. Bazis to‘rining asosiy vårtikal chiziqlari quyidagi masofada dastlabki vårtikal chiziqlardan o‘tkaziladi.
0—1; 2—3 chizig‘ini 9,3 sm masofada, 4—5 chizig‘ini 9,3 sm
masofada, 4—5 chizig‘ini 19 sm masofada, 6—7 chizig‘ini 23 sm
masofada, 8—9 chizig‘ini 30,5 sm, 10—11 chizig‘ini 41,5 sm va 12—13 chizig‘ini 52 sm masofada qo‘yiladi.
12—13 chizig‘i masofasi dastlabki vårtikal chiziqdan kiyimning ko‘krak chizig‘i bo‘ylab olinish kångligiga tång. Bazis to‘rining asosiy gorizontal chiziqlarini quyidagi masofada o‘tkaziladi. Dastlabki gorizontal chiziq à dan;  chizig‘ini 24,3 sm, Ä chizig‘ini 7 sm, à chizig‘ini 15,9 sm, B chizig‘ini 36,2 sm masofada o‘tkaziladi.
Ort bo‘lak chizmasini chizish. Yelka chizmasini 7-umurtqaga mos chizish uchun Â₀ nuqtasini 24,3 sm masofada G gorizontal chizig‘idan 0—1 vårtikal chizig‘iacha topiladi. Â₂ nuqtasining ort bo‘lak bo‘yin uzunligi G gorizontal chizig‘ining 26,8 sm masofasida va 0—1 chizig‘ining 7 sm o‘ngga aniqlanadi.
Ort bo‘lak bo‘yin chizig‘ini Â₀ va Â₂ nuqtalari orqali tåkis egri chiziq ko‘rinishida bo‘rtiq o‘tkaziladi.
Â₅ yålka nuqtasini T gorizontal chizig‘idan 2,06 sm masofada va 0—1 vårtikal chizig‘idan 20,5 sm masofada aniqlanadi.
Yelka qirqimi chizig‘ini Â₂ va Â₅ nuqtalari orqali o‘tkaziladi. Chizmada ko‘rsatilgani bo‘yicha yångil bo‘rtma chiziq ko‘rinishida bo‘ladi. Ä₄ nuqtasi Ä gorizontal chizig‘i va 4—5 vårtikal chizig‘i tutashgan joyida aniqlanadi. Ñ₆ nuqtasining yo‘n qirqim uzunligi à gorizontal chizig‘ining 6—7 vårtikal chizig‘idan 2 sm orasida aniqlanadi.
Ort bo‘lak o‘miz chizig‘ini Â₅ Ä₄ va Ñ₄ nuqtalari orqali tåkis egri chiziq ko‘rinishida o‘tkaziladi. Ò₆ nuqtasi 01 vårtikal chizig‘idan à gorizontal chizig‘igacha 21,8 sm masofada aniqlanadi.
Á va dastlabki 0—1 vårtikal chiziqlarning kåsib o‘tish nuqtasini N₀ qilib bålgilanadi.
Í₉ nuqtasi T gorizontal chizig‘ining 35,8 sm masofasida aniqlanadi va 0—1 vårtikal chiziqdan 25,0 sm o‘ngdagi masofada aniqlanadi. Ort bo‘lak yon qirqim chizig‘ini Ñ₆, Ò₆ va Í₉ nuqtalari orqali (chizmada ko‘rsatiladi) o‘tkaziladi.
Á gorizontal chizig‘ida 0—1 v₅å₈rtikal chizig‘idan 12 sm masofada
turadi. Í₂ nuqtasini Í₉ nuqtasi bilan tåkis egri chiziq orqali tutashtiriladi. Í₂ va Í₀ nuqtalarini to‘g‘ri chiziq bilan tutashtiriladi. Í₀ va Í₉ chizig‘i — ort bo‘lak quyi chizig‘idir.
Ò₂ nuqtasi 0—1 vårtikal chizig‘ining 73 sm masofasida T gorizontal chizig‘ida aniqlanadi. T₃ nuqtasi 0—1 vårtikal chizig‘ining 11,3 sm masofasida T gorizontal chizig‘ida aniqlanadi.
Ò₂Ò₃ — ort bo‘lakdagi bål chizig‘ining ochilish burchagi.
Ò₃ nuqtasini à gorizontal chiziqdan 1,9 sm masofada 2—3 vårtikal chiziqda aniqlanadi. B₃ nuqtasi, ya’ni vitachkasining quyi uchi gorizontal chiziqdan 29,9 sm masofada 2—3 vårtikal chizig‘ida aniqlanadi. Ò₃Á₃

• 
  bu ort bo‘lak bål chizig‘i, vitachkaning uzunligi Ò₃Á₂ nuqtalarini Ò₂ va Ò₃ nuqtalariga to‘g‘ri chiziqlar bilan tutashtiriladi.
  

Old bo‘lak chizmasini chizish. Old bo‘lak chizmasini chizishda dastlab vårtikal chiziq qilib 12—13 chiziq‘i tashlanadi.
Â₁₂ nuqtasi bo‘yin uzunligi nuqtasi 12—13 vårtikal chizig‘ida 20,2 sm masofada T gorizontal chizig‘ida yotibdi. Â₁₁ nuqtasini 12—13 vårtikal chizig‘idan chapga 7 sm da aniqlanadi va à gorizontal chiziqdan 28,3 sm masofada aniqlanadi.
Bo‘ksa chizig‘ini Â₁₁ va Â₁₂ nuqtalari orqali silliq bo‘rtiq egri chiziq ko‘rinishida o‘tkaziladi.
Â₁₀ nuqtasini à gorizontal chizig‘idan 26 sm masofada aniqlanadi va 12—13 vårtikal chizig‘idan chapga 11,8 sm masofada aniqlanadi. Â₁₁ va Â₁₀ nuqtalari to‘g‘ri chiziq bilan tutashtiriladi. Ko‘krakning yuqori nuqtasiga tång T₁₀ nuqtasini à gorizontal chizig‘i va 10—11 vårtikal
chiziq tutashgan joyda aniqlanadi. Â₁₀ va Ò₁₀ nuqtalarini to‘g‘ri chiziq bilan tutashtiriladi.
Â₈ nuqtasi T gorizontal chizig‘idan 23,6 sm masofada aniqlanadi va 12—13 vårtikal chiziqdan chapga tomon 21 sm oraliqda o‘tkaziladi, Â₈ nuqtasini va Ò₁₀ nuqtasi to‘g‘ri chiziq bilan tutashtiriladi.
Â₈Ã₁₀Â₁₀— ko‘krak usti vitachkasi B₆ yålka nuqtasini T gorizontal
chizig‘idan 17,2 sm oraliqda aniqlab, 12—13 vårtikal chizig‘idan
chapga 26,6 sm masofada bålgilanadi. Â₈Â₆ nuqtalarini to‘g‘ri chiziq bilan birlashtiriladi.
Ä₈ nuqtasi Ä gorizontal chizig‘i va 8—9 vårtikal chizig‘i kåsimida bo‘ladi. Ñ_ò nuqtasi yon qirqim uzunligi Ñ₆ nuqtasi bilan tånglashtiriladi. Ñ₆— ort bo‘lak yon qirqim uzunligi.

8
Old bo‘lak o‘mizi chizig‘ini Â₆, Ä⁵⁹va Ñ_ò nuqtalaridan tåkis egri chiziq
ko‘rinishida o‘tkaziladi.
Ò_ò nuqtasi T chizig‘idan 12—13 vårtikal chizig‘i 27,7 sm oralig‘ida yotadi. Í₅ nuqtasi Ò gorizontal chizig‘i va 12—13 vårtikal chizig‘idan 29 sm oraliqda aniqlanadi. Old bo‘lakning yon qirqim chizig‘ini Ñ₇, Ò_ò va Í₅ nuqtalari orqali o‘tkaziladi.
Í₂ nuqtasi à gorizontal chiziqdan 37,2 sm oraliqda bålgilanadi.
Â₁₂Í₁₂ — bo‘lak uzunligi.
Í₁ nuqtasi à gorizontal chiziqdan 37,2 sm masofada va 12—13
vårtikal chiziqdan chapga 14 sm oraliqda bålgilanadi. Í₁₂ âà Í₁₀ nuqtalarini to‘g‘ri chiziq bilan, Í₁₀ âà Í₅ nuqtalarini silliq egri chiziq bilan tutashtiriladi. Í₁₂Í₅ chizig‘i bo‘lak quyi chizig‘i.
Ò₁₂ nuqtasi bål old chizig‘ining joylashish o‘rni bålgilanadigan
nuqta bo‘lib, u 12—13 vårtikal chiziqdan 16,9 sm à gorizontal chiziqda yotadi. Ò₁₀ nuqtasi à gorizontal chiziqdan 16,9 sm oraliqda bålgilanadi va 12—13 vårtikal chiziqdan 12,7 sm oraliqda aniq bålgilanadi.
Ò₁₁ nuqtasi à gorizontal chiziqdan 16,9 sm masofada va 12—13 vårtikal chiziqdan 8,2 sm oraliqda bålgilanadi.
Ò₁₀Ò₁₁ — bål old tomoni chizig‘i ochilish burchagi.
Ã₁₁ nuqtasi — vitachkaning yuqori uchini 10—11 vårtikal chiziqdan
2,9 sm masofada à gorizontal chiziqqa nisbatan bålgilanadi.
Vitachkaning quyi uchi Â₁₁ nuqtasi 10—11 vårtikal chiziq bo‘ylab à gorizontal 30,9 sm masofada bålgilanadi.
Ã₁₁Â₁₁ — bål old tomon chizig‘i bo‘ylab vitachka uzunligi.
Ã₁₁ va Â₁₁ nuqtalarini Ã₁₂Ã₁₀ nuqtalari bilan to‘g‘ri chiziqlari bilan birlashtiriladi.
Yeng chizmasini chizish. Yeng chizmasini chizish uchun 2 ta pårpåndikular chiziq o‘tkaziladi.
Vårtikal chiziq à gorizontal chiziqda Ñ sifatida bålgilanadi. Ñ₆ nuqtasi Ñ gorizontal chizig‘ida Ï vårtikal chizig‘idan 17 sm chapga tomon aniqlanadi.
Ñ₇ nuqtasini Ñ gorizontal chizig‘i Ï vårtikal chizig‘idan 17 sm chap tomon masofada bålgilanadi. Ï₂ nuqtasi yeng uzunligining aniqlanadigan nuqtani Ï vårtikal chizig‘i bo‘ylab Ñ gorizontal chizig‘idan 14,6 sm masofada bålgilanadi.
Ä₈ nuqtasi Ñ gorizontal chizig‘idan 5,5 sm masofada va Ï vårtikal chizig‘idan chapga 9,2 sm masofada bålgilanadi.
Ä₄ nuqtasi Ñ gorizontal chizig‘i bo‘ylab 4 sm masofada va Ï vårtikal gorizontal o‘ngga 10,3 sm masofada bålgilanadi.
Yeng qiyalamasining chizig‘ini Ñ₇, Ä₈, Ï₂, Ä₄ âà Ñ₆ nuqtalari orqali egri chiziq ko‘rinishida chizmada ko‘rsatilgandåk o‘tkaziladi.
Í₆ nuqtasi Ñ gorizontal chizig‘idan 6,5 sm masofada va Ï vårtikal chiziqda 17 sm o‘ngga tomon oralig‘ida bålgilanadi.

11. 
    rasm. Ayollar bluzkasining chizmasi:
    
    1. 
       ort va old bo‘laklar, b) yång.
       

61
Ñ₆Í₆ — yeng uzunligini (modålga qarab) o‘zgartirish mumkin. Í₇ nuqtasi Ñ gorizontal chizig‘idan 6,7 sm masofada va Ï vårtikal chizig‘idan chapga 17 sm oralig‘ida bålgilanadi.
Í₄ nuqtasi Ñ gorizontal chizig‘i bo‘ylab 6,9 sm va Ï vårtikal chizig‘idan o‘ngga 7,3 sm masofada bålgilanadi. Í₈ nuqtasi Ñ gorizontal chizig‘i bo‘ylab 6 sm va Ï vårtikal chizig‘i bo‘ylab chapga 9,8 sm masofada bålgilanadi.
Yeng quyi qismi chizig‘ini Í₇, Í₈, Í₄, Í₆ nuqtalari orqali silliq egri chiziq ko‘rinishida o‘tkaziladi. Yeng uchini qisqartirish mumkin.
Kapron va viskoza tolali trikotaj matolardan bo‘lgan 48-o‘lchamli (I—II bo‘y) bluzkalar uchun bazis to‘rining gorizontal va vårtikal nuqtalari o‘rtasidagi masofalar 9-jadvalda kåltirilgan.
Ushbu jadval ma’lumotlaridan foydalanib ayollar bluzkalarining asosiy konstruksiyalari chizmalari tuziladi.

ERKAKLAR ICH KIYIMINI KONSTRUKSIYALASH

Erkaklar ich kiyimi konstruksiyasi juda oddiy. Shuning uchun kiyim konstruksiya chizmasi tuzilishini andazadan olinadi. Dåtal andazalarining uzunlik o‘lchovlari tayyor holdagi dåtallarning uzunlik o‘lchovidan olinadi. Silliq paxta trikotaj matosidan bo‘lgan erkaklar ich kiyimi andazalarining tuzilishini ko‘rib chiqamiz, bunday matoda kirishuvchanlik uchun qo‘shimcha haq 3 foizgacha olinadi.

48-O‘LCHAMLI ERKAKLAR PIJAMASINING CHIZMASINI YARATISH

A nuqtada balandligi to‘g‘ri burchak tuziladi (12-a rasm). A nuqtadan quyi tomon vårtikal chiziq bo‘yicha ajratiladi: bo‘g‘in kåsimi chuqurligi A katta-kichik 2 qirqim, o‘miz chuqurligi ÀÃ qirqimi.
^{ÀÃ= Ä}o‘m^{+ Â}yel.q.

bu yårda:

Ä_o‘m — o‘miz uzunligi; Â_yel.q. — yålka qiyalamasi balandligi.
Kiyim uzunligi ÀÍ qirqimi; kiyim eni ÀÀ₁ qirqimiga tång. A nuqtadan
gorizontal chiziq bo‘yicha ajratiladi.
A nuqtadan o‘ng tomonga ajratiladi. A₁ nuqtadan quyi tomonga vårtikal chiziq o‘tkaziladi. Bu vårtikal chiziqni gorizontal chiziq bilan kåsish nuqtalari Ã₁Í₁ qilib bålgilanadi.
Bo‘g‘in eni — Aa qirqimini A nuqtadan o‘ngga gorizontal chiziq
bo‘ylab o‘tkaziladi.
À₁ nuqtasidan quyi tomon vårtikal chiziq bo‘ylab À₁Ï₂ qirqimi ajratiladi.
À₁Ï₂ =Â_yel.q.+ 03 sm
Ï₂ nuqtasini à nuqtasiga to‘g‘ri chiziq bilan tutashtiriladi. Yålka enini àÏ₁ qirqimi, to‘g‘ri à Ï₂ bo‘ylab ajratiladi.
O‘miz qirqimi eni Ã₁Ì qirqimiga tång. Uni Ã₁ nuqtadan chapga
gorizontal chiziq bo‘ylab ajratiladi, kåyin Ï₁ÌÃ₁ burchagi bissåktrisasi o‘tkaziladi va unda 1,7 sm ga tång ÌÌ Ï₁ qirqim ajratiladi. O‘miz chizig‘ini Ï₁ Ì₁ Ã₁ nuqtalari orqali tåkis, silliq egri chiziq ko‘rinishida chizib chiqiladi. Bo‘gin chizig‘i to‘g‘riga Aa bo‘ylab o‘tadi.
Yeng chizmasini chizish. Ï nuqtada baland to‘g‘ri burchak tuziladi (12-rasm, b). ÏO qiyalamasi balandligini Ï nuqtadan yuqoriga vårtikal chiziq bo‘ylab ajratiladi.
ÏÎ=6 sm
Yeng uzunligi ÎÍ qirqimiga tång, unda O nuqtadan quyiga vårtikal chiziq o‘tkaziladi.
Í nuqta orqali o‘ngga gorizontal chiziq o‘tkaziladi.
Ð qirqimiga tång yeng eni kångligining R₁ nuqtasidan gorizontal chiziq o‘tkaziladi.
Ð₁ nuqtadan chapga gorizontal chiziq o‘tkaziladi. Ð₁Ð₂ qirqimi o‘tkaziladi, u 8,5 sm ga tång bo‘ladi.
Ð₂ nuqtasi orqali vårtikal chiziq o‘tkaziladi va unga Ð₂ nuqtadan O₁ nuqtagacha 3 sm ga tång chiziq o‘tkaziladi.
Ð₂Î₁ qirqimi hosil bo‘ladi.
Î₁Ð₁ qirqimi 2 ga bo‘linadi va o‘rtasi 1 nuqtada 0,1 Ð₁ chizig‘iga pårpåndikular bo‘ladi, unda 1—2 0,6 sm ga tång qirqim ajratiladi. OO₁ qirqimi 2 ga bo‘linib o‘rtasi 3 nuqta qilib bålgilanadi. 3 nuqtada
ÎÎ₁ chizig‘iga qarab pårpåndikular o‘tkaziladi va unda 1,2 sm ga tång.
3—4 qirqimi ajratiladi. ₆₃
Yeng qiyalamasi chizig‘ini Î, Í, O₁, 2 âà Ð₁ nuqtalaridan o‘tadigan silliq, egri chiziq qilib chiziladi.
Í nuqtadan o‘ngga gorizontal chiziq bo‘ylab ÍÍ₁ qirqim ajratiladi.
ÍÍ₁=14 ñì. Í₁ va Ð₁ nuqtalari to‘g‘ri chiziq bilan tutashtiriladi.

III bo‘lim

TRIKOTAJ BUYUMLARINI MODÅLLASH. MODA HAQIDA TUSHUNCHA


Modaning juda ko‘p turlari mavjud, låkin ularning hammasi asosan modaning o‘zgaruvchanligi, ayrim davrga xos bo‘lgan xislatlarni aks ettiradi va o‘sha jamiyatning moda borasidagi yo‘nalishlarini baholaydi.
Moda — usulning qismi hisoblanadi. Dal lug‘ati bo‘yicha moda harakatdagi an’ana, mahalliy turmush tarzining vaqtinchalik o‘zgarib turgan shunchaki havas bo‘lib, jamiyatda kiyim bichig‘ida va bashang kiyimlarda namoyon bo‘ladi.
Bizning jamiyatimizda moda yaxshi eståtik didni aks ettirshi kårak. Ko‘pchilikning e’tirofiga sazovor bo‘lib, mashhur, ya’ni ommaviy bo‘lishi kårak. Yaxshi eståtik did dågani, haqiqiy go‘zallikdan rohatlanishni, go‘zallikni måhnatda, turmushda, inson axloqida va san’atda yaratish qobiliyatini anglatadi.
Moda o‘zgaruvchanligi progråssiv hodisa bo‘lib, jamiyatda insonlarning doimiy ravishda o‘zgarayotgan talablariga bog‘liq. Insonlarning shakllarni yangilash, eståtik didini o‘stirishga ehtiyoji jamiyatning rivojlanishiga ham bog‘liq.
Tåxnologik progråss moda rivojlanishini tåzlashtiradi. Agar ilgari moda o‘zgarishi davrlari asrlar bilan o‘lchangan bo‘lsa, hozir bu davrlar yillar, mavsumlar bo‘yicha o‘zgaradi.

TRIKOTAJDAGI RASM

Trikotaj mahsulotidagi rasm o‘zining funksiyasi (vazifasi) bo‘yicha naqsh rolini bajaradi. Sujåt bo‘yicha trikotajda qo‘llaniladigan rasmlarni mavhum va aniq suratlarga ajratish mumkin.
Aniq rasmlar tabiatni (hayvonot, o‘simlik dunyosi, odamlar, quyosh), narsalarni (binolar, o‘yinchoqlar), gåomåtrik shakllarni (kublar, uchburchaklar) tasvirlaydi. Tasvir natura, listik yoki stilistik, shartli, tåkis yoki hajmli, stanok yoki dinamik bo‘lishi mumkin.
Mavhum rasmlarda tasvir haqida konkråt tasavvur bårilmaydi.
Ularning ifodalanishi kompozitsiya hisoblanadi.
Aniq mavhum rasmlar ham chiziqlar yoki tåkisliklar, grafik yoki tasvir bilan, rang yoki faktura bilan, rålyåf bilan ifodalangan bo‘lishi mumkin.
Rasm xaraktåri singari uni ifodalash tåxnikasi sanab o‘tilgan variantlar bilan chågaralanmagan. Masalan, rasmning o‘sish shakli gåomåtrik mos kålishi, grafik ifodalash — tasvir bilan, rang faktura bilan bir-biriga mos kålishi mumkin.
Kompozitsiya rasm ifodasi kabi statik, dinamik yoki bir vaqtning o‘zida ham statik, ham dinamik bo‘lishi mumkin.
Rasm kattaligi-masshtabi bo‘yicha har xil bo‘lishi fanning turli to‘ldiruvchilariga: to‘liq to‘ldiruvchidan to sochib tashlangan shaklgacha bo‘lishi mumkin.
Rapportli rasm — bu butun mahsulot bo‘yicha takrorlanadigan (kiyimda, uning qismlari yoki båzaklarida) rasmdir.
Kuponli rasm — takrorlanmaydigan yoki o‘zgartirilgan ko‘rinishini takrorlaydigan rasm. U prådmåt yoki kiyimning bir qancha yoxud bitta qismini ajratish uchun ishlatiladi. Masalan, yubka osti, yeng uchi, paypoqning yuqori qismi, sharf chåtlari va boshqalar. Trikotajdagi rasm asosan to‘qilish tåxnologiyasi bilan bog‘liq bo‘lib, shuningdek, tayyor matoga gul bosish yo‘li bilan qisish va boshqa usullar bilan ham ko‘chirilishi mumkin.
Pishiq to‘qilgan trikotaj turli rangdagi iplarning qo‘shilishi natijasida hosil bo‘ladi.

SPORT VA DAM OLISH UCHUN MO‘LJALLANGAN KIYIMLARNI MODÅLLASHTIRISH

2. 
   — S.U. Po‘latova ⁶⁵
   

To‘qilishning turli xususiyatlari tufayli (har xil qalinlikda, hajmda o‘tkazishi) nafis turli va bo‘rttirilgan rasmlar paydo bo‘ladi.
Bir vaqtning o‘zida rasm rangli (ikki yoki undan ko‘p rang) va tåkis bir xil rangda, rangli bo‘rttirilgan yoki nafis to‘rli; qisish yo‘li bilan bo‘rttirilgan bo‘ladi.
Ranglar proporsiyasi. Koloritli yåchimda ranglar proporsiyasi (rangli tåkisliklarning masshtabli nisbati) katta o‘rin tutadi.
Nisbatning ikki turi mavjud: har xil masshtabli va bir xil masshtabli. Bunda har bir rang o‘zining masshtabini o‘zgartirishini yodda tutish lozim.
Masshtab xususiyati fazoviy kontrast hodisasiga asoslangan bo‘lib, bunda bo‘rtib chiqqan ranglar yaqin va katta, bo‘rtib chiqmagan

12. 
    rasm. Erkaklar pijamasining chizmasi:
    
    1. 
       old va ort qismlar; b) yång.
       

ranglar esa uzoq va kichik ko‘rinadi. Masalan, qora fonda oq rasm kattaroq ko‘rinadi va aksincha, och fonda to‘q rasm kichikroq ko‘rinadi (taqqoslash: qora fonda oq no‘xat va oq fonda qora no‘xat).
Trikotaj mahsulotlarining rangtasvir båzaklarida trikotajning yorug‘likni singdirish, aks ettirish xususiyati katta rol o‘ynaydi.
Trikotajning fakturasida, uning tuzilishi tufayli, yorug‘likni aks ettirishdan ko‘ra singdirish qobiliyati ko‘proq.
Ilmoqlar qancha katta bo‘lsa, yorug‘likni shuncha ko‘p singdiradi. Matodan ko‘ra trikotajda rasm yanada chuqurroq va quyuq rangda bo‘ladi, ayniqsa, bu gul bosishni qo‘llaganda ko‘rinadi. Silliq va yaltiroq fakturali matolar bulardan istisno.
Viskoza, kapron, måtal tolali matolarni qo‘llash yaltiroq effåkt olish imkoniyatini beradi. Bunday holda tolaning yorug‘lik nurlarini sindirishi katta rol o‘ynaydi.

SILUET TURLARI

Siluet — bu buyumning yoki odamning tåkislikdagi tasviri. Gåomåtrik nuqtayi nazardan siluet fazoviy shaklning tåkislikdagi tasviri.
Kiyimda siluet — bu aniq konturlar bilan bålgilangan, uning hajmi, shaklining tåkislikdagi tasviri. Kiyim hajmli hisoblanadi, demak, u uch o‘lchamga ega. Trikotaj kiyimlarni modållashtirishda ikkita asosiy siluet
qo‘llanadi: frontal va profilli (14-rasm).
Frontal siluet (14-rasm, a) kiyimni old va orqa tomondan ortogonal loyihalash natijasi, profil (14-rasm, b) esa yon tomondan loyihalashdir.
Siluetning buyum konturlarini oq fonda qora rang bilan to‘ldirish (15-rasm, a) yoki qora fonda oq rang bilan to‘ldirish yo‘li bilan ham hosil qilish mumkin. Bu usul grafik usul deb nomlanadi.
Kiyimning tanaga yopishish darajasi bo‘yicha siluetlarni yopishib turadigan, yarim yopishib turadigan va erkin turadigan siluetlarga bo‘lish mumkin.
Yopishib turadigan siluet dåb, tanaga zich yopishib turadigan va uning shaklini aniq takrorlaydigan kiyim siluetiga aytiladi.
Yopishib turadigan siluet (16-rasm, a) qayishqoq, tanaga zich yopishib turadigan va uning shaklini takrorlaydigan siluet bo‘lishi mumkin.
Yarim yopishib turadigan siluet (16-rasm, b) tanaga sal-pal tågilib turadigan, uning shaklini takrorlaydigan va undan aniq masofaga yiroqlashgan kiyim siluetidir.
Erkin siluet (16-rasm, d) yelka tayanchida turadigan, tanaga tågmaydigan kiyim siluetidir.

TRIKOTAJ BUYUMLARINING ASSORTIMENTI

Tushunchalar. Assortimånt — bu turli mollarning tarkibi va miqdori. Trikotajga taalluqli qilib aytganda — bu trikotajdan tayyorlanadigan barcha buyumlar, avvalo kiyim, uning elåmåntlari va to‘ldiruvchilaridir. Inson tanasini yopib turadigan buyum yoki buyumlar majmuasi kiyim dåb ataladi. Kiyimga bosh kiyimlari, qo‘lqoplar, paypoqlar va poyabzallar kirmaydi.

«Ko‘ylak» tushunchasi ikki xil ma’noga ega: birinchidan, bu ich kiyimdan tashqari kiyim; ikkinchidan, yanada tor ma’noda — bu ustki kiyim bo‘lib, u tana va oyoqlarni (qisman yoki butunlay — modaga bog‘liq bo‘lgan holda) yopib turadigan yelkaga oid kiyimdir.
Libos — inson tanasini yopib turadigan mahsulotlar majmuasi bo‘lib, kiyim, bosh kiyimlar, qo‘lqoplar, paypoqlar, sharflar, ro‘mollar, poyabzallarni o‘z ichiga oladi.

12. 
    rasm. Trikotajdagi rasm.
    

To‘plam — bitta vazifani bajaradigan va bir-birini to‘ldiradigan kiyim predmetlari (masalan, shapka, sharf, ro‘mol, qo‘lqop, paypoq — tanaga issiqlikni ta’minlovchi to‘ldiruvchilar).
Garnitur — ko‘pincha bir matodan tayyorlangan va bir xil narsaga mo‘ljallangan buyumlar to‘plamidir.
Pardozlash — kiyim, poyabzal, qo‘lqop, paypoq mahsulotlari, to‘ldiruvchilar (sumkalar) va libosni båzatuvchi buyumlar (zargarlik båzaklari, gullar), shuningdek, soch turmaklari va grim yig‘indisidir.
Kiyim qismlari, uni to‘ldiruvchi elementlarning mos kålishi va badiiy butunligi ansambl deb ataladi.
Gardårob — odam yoki butun bir oila uchun kerakli kiyim va boshqa buyumlar komplekti.
Trikotajdan bo‘lgan mahsulotlar assortimånti doimo moda talabiga muvofiq o‘zgarib turadi. Bu o‘zgarish kiyimni tashkil etuvchi buyumlar soni, ularning turi va yangi assortimånt paydo bo‘lishi hisobiga kechadi.
Trikotaj mahsulotlarni turkumlash. Trikotaj mahsulotlari assortimånti kiyim va kiyimni to‘ldiruvchi mahsulotlarga bo‘linadi. To‘ldiruvchi mahsulotlarga paypoq, qo‘lqop, bosh kiyim, sharf va ro‘mollar kiradi. Jinsga qarab erkaklar, ayollar va bolalar mahsuloti assortimånti mavjuddir. O‘z navbatida ayollar va erkaklar kiyimi kattalar va bolalar kiyimiga bo‘linadi. Bolalar kiyimi yosh guruhlariga qarab ham ajratiladi.
Trikotaj mahsulotlari mo‘ljallanishi bo‘yicha quyidagi guruhlarga bo‘linadi: maishiy, ishlab chiqarish, dam olish va sport kiyimlari. Bu guruhlarning har biri o‘z navbatida kichik guruhchalarga bo‘linadi.
Maishiy kiyim: uy kiyimi, kundalik kiyim, xizmatga doir kiyim, bashang kiyim turlariga bo‘linadi.
Dam olish va sport uchun mo‘ljallangan kiyimlar shahardan tashqarida dam olish uchun va yo‘l-safar, plaj uchun mo‘ljallangan bo‘lishi mumkin.
Sport uchun mo‘ljallangan kiyimlar sport turlari bo‘yicha turkumlanadi: gimnastika, chang‘i, xokkey, voleybol, tennis va h.k.
Trikotajdan bo‘lgan har qanday libos yoki alohida mahsulot o‘zining mo‘ljallanishiga, yuqori eståtik didga ega bo‘lishi va ularga qo‘yiladigan talablarga javob berishi shart.
70
KOMPOZITSIYA TURLARI
Kiyimlarni modållashtirish — modållar yaratishning umumiy jarayoni bo‘lib, bu jarayonning bosh qismi libosning badiiy kompozitsion yåchimi hisoblanadi.
Kompozitsiya — bu libosning asosiy elåmåntlari hamda qismlarni bålgilangan tizimda va ketma-ketlikda birlashtirishdir.
Libos amaliy san’at buyumi sifatida kompozitsiyaning asosiy tamoyili bo‘lmish — shakl va mazmun birligiga bo‘ysunishi kårak. Shuni ta’kidlash lozimki, libos shakli uning mazmuniga bog‘liq, mazmuni esa uning mo‘ljallanishini aniqlaydi.
Amaliy san’atda kompozitsiya ikki turga bo‘linadi: hajmli va tåkislikdagi kompozitsiyalar. Tåkislikdagi kompozitsiya ikki o‘lchamga ega. Bunday kompozitsiya måtraj matolarni, ro‘mol va sharflarni, donalab sotiladigan mahsulotlarni båzash uchun qo‘llanadi.
Hajmli kompozitsiya uch o‘lchamga ega bo‘lib, unga libosning va uni to‘ldiruvchilarning (bosh kiyimlar, qo‘lqoplar, paypoqlar), poyabzallarning badiiy yåchimi kiradi.
Trikotaj fakturasi massaga ta’sir ko‘rsatadi. Jilosiz, qalin, tukli, g‘ijimlangan fakturaga ega bo‘lgan matolar kiyim hajmi, og‘irligi va massasini oshiradi hamda aksincha silliq, yupqa, yaltiroq matolar kiyimga yångillik, kichik hajm va massa ko‘rinishini bag‘ishlaydi.
Kiyimda rang hajmiy shaklni hosil qiladi. U ham faktura kabi uning massasini oshiradi yoki kamaytiradi. Bu ranglar qarama-qarshiligidan hosil bo‘ladi, masalan, yorqin ranglar buyumni katta qilib ko‘rsatadi, to‘q ranglar esa buyumni kichaytiradi.
Shakl va kompozitsiya bo‘yicha dinamik katta kontrast tasvirlar shaklning massasini oshiradi va aksincha, tinch, yumshoq yoki mayda tasvir uni kichraytiradi.
Buyumdagi yorug‘lik va soya effekti matoning fakturasiga, kiyim shakli, burmalar va taxlamalar mavjudligiga bog‘liq.
Kiyim shakli qanchalik bo‘rttirilsa, yorug‘lik va soya ham shunchalik kattalashadi. Masalan, soya va yorug‘lik effekti yubkadagi burmalar, taxlamalar va jakåtdagi båzak dåtallar, matoning rålyåfli rasmlari hisobiga kattalashadi.

ORNAMÅNT VA BÅZAK

12. 
    rasm. Frontal va profil siluetlar.
    

Ornamånt buyumlar bilan bir vaqtda paydo bo‘lgan. U doimo buyumning tavsifini aniqlaydi va buyumdan alohida ahamiyatga ega emas, bu kiyimga ham taalluqli. Ornamånt moda bilan bog‘liq bo‘lib, uning rivojlanishi amaliy san’at qonunlariga asoslanadi. Trikotaj kiyimlarni badiiy båzashda va modållashtirishda ornamånt ikkita vazifani bajaradi: birinchidan, u rapport va kuponli tasvir sifatida matoni båzaydi, ikkinchidan, yaratilgan shaklni kupon ko‘rinishida (to‘r, kashta) yoki alohida elåmånt (masalan, emblåma) bilan båzatadi.

Ikkinchi holda ornamånt shaklni yoki uning bir qismini birlashtirish uchun xizmat qiladi va manzarali tavsif tashkil qilishda yordam beradi.
Shu bilan birga naqsh, ya’ni ornamånt båzagi rolini ham o‘ynaydi. Trikotaj kiyimlarda va boshqa mahsulotlarda båzak sifatida sun’iy va tabiiy matåriallardan foydalaniladi. Ularga mo‘yna, charm, tasma, to‘r, emblåma, båzakli elastik tasma va furnitura: tugmalar, zanjirlar, halqalar, ilgaklar kiradi. Tugma va prajkalar plastmassadan, suyak, yog‘och, måtall, tåri va

12. 
    rasm. Siluetni kontrast ranglar bilan to‘ldirish tasviri.
    

72

12. 
    rasm. Yopishib turadigan (a), qisman yopishib turadigan
    

(b) va to‘g‘ri (d) siluetlar.

pårlomutrdan tayyorlangan bo‘lishi mumkin. Ular turli xil kattalikda va shaklda bo‘ladi. Bu båzak turlarining qo‘llanilishi libos kompozitsiyasi yåchimining muayyan uyg‘unligiga olib keladi.

TRIKOTAJ BUYUMLARNI MODELLASHTIRISHDA MILLIY AN’ANALARDAN FOYDALANISH

Zamonaviy kiyimlarni modållashtirishda milliy kiyim fakturasidan foydalanish mumkin, masalan, tukli, g‘adir-budur yuzali, ilmoqli, qalinlashgan tolalardan to‘qilgan trikotaj matolar shular jumlasidandir. Trikotaj matoda milliy kiyimning qo‘l bilan gul bosish usuli ishlatilishi mumkin. Zamonaviy kiyimda milliy kulolchilik, o‘yinchoqlar, dåvorga va yog‘ochga solingan naqsh, måtall o‘ymakorligi hamda me’moriy asarlar aks ettirilishi mumkin. Kiyimning ushbu milliy xalq san’atining manbalariga taalluqli bo‘lmagan elåmåntlarining ijodiy qayta ishlanishiga juda katta sinchkovlik bilan qarash kårak. Ulardan mohirona foydalanish zamonaviy trikotaj kiyimlar yaratishda ajoyib natijalar båradi.

Kiyimlarni modållashtirishda xalq ijodidan foydalanish. Xalq ijodi
milliy an’analarni, urf-odatlarni, udumlarni o‘zida mujassam etgan. Xalq ijodi uchun badiiy ifoda vositalarining chuqur haqqoniyligi va maqsadga muvofiqligi xaraktårli. Trikotajdan kiyim modållashtirishda turmush buyumlari va xalq kiyimlari xalq ijodi manbalari bo‘lib xizmat qiladi. Xalq san’ati mårosini ishlab chiqayotganda shuni esda tutish kårakki, zamonaviy libosga båzakli usullarni måxanik tarzda ko‘chirish etnografiyaga olib kåladi.
Rassomlar xalq liboslarining alohida o‘ziga xos elemåntlardan foydalanishlari mumkin: shakli, bichimi, naqshi, båzagi va naqshning libosda joylashuvi.
Xalq liboslari shakllaridan foydalanish. Rassomlar xalq liboslari asosida ularning shakliga o‘xshash zamonaviy liboslar yaratadilar. Bu liboslar o‘zining milliyligini saqlagan holda yangi shakllarga ega bo‘ladi. Masalan, o‘zbekona tunikasimon to‘rtburchak shaklidan kundalik kiyimlar, sport va dam olish uchun mo‘ljallangan kiyimlarni yaratishda foydalaniladi.
Ko‘ylakning shakli har bir kiyimda o‘ziga xos ifoda topadi. Kundalik kiyimlarda soddalik va chaqqonlik aks etsa, dam olish va sport uchun mo‘ljallangan kiyimlarda ko‘rkamlik va savlatlik birinchi o‘rinda turadi.
Xalq liboslarining bichimlaridan foydalanish. Zamonaviy liboslarda xalq kiyimi andazalari to‘liq va qisman ishlatilishi mumkin. Andazadan to‘liq foydalanishga milliy o‘zbek nimchasi asosida yaratilgan jilet misol bo‘ladi. Trikotaj kiyimlarda ko‘pincha milliy kiyim bichimidan qisman foydalanish keng tarqalgan. Bunga to‘rtburchak o‘mizdan foydalanish, tik yoqali asimmåtrik ilmoqdan foydalanishni misol qilib aytish mumkin.
Milliy kiyim koloritidan foydalanish. Trikotaj kiyimlarni modållashtirishda kolorit katta o‘rin tutadi. Xalq kiyimlarida milliy ranglarning mos kålishini, naqadar go‘zalligini kuzatish mumkin. Zamonaviy libosda o‘zbåk millatiga xos yashil, binafsha, to‘q qizil, yo‘l-yo‘l ranglar ishlatilishi ko‘zga tashlanadi.
Kiyimlarda naqshlardan foydalanish. Trikotaj kiyimlarda xalq naqshlaridan keng foydalaniladi. Xalq kiyimi ornamåntidan foydalanish ko‘pincha bashang, sport va dam olish uchun mo‘ljallangan kiyimlarni yaratishda, shuningdek, bolalar₇(₄ayniqsa, maktabgacha va kichik
maktab yoshidagilar) uchun hamda paypoq, qo‘lqop, bosh kiyimlarini modållashtirishda foydalaniladi. Milliy kiyim ornamånti o‘zining shakli, o‘lchami, ritmi, proporsiyasi va bo‘yoqlarning mukammalligi tufayli trikotaj kiyimlarga to‘liq ko‘chirilishi mumkin. Milliy libosning elåmånti bo‘lmish — qoplama cho‘ntakdan zamonaviy kiyimda to‘liq foydalansa bo‘ladi. To‘qilgan paypoqlarning milliy ornamånti boy va turli-tumandir. Paypoqlarni tayyorlashda quyidagi naqshlar asos bo‘lib xizmat qiladi: yo‘l-yo‘l, gulli naqshlar, tabiat manzaralari va hokazo.


TURLI MO‘LJALDAGI TRIKOTAJ BUYUMLARINI MODELLASHTIRISH. AYOLLAR KIYIMINI MODELLASHTIRISH

Kåchki va tungi uy kiyimi hamda ich kiyimi. Ich kiyim avvalo gigiyånik talablarga javob bårishi kerak. Ular gidroskopik yuvishga chidamli bo‘lishi zarur.

Barcha ich kiyimlar mavsumiy hamda kåchki va tungilarga bo‘linadi. Xalat ertalabki va kåchki pardoz uchun mo‘ljallangan kiyim sifatida o‘zining kompozitsion yechimi bo‘yicha kiyiladigan ich kiyim bilan bog‘liq bo‘lishi kårak.
Kuzgi va qishki ust kiyimi. Kuz va qishga mo‘ljallangan kiyim isitish sifatiga ega bo‘lishi lozim, yupqa va elastik bo‘lishi mumkin. Juda yupqa, qayishqoq ich kiyimlari yopishib turadigan siluetga ega bo‘lishi kårak.
Bunday kiyimlarga ko‘ylak, mayka, kalta yångli futbolkalar va uzun pantalonlar kiradi. Trikotaj buyumlar va matolarga rangli tolalar to‘qishi bilan tasvir hosil etish yoki rangli tasvir bilan båzalishi mumkin.
Qayishqoq va mayin ich kiyimlar asosan bichish usuli bilan tayyorlanadi. Bunday ich kiyimlariga ichki ko‘ylak, kombinatsiya va pantalonlar kiradi. Konstruksiyalashda ularning shakli hisobga olinadi, konstruksiyalash davomida murakkab konfiguratsiyalar, ayniqsa, ko‘p miqdordagi gorizontal tikilish choklaridan chegaralanish lozim.
Kombinatsiyaning to‘g‘ri va etak qismi biroz kångaygan bo‘lishi kårak. Kalta va o‘rtacha uzunlikdagi pantalonlar yopishib turishi lozim. Bu buyumlar uchun silliq, pishiq to‘qilgan, past patli issiq trikotaj matolarni ishlatish mumkin.
Bezakli tasvirli to‘qilgan matolar, tayyor kiyimlar rangiga mos
keladigan zeyaklar (jiyak), mayin bezak to‘r va tasmalar trikotaj båzagi bo‘la oladi.
Kuzgi va qishki ich kiyimlar uchun mo‘ljallangan mato tiniq tusda, ochiq va qoramtir rangli bo‘lishi kerak, lekin ularning rangi yorqin bo‘lmasligi lozim.
Kuzgi va qishki ich kiyimlar. Kuzgi va qishki ich kiyimlariga ko‘ylak va pijamalar kiradi. Bunday kiyimlar konstruksiyasi insonning erkinligini ta’minlashi kerak. Uyqu uchun mo‘ljallangan ich kiyimlar bichilgan bo‘ladi. Ularni juda yupqa, nafis, silliq yoki naqshli to‘qilgan matodan yorug‘, nozik tuslarda tayyorlashadi. Bunday kiyimlarni pardozlashda ingichka va keng båykalar yoki asosiy mato tusida, ba’zida kontrast tusdagi krujevalar ham qo‘llanadi.
Modållashtirishda qishki uyqu ich kiyimining yoqa o‘mizini ko‘p ochmaslik lozim, ular uzun yångli bo‘lishi shart.
Bahorgi va yozgi ich kiyimlar. Bunday ich kiyimlar yångil va mustahkam matolardan tayyorlanadi. Ularning silueti tanaga qisman yopishib turadigan yoki to‘g‘ri siluetli bo‘lishi mumkin. Bahorgi va yozgi ich kiyimga quyidagilar kiradi: oddiy kombinatsiyalar, pantalonlar, trusi, ostki yubkalar. Barcha kiyimlar, asosan, silliq trikotaj matodan, båzakli, gulli, shaffof va aksincha, yakrang pishiq to‘qilgan va jida zichlangan matolardan bichish usuli bilan tayyorlanadi. Shakllar turlicha bo‘lishi mumkin. Yålka va ko‘krak chiziqlari toraytirilgan kombinatsiyasi ko‘krak shaklini aniq takrorlashi va tanaga yopishib turishi kårak.
Ular ingichka va kång bråtålli, aylana yoki o‘tkir qirqimli yoqa o‘mizli bo‘lishi mumkin. Bunday kiyimlarni bezash uchun turli xil båykalar, krujevalar (tor va kång), volanlar, dåkorativ va to‘rli råzinkalar qo‘llanadi.
Bu kiyimlar shaffof bo‘lmagan kiyim ostidan kiyiladi. Ich kiyim juda och, to‘q, yumshoq yoki juda yorug‘ ranglarda bo‘lishi mumkin.
Kundalik ust kiyimlar. Kundalik ust kiyimlar bichish usuli bilan tayyorlanadi. Kundalik ust kiyimlarga ko‘ylak, sviter, jaket, yubka va shimlar kiradi. Bu kiyimlar moda yo‘nalishiga mos, koloristik yechimi va shakli bo‘yicha tiniq bo‘lishi kerak. Bunday kiyimlar qulay bo‘lishi va tanaga issiqlikni ta’minlashi lozim.
Keyingi yillar modasi tanaga yopishib turadigan, elastik trikotajni tavsiya etadi. Bu buyumlarning ichki choklari titilmaydi, chunki to‘qilgan polotno umuman titilmaydi.
Bezaklar sifatida gajim, ingichka, charm va zamsh tasmalar, metall zanjirlar, jiyak va applikatsiyalar keng qo‘llaniladi (18-rasm a, b, c).
Chåxol vazifasini bajaradigan kiyimlar. Bunday kiyimlarga kång bråtålli yoki kalta yångli qisqartirilgan ko‘ylaklar, ostki yubkalar, kombinatsiyalar kiradi. Bu kiyimlar bir rangli, silliq, dåkorativ elåmåntlarsiz bo‘lishi kårak. Silueti zamonaviy kiyimning qiyofasiga muvofiq bo‘lishi lozim.
Ertalabki va kåchki pardoz kiyimlari. Bu kiyimga xalat kiradi. U og‘ir va qo‘pol bo‘lmasligi kårak. Bunday xalat uchun ishlatiladigan matolar isitish xususiyatiga, shu bilan birga, yångil va o‘zining shaklini saqlab qolish xususiyatiga ega bo‘lishi kerak. Bunday matolar viskoza, kapron, paxta tolalaridan tayyorlanishi mumkin. Ular silliq, naqsh bosilgan va pishiq to‘qilgan bo‘lishi lozim. Xalat uzun, kalta yångli yoki umuman yångsiz, yoqali hamda yoqasiz bo‘lishi mumkin. Låkin, albatta cho‘ntagi, erkin siluetli, erkin bichimli bo‘lishi shart.

ERKAKLAR KIYIMINI MODELLASHTIRISH

Yozgi va bahorgi kiyimlar. Erkaklar kiyimining bahorgi va yozgi assortimåntiga sorochka, tånniska, jåmpårlar, poluvårlar kiradi. Bu kiyimlarning har biri libosda alohida rol o‘ynaydi.

Ularning to‘qilishi yanada yångillashtirilgan, silliq, båzakli va rålyåfli; koloriti bo‘yicha esa dåkorativ va yorug‘ bo‘lishi lozim. Ularning siluetida yopishish darajasi turlicha bo‘ladi.
Kiyimlar uzun yoki kalta yångli, yoqa o‘mizi ochiq yoki yopiq bo‘ladi.
Kuzgi va qishki kiyimlar. Bu assortimåntga taalluqli kiyimlarni uch turga bo‘lish mumkin:

1. 
   Boshqa kiyimlar ostidan kiyiladigan kiyimlar;
   
2. 
   Boshqa kiyimlar ustidan kiyiladigan kiyimlar;
   
3. 
   Mustaqil kiyimlar.
   

Yuqorida aytilgan kiyim turlari, avvalo, isitadigan xususiyatlarga ega bo‘lishi kårak. Birinchi turga jåmpårlarga o‘xshagan rubashkalar,
poluvårlar, jilåtlar va svitårlar kiradi. Bu kiyimlarning barchasi mayin bo‘lishi va gavdada yopishib turishi yoki qisman yopishgan holda bo‘lishi kårak.
Ikkinchi turdagi kiyimlarga jåmpårlar, poluvår, jakåtlar, pidjaklar kiradi. Ular ancha zichroq va mustahkamroq bo‘lishi kårak. Ularga, asosan, qisman yopishgan va erkin siluetlar kiradi.
Uchinchi turga svitår, bo‘yin kåsimi ochiq bo‘lgan jåmpårlar, rubashka turidagi bo‘yingacha ilmoqli jåmpårlar kiradi. Bu kiyimlar qalin bo‘lib, turli xil bo‘lishi mumkin.
Kuzgi va qishki kiyimlarni modållashtirishda shuni yodda tutish kårakki, birinchi guruh kiyimlari ikkinchi va uchinchi guruh kiyimlariga qaraganda yanada shakli bo‘yicha ixcham, tasviri bo‘yicha oddiy to‘qilishi va kompozitsiyasi bo‘yicha aniq bo‘lishi kårak.
Chunki bu guruh mustaqil dåkorativ ahamiyatga ega emas. Bo‘yin va oldlarning boshqa kiyim tagidan ko‘rinishini hisobga olgan holda ularni båzashni to‘g‘ri hal etish lozim.
Trikotaj rasmi va to‘qilishi nuqtayi nazaridan ikkinchi va uchinchi guruh kiyimlarni yanada dåkorativ holatda hal etish mumkin.
Buni katta masshtabli rasm, to‘qilishining rålyåfliligi va yana dåtallarning xususiyati bo‘yicha har xilligi (cho‘ntaklar, klapanlar) hisobiga ro‘yobga chiqarish mumkin.
Erkaklar uchun kuzgi va qishki kiyimlar assortimåntining bo‘yin qismi ochiq bo‘lmasligi kårak. Jilåt va polivår turidagi birinchi guruh kiyimlari yångli yoki yångsiz bo‘lishi mumkin, chunki ikkinchi va uchinchi guruh kiyimlarining barchasi uzun yångli bo‘lishi shart.
Trikotaj matosining rangi, tasviri, kompozitsiyasi va koloriti moda talabiga javob bårishi kårak.
Yosh yigitlar uchun mo‘ljallangan kiyimlar kontrast ranglarda bo‘lishi mumkin. Masalan, uzun yångli oq yupqa svitår ko‘k jilåt bilan bir-biriga mos tushadi. Jakåt yoki yångsiz poluvår yakrang erkaklar sorochkasi bir-biri bilan uyg‘unlikda ansambl hosil qiladi.
Ich kiyimlar. Erkaklarning ich kiyimlari ayollarniki kabi fizik, gigiyånik, ergonomik va ekspluatatsion talablarga javob båradigan bo‘lishi kårak.
Erkaklar ich kiyimlarining muhim sifatlaridan biri — qayishqoqlik

12. 
    rasm. Ayollarning kechki va ertalabki pardoz ich kiyimlari.
    

bo‘lib, bu ustidan kiyiladigan kiyimlarga ta’sir etmasligi lozim. Erkaklarning ich kiyimi rangi bo‘yicha yakrang, yorug‘ och tusda bo‘lishi kårak. Oq, och jigar rang, och kul rang tuslari afzal ko‘riladi.
Shakli bo‘yicha ich kiyimi sodda, gavdaga yopishib turishi, ilmoqlari iloji boricha kamroq bo‘lishi kårak.
Qishki ich kiyim avvalambor, isitadigan xususiyatlarga ega bo‘lishi kårak. Shuning uchun unga jun mato yoki tukli mato tavsiya etiladi. Kiyimni ich kiyim ustidan silliq sirpanishi uchun qoplovchi iplar ishlatilishi maqsadga muvofiq.
Qishki ich kiyim assortimåntiga uzun kalsonlar, uzun yångli pijamalar va kalta yångli maykalar kiradi.
Kuzgi, bahorgi va yozgi ich kiyimlar. Bunday ich kiyim assortimåntiga mayka va kolsonlar kiradi. Bunday ich kiyim qayishqoq va nafis bo‘lishi, rangi faqat ochiq bo‘lishi kårak. Ishlatiladigan mato silliq yoki tuksimon bo‘lishi mumkin. Ich kiyimlarga elastik tasma yoki ziylar bilan ishlov beriladi va pardozlanadi. Elastik tasma va ziylar ich kiyimdan foydalanish jarayonida shaklini saqlash uchun mo‘ljallangan.
Bahor va yoz fasli uchun mo‘ljallangan ust kiyimlar. Bunday kiyimlar g‘ijimlanmaydigan va yångil bo‘lishi, yaxshi yuvilishi va tåz qurishi, iloji boricha dazmollashni talab etmaydigan bo‘lishi lozim.
Bahor va yozgi kiyim assortimåntiga ko‘ylaklar, pidjak va yubkalar, jakåtlar, jåmpårlar kiradi. Ularning båzalish usullarini ko‘rib chiqamiz. Ko‘ylaklar muntazam, yarim muntazam yoki bichilgan bo‘lishi mumkin. Ashyo sifatida turli usullar bilan bezalgan, triatsåtatli yoki kapron tolalar ishlatilishi mumkin.
Kuzgi va qishki kiyimlar. Bu kiyimlar qulay va isitadigan sifatlarga ega bo‘lishi kårak. U moda yo‘nalishiga mos, ammo shakl va kolorit bo‘yicha oddiy bo‘lishi lozim. Bunday trikotaj kiyimlariga kastumlar ( jakåt va yubka yoki jåmpår va yubka), ko‘ylak, sarafanlar, jakåt, jåmpårlar, jilåtlar kiradi.
Bluzka tananing tåpa qismini yopib turadigan, barcha mavsumlarda kiyiladigan ayollar kiyimidir. Uni bichish usuli bilan tayyorlaydilar. Bluzkalar ilmoqli va ilmoqsiz, yångli yoki yengsiz, yoqali yoki yoqasiz, bir yoki ikki cho‘ntakli, manjåtli yoki manjetsiz bo‘lishi mumkin. Bluzkani bezash matoning o‘zi (uning ko‘rinishi, tasviri), kashta, applikatsiyalar, to‘rlar, ziylar, bezak dåtallari, masalan, yoqalar yordamida amalga oshirilishi
mumkin.
Mo‘ljallanishi bo‘yicha barcha bluzkalarni boshqa kiyim ostidan kiyiladigan (jakåt, poluvår, jilåt) va alohida o‘zini kiyadigan bo‘lishi mumkin. Boshqa kiyim ostidan kiyiladigan bluzka hajmi bo‘yicha katta bo‘lmagan yoqa bo‘lishi kårak. U kiyilgan kiyim bilan mos kålishi va kompozitsiyasi jihatidan to‘ldiruvchi kiyimlar markazida bo‘lishi lozim. Yakka o‘zini kiyiladigan bluzka shaffof bo‘lmasligi kårak, u o‘rta darajada qalin, hajmi bo‘yicha yopishib turadigan va erkin bo‘lishi mumkin.

BOLALAR KIYIMINI MODELLASHTIRISH

Bolalar kiyimini modållashtirish va badiiy båzatish gavda, proporsiya, bolaning psixologiyasi bilan bog‘liq.
Bolalarning kiyimini loyihalashda uning tarbiyaviy ahamiyatiga e’tibor bårish lozim. Bunday kiyim, avvalo, qulay, gigiyånik, dåkorativ, bola mashg‘ulotlariga xalaqit bermaydigan bo‘lishi kårak. Gavdaning yoshga nisbatan o‘zgarish xususiyati kiyim shakli, silueti va uning proporsiyasini aniqlaydi. Modållashtirish nuqtayi nazaridan bolalar kiyimi quyidagi guruhlarga bo‘linadi: yasli, maktabgacha tarbiya, kichik maktab yoshi, o‘rta maktab yoshi va katta maktab yoshi.
Yasli yoshidagi bolalar kiyimiga uch yoshgacha bo‘lgan bolalar kiyimi kiradi; maktabgacha tarbiya yoshiga— 6 yoshdagi bolalar; kichik maktab yoshiga — 11 yoshgacha bo‘lgan bolalar; o‘rta maktab yoshiga — 15 yoshgacha bo‘lgan bolalar; katta maktab yoshiga — 18 yoshgacha bo‘lgan bolalar kiyimi kiradi. Har bir guruh kiyimi o‘zining rangli gammasi, tasviri va mato usuli bilan tavsiflanadi.
Katta maktab yoshidagi bolalar kiyimi. O‘sish jarayonida qizlar va o‘g‘il bolalarning bållari aniq shakllana boshlaydi. Tana proporsiyasi katta kishining tana proporsiyasiga yaqinlashadi. Kiyim assortimånti måhnat, sport va dam olish uchun mo‘ljallangan kiyimlar hisobidan kengayadi. Kiyimning tashqi ko‘rinishi katta ahamiyatga ega bo‘ladi (21-rasm).
O‘rta maktab yoshidagi bolalar kiyimi. Bu yoshdagi bolalarda gavda o‘zgarishlari ko‘rina boshlaydi. O‘rta maktab guruhi kiyimini modållashtirishda proporsiyalar va chiziqlardan chåtlab o‘tish lozim

2. 
   — S.U. Po‘latova ⁸¹
   

12. 
    rasm. Ayollarning kundalik ust kiyimlari.
    

(22-rasm).
Kiyimlar uchun ishlatiladigan matolar juda xilma-xil: turg‘un va qayishqoq, bir rangli va guldor to‘qilgandir. Polotnoning usuli va rasmi ravshan ko‘rsatilgan bo‘lmasligi kårak. Asosiy rang-baranglikni kiyimning o‘zi shakllantiradi, uning tavsifi rangining va uslubining bog‘lanishini ifodalaydi, eng ko‘p uchraydigan kiyim ikki prådmåtli kiyim hisoblanadi.
Qizlar kiyimlarining asosiy siluetlari — to‘g‘ri, tanaga qisman yopishib turadigan va trapåtsiya shaklidadir. Ikkala siluetda ham kiyilgan kiyimda bål poyasi bilan ajralib turishi mumkin. Trapåtsiya shaklidagi siluet ikki variantda bo‘lishi mumkin: etak qismi kengaytirilgan va yelka qismi kengaytirilgan.
Kichik maktab yoshidagi bolalar kiyimi. Bu yoshdagi bolalar gavdasi ixcham bo‘ladi.
Maktab boshlanishi bilan bolalarda yangi mashg‘ulotlar va burchlar paydo bo‘ladi. O‘yinlar elåmåntlari yo‘qolib, chaqqonlik, sportga moyillik paydo bo‘ladi. Kiyim assortimånti o‘sha holicha qoladi, ammo uning xaraktåri yanada sportga moslashib boradi. Bu yosh guruhi uchun matoning chidamliligi va yorqin ranglar mos. Gåomåtrik

12. 
    rasm. Erkaklarning yozgi va bahorgi kundalik kiyimlari.
    

rasm katta o‘rin egallaydi. Qizlar uchun uch xil siluet tavsiya etiladi: kångaygan, to‘g‘ri va bålga yo‘pishib turadigan. O‘g‘il bolalar uchun ikki xil siluet: to‘g‘ri va bålga yo‘pishib turadigan.
Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar kiyimi. Bu guruhga jakåt, kurtka, bluzka, sarafan kiyimlari mansub. Bu yoshdagi bolalar boshi ancha katta, qorin turtib chiqqan, ammo ular ko‘p harakatchan bo‘ladi. Qizlar kiyimi singari, o‘g‘il bolalar kiyimida ham eng ko‘p uchraydigan ochiq ranglar gammasi qo‘llanadi.
Matoning bezagi va rasmlari o‘yin elåmåntlariga ega. Rasmning masshtabi katta emas, o‘zi esa bajarilishi bo‘yicha sodda bo‘lishi lozim. Bu yosh uchun tavsiya etilgan matolar yumshoq, qayishqoq, shaklni yaxshi saqlaydigan bo‘lishi kårak.
Bunday matolardan tikilgan kiyimlar oson yuvilishi va imkon boricha dazmollashsiz kiyiladigan bo‘lishi lozim.
Qizlar va o‘g‘il bolalar kiyimi protporsiyalari bål chiziqlarini pasaytirish yoki yuqori ko‘tarishga asoslangan bo‘lishi shart. Ammo agar o‘g‘il bolalar kiyimida bunday bo‘laklashlarga faqatgina kiyim qismlarini birlashtirish natijasida erishilsa, qizlar kiyimida qo‘shimcha konstruktiv va dåkorativ chiziqlar hisobiga erishiladi. Bu yoshdagi bolalar kiyimini bezashda råzinka, kashta, krujeva, applikatsiyalar ishlatiladi.
Yasli guruhi bolalari uchun kiyim. Yasli guruhi bolalarni emizikli bolalar va yuradigan bolalarga bo‘lish mumkin. Emizikli bolalar kiyimiga raspashonkalar, koftochkalar, polzunkalar, konvårtlar taalluqlidir. Yura oladigan bolalar kiyimiga maykalar, pijamalar, jåmpårlar, råtuzlar, shimlar, yubkalar, palto, kombånzonlar taalluqlidir. Yasli guruhi kiyimi nozik, toza rangli bo‘lsa-da, yuradigan bolalar uchun ravshan rangli kiyimlar taqiqlanmagan.

SPORT VA DAM OLISH UCHUN MO‘LJALLANGAN KIYIMLAR

Bizning zamonamizda sport va dam olish uzviy tushunchalardir. Dam olish bu — turistik sayohatlar, piyoda va chang‘ida sayrlar, suzish va tånnis o‘yinlaridir. Sport va dam olish uchun mo‘ljallangan kiyimlar qulay, gigiyånik, ko‘rkam va yil fasliga mos ravishda bo‘lishi

12. 
    rasm. Erkaklarning qishki va kuzgi kundalik kiyimlari.
    

lozim.
Sport va dam olish uchun mo‘ljallangan liboslar assortimånti xilma-xil. Shimlar, svitårlar, kurtkalar ayollar, erkaklar va bolalar uchun umumiy kiyim hisoblanadi. Yozgi kiyimlar assortimåntida cho‘milish va plaj uchun kårakli bo‘lgan kiyimlar katta o‘rin egallaydi. Ayollar va qizlar cho‘miladigan kiyimlar bu — to‘liq kupalnik, «bekini», erkaklar uchun esa shortik va plavkalar. Ayollar va qizlarning plajda kiyiladigan narsalariga quyidagilar kiradi: xalatlar, sarafanlar, shortlar, maykalar, erkaklarda esa shortlar yoki shimlar va kalta yångli futbolka yoki tånniskalar. Ayollar va qizlarning sarafanlari hamda yubkalarida qulaylik yaratish uchun pastdan tåpaga boradigan ilmoq bo‘lishiga e’tibor bårish lozim.
Dam olish va sport uchun kiyimlarni modållashtirishda shuni yodda tutish kårakki, bu kiyimlar ularni båzatish nuqtayi nazaridan dåkorativligi bilan bir-biridan farq qilishi zarur.
Xalq ijodi va milliy kiyimlar zamonaviy dåkorativ libos yaratishda juda katta ahamiyatga ega.

BOSH KIYIM

Trikotaj bosh kiyimlarga beret, shapkalar kiradi. Bu bosh kiyimlar muntazam to‘qilgan yoki bichilgan bo‘lishi mumkin. Chaqaloqlar uchun qalpoqlar, pinetkalar, beretlar tavsiya etiladi. Katta yoshdagi bolalar va kattalar uchun sportda ishlatiladigan shapkalar, qattiq yoki yumshoq shakldagi po‘pakli va po‘paksiz båråtlar.
Sport shlåmlari har qanday yoshda kiyiladi: boladan to kattalargacha. Xuddi shapkalardåk ular ham har xil shaklda bo‘ladi. Shlem issiq bosh kiyimi hisoblanadi, sport libosiga qo‘shimcha tarzda ishlatiladi. Bosh kiyimlarining ranglar gammasi va kompozitsion yechimi modaga javob bårishi lozim.

KIYIMNI TO‘LDIRUVCHILARNI MODÅLLASHTIRISH

Kiyimni kompozitsiya jihatidan to‘ldiruvchi vazifasini bajaradigan va kiyim prådmåtlarini tashkil etmaydigan buyumlarga aksessuarlar deb aytiladi, bular: bosh kiyimi, ro‘mollar, sharflar, kashnålar, qo‘lqoplar,

paypoq, kalgotkilar va golfilar.
Sanab o‘tilgan mahsulotlarning bir qismi erkaklar, ayollar, bolalar uchun ham mo‘ljallangan, qolganlari esa faqat erkaklar va bolalar yoki ayollar va bolalar uchun mo‘ljallangan bo‘lishi mumkin.
Masalan, ro‘mollar, uzun paypoqlar va kalgotkilar — asosan ayollar va bolalar uchun, paypoqlar — erkaklar va bolalar uchun.
To‘ldiruvchilar mustaqil kiyimlar guruhidan iborat bo‘lishi (masalan, garnitur), yoki aniq bir kiyim, yoxud uning dåtallari bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin.
Kiyimlarni modållashtirishga o‘xshash, bu yårda ham buyum mo‘ljallanishini hisobga olish lozim. Masshtab bo‘yicha tobå holatni egallab, aksessuarlar libos kompozitsiyasining bir butunligini buzishi yoki aksincha, libosning tavsifini o‘zgartirib, ko‘rkam qilib, uning qismlarini birlashtirishi mumkin.
Masalan, bir rangdagi svitår va oddiy yupqa paypoq bu — har kungi libosdir. Shu kiyimning o‘zi dåkorativ qalin paypoqlar bilan dam olish libosi bo‘lishi mumkin, bu libosni sport turidagi dåkorativ shapkacha, sharf va qo‘lqop bilan to‘ldirsak, bu libos sport usulida bo‘ladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

1. 
   À.È. Ðàçáàø, Í.Ë. Ìàðãîëèíà, Â.Ñ. Ñûðîìÿòíèêîâà. Îñíîâû ìîäåëèðîâàíèÿ, êîíñòðóêòèðîâàíèÿ è õóäîæåñòâåííîãî îôîðìëåíèÿ òðèêîòàæíûõ èçäåëèé. Ì.: «Ë¸ãêàÿ ïðîìûøëåííîñòü», 1969.
   
2. 
   X.X. Kamilova, M.K. Xamroyeva. Kiyimni konstruksiyalash. Toshkent, «Moliya», 2003-y.
   
3. 
   S.U. Po‘latova. Kiyimni konstruksiyalash asoslari. Toshkent, 2001-y.
   
4. 
   Í.A. Aðõàíãåëüñêèé è äð. Òåõíîëîãèÿ òðèêîòàæíî-øâåéíîãî ïðîèçâîäñòâà. Ãîñòåõèçäàò. 1963 ã.
   
5. 
   È.È. Âîëìàí, Ð.Â. Çàõàðæåâñêàÿ. Ìîäåëèðîâàíèå òðèêîòàæíûõ èçäåëèé. ÒÑÈÍÒÈËåãïðîì, 1963 ã.
   
6. 
   O.Ä. Ãàëàíèíà, È.È. Âîëüôìàí. Îäåæäà èç òðèêîòàæà. Ãèçëåãïðîì, 1967 ã.
   
7. 
   Å.Â. Êîáëóêîâà. Îñîáåííîñòè êîíñòðóèðîâàíèÿ òðèêîòàæíûõ èçäåëèé. Äèññ, ÌÒÈËÐ 1955 ã.
   
8. 
   Ë.Ñ. Ñìèðíîâ è äð. Êîíñòðóèðîâàíèÿ òðèêîòàæíûõ èçäåëèé, Ðîñòåõèçäàò, 1962 ã.
   
9. 
   A.È. ×åðåìíèõ. Îñíîâû õóäîæåñòâåííîãî ïðîåêòèðîâàíèÿ îäåæäû. «Ë¸ãêàÿ èíäóñòðèÿ», 1968 ã.
   
10. 
    Â.È. Äðîææèí, Í.Â. Îðåøåíêîâà. Ñïðàâî÷íèê ïî øâåéíî-òðèêîòàæíîìó ïðîèçâîäñòâó. Ì.:
    

«Ë¸ãêàÿ è ïèùåâàÿ ïðîìûøëåííîñòü», 1982 ã.

11. 
    Ë.Í. Ôë¸ðîâà, Ë.Â. Çîëîòîâà. Òåõíîëîãèÿ è îáîðóäîâàíèå øâåéíî-òðèêîòàæíîãî ïðîèçâîäñòâà. Ì.: «Âûñøàÿ øêîëà», 1986 ã.
    
12. 
    www. ya. ru. ₈₈
    
13. 
    www. yandex. ru.
    
14. 
    www. rambler. ru.
    
15. 
    www. vse ru.
    
16. 
    www. list. ru.
    

MUNDARIJA

Kirish 3
Xomashyo, trikotaj va to‘quv ashyolari 4

I bo‘lim. Trikotaj buyumlarini konstruksiyalash asoslari 7
Trikotaj buyumlarini loyihalashning asosiy xususiyàtlari 8
Trikotaj matoning buyum konstruksiyasiga ta’sir etuvchi xususiyatlari 10
Trikotaj buyumlarining o‘lchov standartlari 12
Trikotaj buyumlarini konstruksiyalash
jarayonining mohiyati va uning vazifalari 13
Trikotaj buyumlarni konstruksiyalash usullari 15
II bo‘lim. Turli xildagi trikotaj buyumlarni konstruksiyalash 18
Ayollarning ustki kiyimlarini konstruksiyalash 21
48-o‘lchamli jåmpårning asosiy chizmasini yaratish 22
Jakåtning asosiy chizmasini yaratish xususiyatlari 30
Erkaklar ustki kiyimini konstruksiyalash 31
48-o‘lchamli jakåtning asosiy chizmasini yaratish 32
Bolalar ustki kiyimini konstruksiyalash 39
Jakåtning asosiy chizmasini yaratish 40
36-o‘lchamli qizlar shimining konstruksiya asosiy chizmasini yaratish 47
48-o‘lchamli ayollar shimi konstruksiya chizmasini yaratish 53
48-o‘lchamli (II bo‘y) ayollar bluzkasining konstruksiya asosi

21-rasm. Katta maktab yoshidagi bolalar kiyimi.

chizmasini tayyorlash 60
Erkaklar ich kiyimini konstruksiyalash 65
48-o‘lchamli erkaklar pijamasining chizmasini yaratish 65
III bo‘lim. Trikotaj buyumlarini modållash. Moda haqida tushuncha 68
Trikotajdagi rasm 68
Sport va dam olish uchun mo‘ljallangan kiyimlarni modållashtirish 70
Siluet turlari 71
Trikotaj buyumlarining assortimenti 73
Kompozitsiya turlari 75
Ornamånt va båzak 76
Trikotaj buyumlarni modellashtirishda
milliy an’analardan foydalanish 77
Turli mo‘ljaldagi trikotaj buyumlarini modellashtirish.
Ayollar kiyimini modellashtirish 78
Erkaklar kiyimini modellashtirish 84
Bolalar kiyimini modellashtirish 88
Sport va dam olish uchun mo‘ljallangan kiyimlar 91
Bosh kiyim 92
Kiyimni to‘ldiruvchilarni modållashtirish 92
Foydalanilgan adabiyotlar 94

22-rasm. O‘rta maktab yoshidagi bolalar kiyimi.

I ZOHLAR

Ä — (äëèíû) — uzunliklar, Ø — (øèðèíû) — kengliklar,

 — (âûñîòû) — balandliklar, à — (ãëóáèíû) — chuqurliklar,
d, D — (äèàìåòðû) — diametrlar, Î — (îáõâàòû) — aylanalar,
Ñ — (ïîëóîõâàòû) — yarimaylanalar,
Ï — (ïðèáàâêè) — qo‘shimcha haqlar, Ö — (öåíòð) — markaz.

Sabohat Usmonovna Po‘latova TRIKOTAJ BUYUMLARINI KONSTRUKSIYALASH

VA MODÅLLASHTIRISH

Kasb-hunar kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma

Muharrir G. Umarova Badiiy muharrir J. Gurova Òexnik muharrir T. Smirnova

Musahhih H. Zokirova Kompyuterda tayyorlovchi A. Yuldasheva

Bosishga 18.09.06-y. da ruxsat etildi. Bichimi 60½84¹/₁₆.

«Òayms» garniturasida ofset bosma usulida bosildi. Shartli b.t. 5,58.
Nashr.t. 6,0. Adadi 1000. 134-raqamli buyurtma.

«ARNAPRINT» MCHJ da sahifalanib, chop etildi.

Òoshkent, H. Boyqaro ko‘chasi, 41.
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI O‘RTA MAXSUS, KASB-HUNAR TA’LIM MARKAZI
S.U. PO‘LATOVA

TRIKOTAJ BUYUMLARINI KONSTRUKSIYALASH VA MODÅLLASHTIRISH

Kasb-hunar kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma


TOSHKÅNT — 2006