Trilobitsimonlar kenja tipi vakillari va ularning filogenetik ahamiyati

Trilobitsimonlar (Trilobitomorpha) kenja tipi xilma-xilligi va filogeniyasi.
Trilobitomorpha
Kembriy davrida paydo bo’lgan. Dastlabki dengiz qazilma bo’g’imoyoqlilari bo’lib, ko’pgina xozirgi umurtqasizlarni kelib chiqishi bilan ham bog’liq. Trilobitlar monofilitik takson bo’lib, ulardagi ekzoskelet, segmentar juft parapodiyalar, murakkab ko’zlar ularni dastlabki bo’g’imoyoqlilar ekanligidan dalolat beradi. Trilobitlar 540 mln. yil oldin kembriy davri oxirlaridan boshlab, to’liq paleozoy erasida yashagan va keyinchalik butunlay 260 mln yil oldin qirilib ketgan. Trilobitlarning kattaligi 3 smdan 10 smgacha, Ayrim turlari kattaligi 70 sm gacha keladi. Qazilma qoldiqlarda tashqi belgilari bilan to’liq saqlanib qolgan. Ko’payishi haqida hech narsa ma’lum emas. Ayrim jinsli bo’lgan deb tasavvur qilinadi. Trilobitlarni 4000 dan ortiq turi qoldiqlari bugungacha saqlanib qolgan. Trilobitlar lichinkadan po’st tashlab rivojlanadi. 4 ta stadiyani bosib o’tgan (protaspis, meraspis, golaspis, torakas).
Trilobitlar tipik dengiz organizmlari bo’lib, aksariyati “epibentos” hayvonlar bo’lgan. Bentosda o’rmalab hayot kechirgan. Plankton va pellagik hayot kechiruvchi formalari ham bo’lgan.
Trilobitlar filogeneyasi. Trilobitlar paleontologik manbalarda to’liq shakllangan va ixtisoslashgan organizmlar sifatida quyi kembriy yotqiziqlarida (540 mln yil oldin) uchraydi. Dastlabki vakillari ekzoskeleti tarkibida minerallarni bo’lmaganligi tufayli ularning qazilma turlari qoldiqlari saqlanib qolmagan. Bo’g’imoyoqlilarning kladistik tahlili shuni ko’rcatadiki, trilobitlarni qisqichbaqasimonlarga yaqin qarindosh ekanligiga shubha tug’ilmaydi. Lekin trilobitlarda segmentar juft parapodiyalarni bo’lishi ularni xelitseralilarga ham juda yaqin ajdod ekanligini ko’rsatadi. Chunki hozirgi qilichdumlilar va qisqichbaqa chayonlar tuzilishi bu qarindoshlikni tasdiqlaydi. Trilobitlar va xelitseralilar birgalikda mandibulata taksoniga egizak bo’lgan Arachnata taksonini hosil qilgan. Arachnatalardan trilobitlar antenalarini saqlab qolgan, xelitseralilarda antenalar yo’qolgan. Trilobitlar va qilichdumlilar ostki tomonidan qaraganda bir biriga aniq o’xshaydi. Shuning uchun qilichdumlilar trilobitlardan kelib chiqqan deyiladi.


Adabiyоtlar:
1. G.G.Abrikosov va boshqalar. «Zoologiya» 1 - 2 jilt. T: 1966.
2. V.F.Natali «Umurtqasiz hayvonlar zoologiyasi». T: 1966.
3. S.P. Naimov. «Umrtqali hayvonlar zoologiyasi» 1995 y.
4. O Mavlonov .Sh.Xurramov «Umirqasizlar zoologiyasi» T. 1988 y.