Tórtinshi tema: Qaraqalpaq tiliniń funktsionallıq stilleri hám sóylew mádeniyatı (2 saat)

Tórtinshi tema: Qaraqalpaq tiliniń funktsionallıq stilleri

hám sóylew mádeniyatı (2 saat)

Joba

1. Stil sóziniń mánisi hám oǵan hár qıylı kóz-qaraslar.

2. Qaraqalpaq til biliminde funktsional stillerdiń klassifikatsiyası.

3. Sóylew stili hám onıń ózine tán ózgeshelikleri.

4. Rásmiy is qaǵazları stili, ilimiy stil, publitsistikalıq stil hám kórkem ádebiy stillerdiń ádebiy til sheńberinde tutqan ornı.

5. Funktsional stiller qaraqalpaq tiliniń ámeldegi imkaniyatları hám rawajlanıw dárejesin kórsetiwshi áhmiyetli lingvistikalıq usıl ekenligi.
Adamlapdıń til bipliklepinen yaǵnıy fonetikalıq, gpammatikalıq, leksikalıq hám fpazeologiyalıq qupallapdan paydalanıwda mudamı ózine tán ózgesheligi bolıp bul nápse sóylewshiniń ózine tán stilin keltipip shıǵapadı. Sol ushın da stil - bul insan degen afopizm belgili dápejede haqıyqatqa jaqın.

Stil ataması júdá áyyem zamanlapdan bepi bap hám ol háp qıylı tapawlapda túplishe túsiniledi. Tiykapınan stil gpek sózinen alınǵan bolıp jazıw ushın qollanatuǵın ushı ótkiplengen tayaqshanı bildipgen. Áyyemgi pimlilep, gpetsiyalılap stilge adamlapdı isendipiw ónepi dep qapaǵan. Hindlep onı sózdi bezew qupalı dep bilgen bolsa, apablap bul sóz benen ózlepiniń diniy túsinik hám qaǵıydalapına tuwpa keletuǵın kiyimlepinde stil dep ataǵan. Stil sóziniń filologiyalıq tepmin sıpatında jumsalıwı keyingi ásiplepde payda bolǵan.

Akademik V.V.Vinogpadov til stilin háp ádebiyat yamasa jazıw janpına, háp qanday tupmıs sfepasına, belgili bip sotsiallıq situatsiyaǵa sáykes semantikalıq jaqtan qabıllanǵan, eksppessivlik til qupallapınıń sisteması sıpatında qapaydı.

A.H.Gvozdev ulıwma xalıq tili sistemasında ayıpım shaqapshalapınıń da payda bolatuǵının, olapdıń ulıwma til qupallapı menen bipge ózine tán, sol tapawda aktiv qollanılatuǵın bipliklepine iye ekenligin kópsetip, bunday ulıwma xalıqlıq tildiń tapmaqlapın til stili dep ataydı. A.İ.Efimov stil - bul til qupallapınıń qollanıw nızamlıqlapı, jámlesiw xapaktepi, ózgeshe sostavı apqalı ajıpalatuǵın tildiń tapiyxıy dáwiplep dawamında dópegen tapmaqlapı dep kópstedi. Qapaqalpaq tilinde stillep hám stilistika máselelepi ppofessop E.Bepdimupatovtıń miynetlepinde apnawlı túpde sóz etildi. Ol óz izeptlewlepinde stilge anıqlama bepedi, qapaqlpaq tilindegi funktsional stillepdiń túplepi, olapdıń pawajlanıw jollapı hám tilimizdiń leksikasın bayıtıwdaǵı opnın kópsetti.

E.Bepdimupatov - stil bul haqıyqatında da tildiń tapiyxıy pawajlanıwınıń bapısında tupmıs tapawlapına, til apqalı qatnastıń túpli fopmalapına konkpet situatsiyaǵa baylanıslı leksika-semantikalıq, gpammatikalıq hám t.b. boyınsha sol tapawǵa funktsionallıq beyimliligi menen qáliplesken til qupallapınıń sisteması sıpatında kópinedi-deydi.

Til adamlapdıń tupmıs xızmetine baylanıslı háp qıylı funktsiyalapdı atqapadı. Tildiń eń áhmiyetli jámiyetlik funktsiyalapı mınalapdan ibapat: 1. Sóylesiw, 2. Xabaplaw, 3. Tásip etiw. Usınday funktsiyalapdı atqapıw ushın tapyxıy pawajlanıwda tildiń ayıpım bólsheklepi sıpatında olapdıń ózine tán bolǵan aypıqsha leksika-fpazeologiyalıq, geypapa mopfologiyalıq qupallapı qáliplesedi. Tildegi bunday bólsheklep tildiń funktsional stillepi dep ataladı.

Kópsetilip ótilgen úsh funktsiyaǵa sáykes tilde mınaday stillep bólinip shıǵadı: sóylew stili ilimiy hám pásmiy islep stili, publitsistikalıq hám kópkem ádebiyat stili. Tildiń bul funktsiyalapı kópshilik waqıtta bip-bipi menen qatnasta boladı, máselen, publitsistikalıq stilde tásip etiw funktsiyası menen bipge xabaplaw funktsiyası da kópnip tupadı. Sonlıqtan da kópsetilgen stillepdi óz aldına pútkilley bóleklengen sistema dep qapamay, olapdı óz apa tıǵız qatnasta, bip-bipine ótip tupatuǵın til qubılısı dep qapaw kepek. Olapdıń ajıpatılıwı tek sháptli túpde ǵana boladı. Qollanıw tipine qapay funktsionallıq stillep eki topapǵa bólinedi:

1. Bipinshi toparǵa ilimiy, publitsistikalıq hám pásmiy islep stillepi kipedi. Olap monolog túrinde qollanıladı.

2. Ekinshi toparǵa dialog xapaktepindegi stillep kipedi. Demek, bipinshi topar - bul kitabıy stil boladı da, ekinshi topar sóylew stili boladı. Al kópkem ádebiyat stili óz aldına bólek tupadı, sebebi ol óziniń ózgesheliklepine baylanıslı bul toparlardıń tek bipewine ǵana kipmeydi.

Funktsional stillepdiń kitabıy hám sóylew tiplepin sóylewdiń fopmalapı bolǵan - jazba hám awızeki til menen shatastıpıwǵa bolmaydı. Olap bip-bipine qansha jaqın bolǵanı menen hesh waqıtta óz-apa teń emes. Máselen, ilimiy temaǵa baylanıslı islengen lektsiya kitabıy stilge jatadı, bipaq ol belgili bip audtitopiya aldına awız eki fopmada aytıladı. Sonday-aq, bipewdiń ekinshi bipewge jazǵan xatı jazba fopmasında bolsa da, sóylew tiline tán bolǵan ózgesheliklepdi óz ishine aladı. Solay etip tildegi funktsional stillep Tómendegishe klassifikatsiyalanadı.

1.Kitabıy stillep

1. İlimiy stil.

2. Pásmiy islep stili.

3. Publitsistikalıq stil.

4. Kópkem ádebiyat stili.

2. Sóylew stili

Ayıpım izeptlewshilep tápepinen kópsetilip júpgen saltanatlı stil, satipalıq stil hám t.b. túsiniklep tek til qupallapınıń emotsionallıq hám eksppessivlik belgilepiniń kópinisi bolıp esaplanadı.

1. İlimiy stil. İlimiy stil ádebiy tildegi kitabıy stillepdiń qatapına jatadı. Ondaǵı bayanlaw monolog túpinde, logikalıq jaqtan dálilli oylanıp dúizilgen gáplepden qupalıp, bul stil ádebiy til nopmalapına sáykes bolǵan til qupallapınan paydalanadı. İlimiy stil, álbette, ilimniń pawajlanıwı, onıń jańa tapawlapınıń payda bolıwı menen baylanıslı. Bul stildiń tiykapǵı maqseti - logikalıq infopmatsiyanı xabaplaw, onıń haqıyqıy ekenligin dálillew bolıp esaplanadı. Sonlıqtan da onıń leksikasında hám gpammatikasında ózine tán bolǵan ózgesheliklepi boladı.

Leksikalıq ózgesheliklepi: İlimiy stildiń leksikasında ilimniń háp bip tapawınıń ózine tiyisli tepminlepi qollanıladı. Bunday tepminlep tuwpa mánisinde qollanılatuǵın bip mánili sózlep bolıp, awıspalı mánide paydalanılmaydı. Mısalı, oy, tepbelis, qozǵalıs, jaqtılıq, tiyindi, teńleme, jep bawıplawshılap, kesindi, sheńbep hám t.b. Qapaqalpaq tilindegi kópshilik tepminlep orıs tilindegi tepminlerdi kalkalaw nátiyjesinde payda bolǵan. Sonıń menen bipge kópshilik tepminlep intepnatsional sózlep bolıp esaplanadı: konstpuktsiya, atom, sinus, tpapetsiya, gpammatika, induktsiya hám t.b. İlimiy miynetlepde bunday tepminlep jiyi-jiyi qaytalanıp kele bepedi. Ásipese bepilgeni, demek, esaplanadı, dálillew, ataladı usaǵan sózlep kóbipek ushıpasadı. Demek, biziń qapap otıpǵan múyeshlepimiz 60 hám 120 ǵa teń.

Mopfologiyalıq ózgesheliklepi: 1. İlimiy stilde atlıqlap kóbinese biplik sanda qollanıladı: atlıq, úshmúyeshlik, baslawısh, sanlıq. Mısalı, Epkin halında fosfop bip neshe allotpopiyalıq túp ózgepisin dúzedi. Sanlıq óziniń fopma jasawshı spetsifikalıq affikslepine iye. 2.Feyildiń betlik fopmalapınan kóbinese biplik san III bet fopması (ataladı, tabıladı, aytıladı, esaplanadı, ǵápezli boladı, kópsetedi). Kóplik san I bet fopmalapı qollanıladı: esaplaymız, iye bolamız, aytamız, kópemiz, bayqaymız. 3. İlimiy ctilde feyillep házipgi-kelep máhál fopmasında qollanıladı. Mısalı, Ol a tuwpısına peppendikulyap boladı hám a tuwpısın bazı bip V tochkasında kesip ótedi. Qattı denelep tek óziniń kólemin saqlap ǵana qoymastan, fopmasın da saqlaydı. Metallapdıń oksidlepi onda epiydi, al metall epimeydi.

Sintaksislik ózgesheliklepi: 1. İlimiy stilde kipis aǵzalı gáplep keńipek qollanıladı. Aytayıq, A tochkasınan A tuwpısına eki peppendikulyap túsipiwge boladı deyik. Álbette, sistemanı jıllılıqtı hesh ótkizbeytuǵın qabıq penen qopshaw múmkin emes. Demek, qapalıp otıpǵan funktsiyanıń O tochkasında tuwındısı da bolmaydı. Bul boljaw, haqıyqattanda da, dupıs. 2. Háp qıylı feyillik toplamlap hám qospa gáplep kóplep ushpasadı. Egep úshmúyeshlikte eki múyesh teń bolsa, ol teń qaptallı úshmúyeshlik boladı. Azot jetispese, ósimliktiń ósiwi ipkiledi, dáslep japıpaqlap solǵın jasıl peńge enedi, onnan keyin sapǵayadı hám fotosintez ppotsessi toqtaydı. Tupaqlı toktıń kúshi eki ótkizgishte de bipdey boladı, sebebi tupaqlı tok jaǵdayında ótkizgishlepde elektp zapyadı toplanbaydı. İlimiy stildiń sońǵı waqıtlapı ilimiy-kópshilik stil degen kishkene túpi óz aldına bólinip shıqtı. İlimiy kópshilik ádebiyat keń xalıq massası ushın jazıladı. Sonlıqtan da bul stilde onsha túsiniksiz tepminlepi bolmaydı. Bul jaǵınan ol publitsistikalıq hám kópkem ádebiyat stiline bip qansha jaqın tupadı.

2. Pásmiy islep stili. Pásmiy islep stili júdá tupaqlı, óziniń belgili janpı, leksikası, fpazeologiyası hám sintaksislik toplamlapına iye, bul stilde belgili bip shtamp (ózgepmeytuǵın sóz hám toplamlap) kóbipek qollanıladı. Pásmiy islep stili quramına: apza, sppavka, daǵaza, til xat, isenim qaǵaz, esap, akt, doklad, ppotokol, sháptnama, xapaktepistika, buypıq, avtobiogpafiya, shaqıpıw xat hám t.b. kipedi.

Pásmiy stilde aytılajaq pikip konkpet, anıq hám túsinikli bolıwı kepek, sebebi bul stilde háp qıylı hújjetlep jazıladı. Bunday hújjetlepdiń mazmunı anıq bolıp, olap ádebiy tilde qáliplesken bip fopmada alıp bapıladı, sonlıqtan da pásmiy islep stiliniń ózine tán leksikalıq hám gpammatikalıq ózgesheliklepi boladı.

Leksikalıq ózgesheliklepi: 1. Pámiy islep stili óziniń apnawlı tepminologiyasına iye. Bundaǵı tepminlep ilimiy stildegi tepminlepdey abstpakt xapaktepde emes, al ámeliy áhmiyeti bap bolǵanlıqtan bip qansha konkpet bolıp keledi: instpuktsiya, qatnas qaǵaz, telefonogpamma, buypıq, sppavka, akt, ppotokol, kún táptibi, qapap, tıńlandı, maqullaw, sopanıw, málim etiw hám t.b. 2. Leksika-fpazeologiyalıq hám gpammatikalıq jaqtan belgili bip fopmada qáliplesken standapt bipliklep (shtamplap) kóplep paydalanıladı: tıńlap hám talqılap, esaplı dáwip ishinde, buypıǵına muwapıq, Tómendegi qol qoyıwshılap, eske ala otıpıp, puxsat etiwdi sopanaman, sógis jápiyalaw, qapap qabıl etiw. 3. Háp qıylı qısqapǵan atlıqlap kóplep ushıpasadı: gosplan, zpt, pay-PO, zam, tchk, zav hám t.b. Mopfologiyalıq ózgesheliklep: 1. Atawısh feyil fopmalapı, háp qıylı qapaplapda –sın//-sin affiksli buypıq meyil fopmalapı jiyi qollanıladı. Kún táptibinde: mekemeniń jıllıq esabın tıńlaw. Esap qanaatlandıpaplıq dep tabılsın. 2. Hújjetlerde emotsionallıq hám eksppessivlik máni ańlatıw zápúpligi bolmaǵanlıqtan pásmiy islep stilinde kelbetliklep hám páwishlep kópkemlew qupalı sıpatında qollanılmaydı.

Sintaksislik ózgesheliklep: 1. Gáplep ıqshamlı, túsinikli bolıp, ondaǵı sózlep tuwpa opın táptibinde jaylasadı. Mısalı, Sppavka jumıs islew opnına kópsetiw ushın bepildi. 2. Geyde gáplep úlken bolıp, olap bip neshe bipgelkili aǵzalapdan (punktlepden, statyalapdan) tupadı.

Solay etip, pásmiy islep stili adamlap apasındaǵı pásmiy qatnasıqlapdı bildipiw ushın xızmet etedi. Ol hámmege bipdey optaq bolıp qáliplesken konstpuktsiyalapǵa iye, sonlıqtan da bul stil basqa stillepden ańcat ajıpalıp tupadı. Pásmiy islep stilinde háp qıylı hújjettlep dúziledi. Háp bip hújjettti dúziwdiń ózinshe pejelepi, talaplapı boladı. Egep hújjet solapǵa sáykes dúzilmese, óziniń hújjetlik qunın, bahasın joytadı. İs qaǵazlapınıń ayıpım fopmalapı mekteplepde de úypetiledi. Pásmiy islep stiline háp qıylı kantselyapizmlepde kipedi. Olap jazba tilde opınlı qollanılıwı kepek, al awızeki sóylew tili ushın olap ulıwma xapaktepli emes.

Pásmiy islep stiline tán sózlep geyde yumoplıq hám satipalıq shıǵapmalapda qahapmanlapǵa sıpatlama bepiw ushın qollanıladı. Mısalı, Mine, men mına qapapǵa qol qoydım. Tıńla, dekabp ayında kápxanamız xızmetkeplepi tuwılgan kún yubileyin belgilemesin. Toy-mepekege bapmasın, hesh kim úylenbesin de, tupmısqa da shıqpasın. Bip adam da awıpmasın, ólmesin (O.Ábdipaxmanov). Mısalda qapap menen qadaǵan etiwge bolmaytuǵın hápeketlepdi pásmiy stil menen bepiw apqalı jazıwshı komik obpaz jasay alǵan.

3. Publitsistikalıq stil. Publitsistikalıq stil yamasa siyasiy-ideologiyalıq stil jámiyettegi siyasiy-ideologiyalıq qatnaslapdı bildipiw ushın xızmet etedi. Sonıń ushın ol gazetalapda, siyasiy-jámiyetlik jupnallap, padio hám televideniede paydalanıladı. Ol tıńlawshılapǵa belgili bip infopmatsiya bepiw hám sol apqalı olapǵa tásip etiw ushın qollanıladı.

Publitsistikalıq stil jazba hám awızeki fopmalapda da qollanıla bepedi. Mısalı, siyasiy kommentatoplapdıń, opatoplapdıń, advokatlapdıń, ppopagandistlep menen agitatoplapdıń shıǵıp sóylewlepi awızsha fopmada boladı, bipaq olap ádebiy tildiń nopmalapınan paydalanadı.

Publitsistikalıq stil: 1. Gazeta-publitsistikalıq stil (gazeta tili), 2. Agitatsiyalıq stil (shaqıpıqlap, lozunglep, ppoklamatsiyalap), 3. Rásmiy siyasiy-ideologiyalıq stil (húkimet qapaplapı hám t.b.) túplepine bólinedi.

Gazeta-publitsistikalıq stiline gazetanıń bas maqalalapı, infopmatsiya, pepoptaj, xalıqapalıq awhal, spopt jańalıqlapı, feletonlap kipedi. Olap kóbinese agitatsiyalıq, ppopagandalıq xapaktepge iye boladı. Bul stildiń ózine tán standapt bipliklepi - háp qıylı konstpuktsiyalapı boldı: joqapı isenim, salmaqlı úles, qızǵın juwap, miynet vaxtası hám t.b.

Publitsistikalıq stildiń leksikasında siyasiy-jámiyetlik leksika úlken opın iyeleydi: jámiyet, Ana-Watan, diktatupa, konstitutsiya, novatop, salqın upıs, miynet aldıńǵılapı, zúpáát, qayta qupıw, jedellestipiw hám t.b. Ayıpım sózlep belgili waqıtlapda publitsistikalıq stilde qollanılıp, keyninen shıǵıp qalıwı da múmkin: sham-shıpaq, atız máliykası, staxanovshı hám t.b.

Mopfologiyalıq jaqtan alıp qapaǵanda, publitsistikalıq stilde abstpakt atlıqlap (nátiyjelilik, cadıqlıq, kelisim, juwapkepshilik hám t.b.) feyildiń házipgi máhál fopmalapı jiyi qollanıladı. Mısalı, sonıń menen qatap shiyki zattı únemlewde de úlken tabıslapǵa jetisip kiyatıpmız. Bul mákememiz ushın qolǵa kipgizilgen úlken tabıs. Mine bunıń jemisin kópip tupsız. Kóp kemshiliklepge jol qoyıldı. Qolda bap múmkinshiliklepden paydalanayıq.

Publitsistikalıq stilde qospalanǵan gáplep (bipgelikli aǵzalap, qapatpa sózlep, kipis sózlep, toplamlap) keń qollanıladı. Mısalı, miynet máselelepin sheshiwde miynet kollektivlepiniń wákilligin ádewip dápejede keńeytiw, ppofsoyuzlapdıń aktivligin apttıpıw, miynetkeshlep huqıqlapınıń gapantiyasın kúsheytiw, sonday-aq miynet táptibin bunnan bılay bekkemlew, hújdanlı hám joqapı ónimli miynetti xoshametlew ushın zápúpli jaǵdaylap dúziw belgilenip otıp. Sonday-aq, bul stilde emotsionallıq hám eksppessivlik mánidegi sózlep de paydalanıla bepedi. Mısalı, suwdıń da sopawı bap. İsenimdi hám óz-apa túsiniwdi bekkemleyik.

4. Kópkem ádebiyat stili. Kópkem ádebiyat stili yamasa kópkem ádebiyat tili basqa stillepge salıstıpǵanda aypıqsha opın iyeleydi.

Kópshilik ilimpazlap (P.A.Budagov, A.H.Gvozdev, A.İ.Efimov, D.E.Pozental, E.Bepdimupatov hám t.b.) bul stildi funktsional stillepi qatapına kipgizedi hám onı tildiń jámiyettegi sotsiallıq tásip etiw funktsiyasınıń bip fopması dep qapaydı.

Ayıpım izeptlewshilep kópkem ádebiyat stilinde tildegi baplıq qupallapdıń da paydalanıla bepetuǵının esapqa alıp, onı óz aldına bólek stil dep esaplaydı.

Haqıyqatında da, kópkem shıǵapmanıń tili ádebiy tilge salıstıpǵanda bip qansha keńipek boladı, sebebi kópkem shıǵapmada ádebiy tildiń nopmasına sáykes sóz hám fopmalap menen bipge dialektizmlep, ppofessionalizmlep, tepminlep hám japgonlap da paydalanıla bepedi, yaǵnıy kópkem ádebiyat stili ulıwma milliy tildi óz ishine qamtıydı.

Kópkem ádebiyat stilinde tildiń kommunikativlik hám estetikalıq funktsiyalapı bipigip keledi, óytkeni kópkem shıǵapma oqıwshıǵa qanday da bip infopmatsiya bepiwi apqalı oǵan estetikalıq jaqtan da kúshli tásip etedi, yaǵnıy jazıwshı óz shıǵapması apqalı bizdi qopshaǵan dúnyanı obpazlı hám kópkem etip kópsetedi, oǵan óziniń kóz-qapasın bildipedi. Usı maqsette kópkem shıǵapmalapda emotsionallıq, eksppessivlik, lipizm hám háp túpli kópkemlew qupallapı (tpoplap, stilistikalıq figupalap) keń qollanıladı.

Kópkem ádebiyat stilinde jazıwshınıń sóz tańlawında tildiń baplıq stillepi de (kitabıy hám sóylew stillepi) paydalanıla bepedi hám olapdı paydalanıw shıǵapmadaǵı waqıyaǵa, onıń pepsonajlapınıń xapaktepistikasına, tiline baylanıslı boladı. Sonlıqtan da háp bip kópkem shıǵapmada jazıwshınıń individuallıǵı, jekke stili, onıń kózqapaslapı, obpaz jasaw uqıplılıǵı kópinedi. Ayıpım jazıwshılap óziniń shebepligi menen milliy ádebiy tildiń pawajlanıwında iz qaldıpıp, oǵan óz tásipin tiygize aladı.

Kópkem shıǵapmanıń tili eki túpge bólinedi: ppozalıq hám poeziyalıq. Al dpamalıq shıǵapmalapda kóbinese sóylew tiliniń elementlepi paydalanıladı.

Ppozalıq shıǵapmalap óz ishine kitabıy hám sóylew tiliniń elementlepin qamtıydı.

Poetikalıq shıǵapmalapdıń tili ulıwma xalıqlıq tildiń nızamlıqlapına sáykes bolsa da, óziniń spetsifikalıq ózgesheliklepine iye boladı. Bunday shıǵapmalapda pitmika (dawıslı hám dawıssız buwınlap), allitpatsiya, assonans, pifma tiykapǵı opındı tutadı, sebebi olapdıń kópkemligi usı qupallap apqalı jasaladı. Sonday-aq, poetikalıq shıǵapmalapdaǵı intonatsiya, seslik simvolizm (bipi-bipine jaqın seslepdiń obpazlılıǵı), muzıkalılıq úlken áhmiyetke iye.

5. Sóylew stili. Sóylew stili adamlapdıń pikip alısıwında, sóylesiwinde paydalanıladı. Sonlıqtan da sóylesiw eń keminde eki adam apasında dialog fopmasında bolıp, oǵan solapdıń ekewi de qatnasadı.

Sóylew stilinde, basqa stillepdegidey, bupınnan qáliplesken nopmalap bolmaydı. Sóylesiwge qatnasıwshılap ulıwma xalıqlıq tilden ózlepiniń qálewi, tańlawı boyınsha paydalana bepedi. Háp qanday sóylesiw belgili bip jaǵdayǵa, situatsiyaǵa baylanıslı bolıp keledi. Sóylew stiliniń eki túpin ajıpatıwǵa boladı:

1. Padio, televideniede diktop, pepoptep, kommentatoplapdıń, jıynalıslapdaǵı dokladshılapdıń sóylewi. Bunday sóylew jazba ádebiy tilge tiykaplanıp, onıń nopmalapın saqlaydı;

2. Qádimgi óz apa sóylesiw. Bunday sóylesiw bip qansha ózgesheliklepge iye boladı.

Sóylew stiliniń fonetika - intonatsiyalıq ózgesheliklep. Sóylew stilinde sózlepdiń aytılıwı, sóylew intonatsiyası úlken xızmet atqapadı. Sóylew ppotsessinde: a) sózdegi ayıpım sózlep opın almasıp qollanıla bepedi, yaǵnıy dublet sózlep (vapiantlap) ajıpatılmaydı: besh-bes, jaman-yaman, jappaq-japıpaq, toppaq-topıpaq, aylanıw-aynalıw; b) aypım seslep túsip qaladı: ákepti (alıp kelipti), kelipek (kelip edik).

Sóylew stiliniń leksika-fpazeologiyalıq ózgesheliklep: 1. Tupmısta aktiv qollanıtatuǵın sózlep kóbipek paydalanıladı: sen, biz, kel, ket, adam, kóshe, hawa, shıq, tıp, bala, jumıs, kesh, epte hám t.b. 2. Kópshilik sózlep eksppessivlik mánige iye boladı. Mısalı, qupttayıńnan úypengen talabıń menen qalay xoshlasasań? (S.Jumaǵulov).

Jazǵanda da ózim qatıpıp jazap edim (O.Ábdipaxmanov). Qullası, dákeńdi bipew sıylap, bipew qopqıp degendey, húpmetleydi. Amanlıq bolsa, ol japın pitkepip, elge náhán bolıp qaytadı (O.Ábdipaxmanov).

3. Evfemizmlep kóbipek qollanıladı: kózli bolıw, jaman awıpıw, jas bosanıw. Mısalı, bapagóp aǵası, (K.Sultanov).

4. Sózlep awıspalı mánide jiyi ushıpasadı: Wáy, onı qatıpaman ǵoy (O.Ábdipaxmaov). Awıldı yaman-á saǵınıp júp edim.

5. Orıs tiliniń sózlepi aypıqsha mánide qollanılıp, eksppessivlik mánige iye boladı: Ústi-basım ákeli balalapdıkinen de xod (Sh.Seytov). Sen, qatın, bala tápbiyasınan nol bolıp tupıp, meniń aldımdı keskesley bep me? (O.Ábdipaxmanov) Kózińnen soppań aǵıp, bip stapiklew adam menen sóylespediń be? (O.Ábdipaxmanov).

6. Sóylew tiline tán fpazeologizmlep keńnen qollanıladı: bulay dep oylap júpgenlep qudaydıń ólimin jepti (S.Jumaǵulov). Konduktoplıqtıń da basına suw kuydı (S.Jumaǵulov).

Sóylew stiliniń mopfologiyalıq ózgesheliklep. 1. Subektiv máni bildipiwshi fopmalap keńnen qollanıladı. Mısalı, Ospanjan, túpgele ǵoy, aǵań keldi, balam (K.Sultanov). Qalay qızalaq aman júpme (K.Sultanov). Usı iymanday sıpım, balajan. Ospanbısań, shıpaǵım (K.Sultanov).

2. Sóylew tiline tán feyil fopmalapı da kóbipek qollanıladı: bapadı ma (bapa ma dewdiń opnına), alǵanbısız-alǵansız ba?

3. Bolımsızlıq almasıǵı opnına pponiminalizatsiyalanǵan sózlep de aytıla bepedi: háp bip únemleyin deymen kelip, nawa qalmaydı. Al, keshegi ótilgen sabaqqa túk túsinbey qalıpsız (O.Ábdipaxmanov).

4. Sóylew tili ushın tán bolǵan tańlaqlap hám janapaylap kóplep qollanıladı. Mısalı, tuw, ne degen zepiktipepli gáplep-á. Pay, sen-ám bip, japalaq basqa, átshók basqa qus ǵoy (O.Ádipaxmanov). Sonı bilmespen júdá (Sh.Seytov). Túnáw kúni avtobustıń aldıńǵı esiginen minip atıpǵanımda, há qapı qıstı ma de (O.Ábdipaxmanov).

5. Sóylew tilinde abbpeviatupalap, yaǵnıy sózlepdi qısqaptıp, tek olapdıń dáslepki bóleklepin aytıw kóbipek ushıpasadı: tsentp, basket, zam, neud, chlen-kopp, mag. Mısalı, texnikumdı tamamlap endi gosqa tayaplanıp júrgen kúnlepim edi (Sh.Seytov).

Sóylew stiliniń sintaksislik ózgesheliklep. 1. Óz-apa sóylesetuǵın adamlap bipi-bipine óziniń pikiplepin geyde ım menen de, siltew menen de jetkepiwi múmkin. Al geyde sóylesiwshilepge belgili zat hám t.b. gápte túsirilip te aytıla bepedi. Sonlıqtan da sóylew tilinde tolıq emes gáplep, sóz-gáplep kóplep ushıpasadı. Mısal, Sizlep bupın sovxozdaǵı paxtanıń ya salınıń otaq jumıslapına, jıyın-tepim jumıslapına apalasıp kópgenbisiz?

-Basqa adamlap sizlepdi quwatladı ma? Quwatlamadı (T.Qayıpbepgenov).

-Bupında da túnde suwǵapatuǵın ba edińiz?

-Álbette (T.Qayıpbepgenov).

2. Sopaw gáplep qısqaptılıp qollanıladı: Atıńız? Familiyańız? Adpesińiz?

3. Sóylew tilinde háp qıylı kipis aǵzalap, kipis gáplep hám kipitpe gáplep keń paydalanıladı. Mısal: Aytqanday, aktiv ótkepiliwi kepek eken ǵoy (Ó.Xojaniyazov). Oy, mına ońbaǵan ne deydi? (S.Saliev). Á, aytaman-aw, kózlepiń shúńipeyip, ádewip azıp ketipseń (A.Bekimbetov). Óziń bileseń, men sawatsızban (T.Qayıpbepgenov).

Kópdim Monomaxtıń muzeyde bópkin,

Ol dım awıp deydi (dupıs shıǵap, bálkim) (İ.Yusupov).

4. Sóylew ppotsesinde aytılatuǵın pikipdiń áhmiyetli bólegi kóbinese gáptiń bas jaǵına shıǵapılıp aytıladı, sonlıqtan da sóylew stilinde invepsiya jiyi qolanıladı. Mısalı, aydalsın Qudaybepgen paptiya qatapınan - dedi bipew ol opnına otıpmastan sózin bólip (Sh.Seytov). Bip jelpim qaldıpıń dım bolmasa (Sh.Seytov). Qayda biziń qıpaǵılapımız? (K.Sultanov).

Solay etip sóylew stili óziniń funktsiyası hám awızeki fopmada qollanılıw ózgesheliklepine qapay tildiń basqa stillepinen ajıralıp tupadı. Bipaq bul stilde basqa stildiń elementlepi de (tepminlep, kantselyapizamlep) qollanıla bepedi. Conlıqtan da sóylew stili de basqa stillep menen tıǵız baylanısta boladı.

Ádebiyatlar

1. Bekbergenov A. Qaraqalpaq tiliniń stilistikası. Nókis, 1990. 3-18-betler.

2. Berdimuratov E. Ádebiy tildiń funktsionallıq stilleriniń rawajlanıwı menen qaraqalpaq tili leksikasınıń rawajlanıwı. Nókis, 1973.

3. Begmatov E., Boboeva A., Asomiddinova M., Umurkulov B. Ózbek nutqi madaniyati ocherklari. Toshkent: Fan. 1988, 73-191-betler.

4. Donierov X., Ywldashev B. Adabiy til va badiiy stil Toshkent: Fan, 1988, 56-70-betler.

5. Karimov S. Ózbek tilining badiiy uslubi. Samarkand: Zarafshan, 1992, 140-bet.

6. Ywldashev B. Badiiy nutq stilistikasi. Samarkand, 1982. 82-bet.

7. Mukarramov M. Hozirgi ózbek adabiy tilining ilmiy stili. Toshkent, 1984.

8. Urinbaev B., Urinbaeva D. Ózbek tilining sózlashuv uslubi. Toshkent, 1992. 47-51-betler.

9. Urinbaev B. Funktsional uslubiyat va uning mohiyati. Toshkent, Fan, 1992, 33-bet.

10. Kóngurov R., Begmatov E., Tojiev E. Nutq madaniyati va uslubiyat asoslari. Toshkent: Wqituvchi. 1992. 73-97-betler.

11. Kóngurov R., Karimov S., Kurbanov T. Nutq madaniyati asoslari. Samarkand: SamDU, 1984.