Tuproq eritmasi tuproqning eng muhim tarkibiy qismi hisoblanadi

Sizot suvining satxi mutlak yoki nisbiy balandliklarda kuyidagi formula orkali xisoblanadi:

Hc = He - h ( 10.1) 
Ns - kudukdagi suv satxining mutlak balandigi; Ne - shu kuduk joylashgan er yuzining 
mutlak balandligi; h - berilgan kudukdagi suvning yotish chukurligi. 
Sungra suv satxlarining balandliklari ma`lum masshtabdagi topografik asosga tushiriladi va 
ular yordamida sizot suvi satxining gorizontallari (gidroizogipslari) utkaziladi. 
Topografik asosning masshtabiga sizot suvi satxini kuzatish kuduklarining soniga va 
gidroizogips xaritasidan kuzlangan maksadga kura, gidroizogips xaritalari turli masshtablarda 
tuziladi va xar 0,5; 1,0; 2,0; 5,0 metrdan gidroizogips chiziklari utkaziladi. 
Gidroizogips xaritasi asosida katta axamiyatga ega bulgan masalalar echiladi, masalan, sizot 
suvlari asosida suv ta`minotini loyixalashtirish, zax kochirish tadbirlarini ishlab chikish, fukaro va 
sanoat kurilishi maydonlarini tanlash va b.k.

Gidroizogips 

xaritasi 

orkali 

kuyidagilarni 

aniklash 

mumkin: 1. 

Ikki 

parallel 

gidroizogipslarga tik tushirib sizot suvlarining xarakat yunalishini; 

2. er osti suvi okimining kiyaligini;

3 Sizot suvlari bilan daryo suvlari orasidagi uzaro boglanishni (39-rasm); 

4.Sizot suvlarining yotish chukurligini; 

5. Kuyidagi formula yordamida sizot suvi okimining sarfini: 

Q = k·b·h·i  (10.2) 
k - tog jinslarining fil`tratsiya koeffitsienti; b - sizot suvi okimining kengligi; h - sizot suvi 
okimining kalinligi; i - sizot suvi okimining kiyaligi (nishabligi). 
Sizot suvlarining satxi vakt birligi ichida iklim, gidrologik omillar ta`sirida uzgarib 
turganligi uchun gidroizogips xaritasi anik muddat uchun tuziladi. Sizot suvlarining yuzasi, ozgina 
tekislangan kurinishda er yuzasining rel`efini kaytaradi va fakat ayrim joylarda (daryo vodiylari, 
jarliklar) bu konuniyatga tugri kelmasligi mumkin (40- rasm). 
Sizot suvlari er yuzida tarkalgan okim va xavzalardagi suvlar bilan gidravlik boglangan 
buladilar (daryolar, kullar, suv omborlari va boshkalar)(39-rasm). Daryo vodiylari allyuvial 
yotkiziklar-kumlar, kumli-shagallardan tashkil topgan. Bu yotkiziklarda yukori sifatli katta 
xajmdagi sizot suvlari tuplangan buladi. 
Sizot va daryo suvlari orasidagi boglanish turlicha buladi va gidroizogips xaritasidan 
foydalanib aniklanadi. Nam iklimli xududlarda daryo vodiylariga sizot suvlari kuyiladi, ya`ni sizot 
suvlari xisobiga ozukalanadi. 


Kuruk iklimli mintakalarda aksariyat sizot suvlarining satxi daryo satxiga nisbatan 
pastlashib boradi. Bunday sharoitda daryo suvlari sizot suvlarini ozukalantirishga sarflanadi. 
5-javoooooooooooooooooooooooobbbbb
Koilektor zovur suvlari. Tuproq qatlamidan pastga shimilgan va dalalardan yer osti suvlari tarzida shakllanayotgan suvlar zovur va kollektorlar tizimi yordamida tabiiy pastliklar, daryo o'zanlariga chiqarib tashlanmoqda. Respublika hududidan har yili 12000-16000 mln. m3 kollektor-zovur suvlari tashlab yuboriladi. Undan tashqari daiyolar o‘zaniga 6 km3 ga yaqin kollektor-zovur suvlari daiyolaming yuqori qismida joylashgan davlatlaming sug‘oriladigan maydonlaridan tashlanadi. Hozirgi davrda daryolar oqimigahar yili jami 18000-22000 mln. m3 koilektor suvlari qo‘shiladi. Havzada joylashgan davlatlar daryolari o‘zaniga tashlanayotgan kollektor-zovur suvlarinmg ishlatish haqida ma’lumotlar yo‘q. Orol dengizi havzasida shakllanayotgan daryo suvlarini deyarli 50 % ini O‘zbekiston foydalanishi nazarga olinsa o'zanlarga tashlanayotgan kollektor-zovur suvlarining 50 % ini ham respublikaning sug'oriladigan dehqonchiligida ishlatiladi degan xulosaga kelishi mumkin. Chunki, Sirdaryo va Toshkent viloyatlaridan daryo o‘zaniga tashlangan kollektor-zovur suvlari respublika ehtiyoji uchun deyarli ishlatilmaydi. Hisoblarga qaraganda daiyo o‘zanlariga tashlanayotgan kollektorzovur suvlarining 8105 mln.m3 ni qo‘shimcha zaxira tarzida hozirgi davr va yaqin kelajakda respublikaning agrar sohasi ehtiyojiga ishlatish mumkin. Undan tashqari hozirgi davrda sug'oriladigan yerlarda shakllanayotgan zovur suvlarinmg 1240 mln.m3 ni mavjud gidromelioratv tizimlardan foydalangan holda yetishtirilayotgan asosiy o‘simliklami sug‘orish uchun ishlatish mumkin. Ma’lumki, suv tanqisligi sezila boshlagan davrdan boshlab sug‘oriJadigan dehqonchilik mintaqasinmg har xil tuproq-iqlim sharoitlarida kollektor-zovur, yer osti suvlari bilan g‘o‘za, Sholi, makkajo‘xori va 229 boshqa o‘simliklami sug'orish bo‘yicha ko‘p yillik dala, ishlab chiqarishda tajribalar o'tkazilgan va ijobiy natijalar olingan. Suv taqchil yillari ular bilan yetishtirilayotgan o‘simliklami sug‘orish tartibi, texnologiyasi, hududning tuproq-meliorativ holatini inobatga olgan holda yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan sho‘rlanganlik darajasi aniqlangan. (Mirzayev, Legostayev, Gluxova, Ramazonov va boshqalar). Ishlab chiqilgan tavsiya, ko‘rsatma va yo‘riqnomalar doirasida yaqin kelajakda 3460 mln.m3 kollektor-zovur suvlarini ular shakllanayotgan hududlarda qo‘shimcha zaxira tarzida yetishtirilayotgan o‘simliklami sug‘orishga ishlatish mumkin. Yer osti suvlari Respublika hududida 94 ta yer osti suvlari mavjud maydonlar aniqlangan. “Uzbekgidrogeologiya” ishlab chiqarish birlashmasining ma’lumotlariga qaraganda yer osti suvlarining umumiy miqdori taxminan 24000 mln.m3 ni tashkil etadi. Shundan ichimlik uchun yaroqlisi (tarkibida 1 g/1 erigan moddalar bo‘lgani) 9000 mln. m3ni, har yili qazib olish mumkin bo‘lgani esa 6800 mln.m3ni tashkil etadi (2000y). Shuni alohida ta’kidlash lozimki, rivojlangan davlatlarda (AQSH, Yaponiya va b.q.) yer osti suvlari umumiy zaxiralarining tarkibiga kiradi. Lekin shunga qaramasdan, ayrim yetuk mutaxassislar (loyihachi, suvdan foydalanishga mas’ul shaxslar) yer osti suvlari qazib olinganda daryo suvlarining oqimi kamayishi mumkin degan ehtimolga asoslanib, respublika hududidagiyer osti suvlaridan xalq xo‘jaligi tarmoqlari, shu jumladan agrar sohada foydalanishni hozirgi davrga qadar tavsiya etmayaptilar. Vaholanki, ko‘p yillar davomida o‘tkazilgan kuzatuv va tahlillarga qaraganda har yili respublika bo‘yicha 6000-7000 mln.m3 yer osti suvlari qazib olinishiga qaramasdan daryolar oqimining kamayishi, sug‘oriladigan yerlar meliorativ holatining yomonlashuvi, aholi yashaydigan hududlarda yer osti suvlari sathining keskin o'zgarishi kuzatilmagan (Mirzayev, Kenesarin va b.q). Shulaxga asoslangan holda yaqin kelajakda (2020-yiIlargacha) qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishida 7100 mln.m3 uzoq kelajakda esa 10100 mln.m3yer osti suvlarini respublikada mavjud suv zaxiralari tarkibiga kiritish mumkinr