Tuproq eroziyasi

2.BOB. Eroziya jarayonlarining rivojlanish sur'atlari
2.1.Tezlashtirilgan eroziya inson faoliyati bilan bog'liqligi
Eroziya jarayonlarining rivojlanish sur'atlariga ko'ra normal (geologik) va tezlashtirilgan (antropogen) eroziyalar ajralib turadi.
Normal eroziya tabiiy o'simliklarning ostida geologik va boshqa tabiiy sabablar ta'sirida, tuproqning yo'qolishi tuproq hosil bo'lish tezligidan oshmasa, ya'ni tuproq hosil bo'lishi jarayonida yo'qotishlar tiklanadi. Bunday eroziya deyarli zararli emas. Aks holda u ruxsat etilgan eroziya tezligi deb nomlanadi. Eroziya tezligi masalasi A. M. Burykin, M. E. Belgibaev, M. I. Dolgilevich va boshqa olimlar tomonidan yillik ruxsat etilgan me'yorlarni (qiymatlarni) mm da hisoblaganlar: sodda podzolik tuproqlar uchun - 0,87, chernozemlar uchun - 0,28, kashtan uchun - 0,36 va sierozemalar uchun - 0,27. Tuproqning o'rtacha zichligi 1,25 g / sm bo'lgan sodda podzolik tuproqlar uchun ruxsat etilgan eroziya darajasi 10,9 t / ga, chernozemalar uchun - 3,5, kashtan tuproqlari uchun - 4,4, serozemalar uchun - 3,4 t / ga. . Qo'shma Shtatlarda, tuproqning o'tkazuvchanligi va qalinligiga qarab, ruxsat etilgan eroziya darajasi 2,25 dan 11,5 t / ga gacha o'zgaradi.
Tezlashtirilgan eroziya inson faoliyati bilan bog'liq. Bu tabiiy o'simliklarni yo'q qilishda va\u003e 2 ° tekislikdagi dag'al tuproqlarni haydashda o'zini namoyon qiladi.
Samolyot eroziyasi uchun tuproqlarning yillik eroziyasi intensivligi bo'yicha quyidagi gradatsiyalar aniqlandi: ahamiyatsiz (o'rtacha yillik eroziya 0,5 t / ga gacha), kuchsiz (0,5 ... 1 t / ga), o'rtacha (1 ... 5t / ga), kuchli (5 ... 10 t / ga), juda kuchli (10 t / ga dan ortiq).
Chiziqli eroziya uchun eroziya intensivligi bo'yicha quyidagi gradatsiyalar aniqlandi: zaif (jarlikning o'rtacha yillik o'sishi 0,5 m dan kam), o'rta (0,5 ... 1,0 m), kuchli (1 ... 2 m), juda kuchli (2 ... 5 m), juda kuchli (5 m dan ortiq).
Tezlashtirilgan eroziya kulrang o'rmon tuproqlari, chernozemlar, kashtan tuproqlari tarqaladigan joylarda, tayga-o'rmon zonasining qishloq xo'jaligida, shuningdek tog'li hududlarda kuzatilmoqda. Eng keng tarqalgan eroziya Dneper, Volga, Don, Shimoliy Donets, Desna, Dnestr va ularning irmog'ining o'ng qirg'og'ida, Markaziy Rossiya, Volin-Podolsk, Donetsk, Volga, Klinsko-Dmitrov va Stavropol tog'larida, General Sirtda, Yuqori Volgada, Ob-zonalarda. va Irtish, Uzoq Sharqda, Qrim, Karpat etaklari va tog'larida, Karpat, Kavkaz, Urals va O'rta Osiyoda.
Eroziya qishloq xo'jaligiga juda katta zarar etkazmoqda. Shunday qilib, yomon tuproq eroziyasi bilan hosil 20% ga, o'rtacha - 40% ga va kuchli - 60 ... 80% ga kamayadi. Chernozemning 20 sm qatlamini yuvishda gektariga 150 ... 200 tonna chirindi, 10 ... 15 tonna azot, 5 ... 6 tonna fosfor, 40 ... 60 tonna kaliy, 50 ... 60 yo'qotish aniqlandi. t kaltsiy. 1 sm tuproq qatlamining yo'qolishi uning rivojlanish tarixini 1000 yilga qaytarishga tengdir. Binobarin, unumdorlik darajasi yuvish darajasiga bog'liq, chunki yuvinish atrof-muhit reaktsiyasini o'zgartiradi, almashinish kationlari tarkibi, tuproqlarning kimyoviy tarkibi, chirindi va ozuqaviy moddalar zaxiralari kamayadi, fermentlar faolligi, mikroorganizmlar va mezofauna soni kamayadi. Gumus va kaltsiyning yo'qolishi tuproq tarkibini buzilishiga, suv o'tkazuvchanligi va namlik sig'imining pasayishiga olib keladi. Shunday qilib, suv eroziyasi tuproq unumdorligini sezilarli darajada pasayishiga yoki ularning to'liq yo'q qilinishiga olib keladi (chiziqli eroziya).
Eroziya rivojlanishi bilan daryolarning oqishi yuz beradi, qimmatbaho qishloq xo'jaligi erlarining hosildorligi keskin pasayadi va yo'llar tarmog'i uzilib qoladi.
Suv eroziyasi rivojlanishining asosiy sabablari tabiiy o'simliklarning yo'q bo'lib ketishi, eroziyaga qarshi tadbirlarga rioya qilinmasligi, ekinlarning etishmasligi pastligi, chorva mollarining haddan ziyod ko'payishi, yo'llarning noto'g'ri qurilishi va boshqalar. Atrof-muhit sharoiti eroziya rivojlanishining intensivligiga ham ta'sir qiladi: iqlim, topografiya, o'simlik, hududning geologik tuzilishi, tuproq xususiyatlari. .
Iqlim sharoitida eroziyaning paydo bo'lishida yog'ingarchilik miqdori, rejimi, intensivligi, davomiyligi va yil fasllariga qarab taqsimlanishi, shuningdek harorat rejimi katta rol o'ynaydi. Quruq, chuqur muzlatadigan tuproqlar ko'pincha yomg'ir yog'adigan mintaqalarda, ayniqsa o'simliklardan mahrum bo'lgan hududlarda tez-tez eroziyalanadi. Yupqa erigan tuproq qatlamlari suv bilan to'ldirilgan bo'lsa, kuchli erigan suv eritma suvidan kelib chiqadi.
Suv eroziyasini rivojlantirishda topografiya alohida ahamiyatga ega (eroziyaning mahalliy asosining chuqurligi, ya'ni tutilishning eng yuqori va eng past nuqtalari orasidagi balandlik, tog 'tizmasi, uzunligi, shakli va ta'sir qilish darajasi). Eroziya poydevorining chuqur chuqurligi bilan, uning namoyon bo'lish xavfi katta. O'rmon zonasida tuproq eroziyasi yon bag'irlari 1 ... 1,5 °, o'rmon dashtida esa - 2 ° bo'lganida sodir bo'ladi. Nishab qancha baland bo'lsa, tuproq shovqini shunchalik ko'p bo'ladi.
Eroziya nuqtai nazaridan konveks yon bag'irlari eng xavflidir, chunki uning pastki, yuqoriroq, yuqoridagi qismi yuqorida to'plangan suv bilan yuvib tashlanadi. Janubi, janubi-sharqiy va janubi-g'arbiy yon bag'irlarida eroziya xavfi ortib bormoqda.
Hududning geologik tuzilishining eroziya rivojlanishiga ta'siri tog 'jinslarining eroziya va eroziyaga turli xil moslashuvchanligi bilan bog'liq. Lampa va loessa tipidagi baliqlar osongina yuvilib ketadi, eng yomoni - hujjatsiz qumoq, morena balchiqlari eroziyaga sezilarli darajada chidamli. Fluvioglatsial va qadimgi allyuvial qumli-qumoq qumli konlar yaxshi suv o'tkazuvchanligi bilan ajralib turadi, shuning uchun suv eroziyasiga chidamli.
Tuproq sharoiti (zarrachalar hajmi va mineralogik tarkibi, tuzilishi, gumus gorizontining qalinligi, namlik, zichlik) eroziya jarayonlarining rivojlanishiga sezilarli ta'sir ko'rsatmoqda. Tuproqlar granulometrik tarkibida engil, yaxshi tuzilgan, mo'rt, suv eroziyasiga qarshi turish uchun kuchli chirindi gorizontiga ega. Tuproqlari sust chirindi, vayron qilingan tuzilishga ega va eroziyaga nisbatan past qarshilikka ega.
O'simliklar tuproqni eroziyadan himoya qilishning samarali vositasidir, chunki yomg'ir tomchilarining ta'sirini kuchaytiradi. O'simliklarning ildizlari tuproq zarralarini mahkamlaydi, shu bilan tuproqning emirilishi va emirilishining oldini oladi. Ular, shuningdek, er osti suvlarining tuproqqa o'tkazilishiga hissa qo'shadilar. O'simliklar suv oqimining tezligini pasaytiradi. O'rmon axlati va çim gözenek çökelmesini oldini oladi. O'simliklar ko'proq qor yig'ib, tuproqning muzlashini susaytiradi, suvning tuproqqa yaxshi singishini ta'minlaydi. O'simliklarning buzilishi eroziyaning rivojlanishiga olib keladi. Eroziya o'simliksiz bo'lgan tog' yonbag'irlarida eng qizg'in (toza bug ', bu erda eroziya koeffitsienti K \u003d 1).

Tog’ jinslarining, tuproqning yoki boshqa bir yuzalar butligining va ularning fizik-kimyoviy

xususiyatlarining parchalanib buzilishi eroziya deb ataladi. tog’ jinslari tuproq, metall, tarmoq
eroziyalariga farqlanadi. SHuningdek, fizikaviy, kimyoviy, biologik eroziya tushunchalari mavjud bulib,
bundagi yemiruvchi kuchlar havo haroratining keskin uzgarishi, shamol, harakatdagi suv va uning
tarkibida uchraydigan ishqor va kislotalar, biologik agentlar hisoblanadi.
Hayotda antropogen, zoogen, geologik, yonbosh, tik, yer osti, chuqur, shamol, suv, chiziqli, tomchili, yul,
irrigatsiya, tekislik, daryo, qurilish, texnik, kimyoviy, transport eroziyalari uchraydi.
Antropogen (jadallashgan) eroziya- inson noturri faoliyat olib borgan maydonlarda (qishloq xujaligi
ishlari, foydali qazilmalarni qazib olish) tuproq va uning ostki qatlam gruntlarining suv va shamol kuchi
ta’sirida yuvilishidir.
Zoogen (yaylov) eroziya- yaylovlarda chorva mollarining boqilishi natijasida ularning tuyoqlari bilan
usimliklar kesilib bushagan tuproklar va utlash jarayonida yulingan utlar ostida jipsligi bushashgan utli
tuproq qatlamining shamol va harakatdagi suvlar ta’sirida kuchishi.
SHamol eroziyasi (deflyatsiya)- shamol kuchi ta’sirida tog’ jinslari va tuproq zarrachalarining kuchishi.
Suv eroziyasi- tuproq, geologik jinslar va qurilish materiallarining harakatdagi suvlar (erigan qor, yomrir
va oqar suvlar) ta’sirida yemirilishi. Suv eroziyasi yonbosh, oqim, tik, chuqur, irrigatsiya, tomchili, chiziqli,
tekislik, yer osti eroziyalariga tasniflanadi.
YOnbosh eroziya (1-rasm) daryo qirg’oqlarining yuvilishi kurinishida, oqim eroziyasi (2-rasm) oqim
suvlari ta’sirida yuza tuproqlarning yuvilishi kurinishida, tik eroziya mexanik tarkibi yengil tuproq
qatlamlaridan loyqa zarrachalarining quyi qatlamlarga yuvilishi kurinishida, chuqur eroziya suv uzanining
joyida chuqurlashishi kurinishida, irrigatsiya eroziyasi Sug’orish jarayonida tuproqning yuvilishi kurinishida, tomchili eroziya yomrir tomchilari ta’sirida tuproq strukturasining buzilishi kurinishida, chiziqli eroziya (3- rasm) suv oqimlari tuplanib oqadigan soylarda tuproqlarning jarlik kurinishda
yemirilishidir. Tekislik eroziyasi (4-rasm) butun maydon buylab yomrir va erigan Qor suvlari ta’sirida tuproqlarning nisbatan bir tekis yemirilishi, yer osti eroziyasi yer osti suvlarining yotiq va tik qarakati tufayli tog’ jinslarining buzilishi (erishi) dir.Tuproqning ustki hosildor qismining suv va shamol ta’sirida yuvilib yoki uchirilib ketishiga tuprok eroziyasi deyiladi. Eroziya dehqonchilik uchun juda katta zarar keltiruvchi ofat hisoblanadi va lotincha "erosia" degan suzdan olingan bulib, "kemirish" yoki "emirish" degan ma’noni bildiradi. Tuproq eroziyasi tabiiy va sun’iyga bulinadi. Tuproqni kishilarning xujalik faoliyati ta’sirisiz tabiiy holda
eroziyaga uchrashi tabiiy eroziya deb, kishilarning ta’siri natijasida eroziyaga uchrashi sun’iy (antropogen) yoki tezlashtirilgan eroziya deb aytiladi.
Tuproqning ustki unumdor (gumus) qatlami tabiiy va antropogen eroziya ta’sirida yuvilib va uchirib ketiladi. Natijada tuproq qashshoqlashib uning tarkibi buzilib, yaroqsiz yerlarga aylanib holadi. Eroziyaga uchragan tuproqda hosildorlik 5-10 marotaba kamayib, har xil begona utlar 2-4 marta kupayadi. SHu sababli dunyo buyicha eroziya natijasida yiliga (L. I. Kurakova ma’lumotiga kura) 1000 mlrd. dollar zarar kurilmoqda.

2.2.Tabiatda tuproqning tabiiy holda eroziyaga uchrash jarayonlari

Tabiatda tuproqning tabiiy holda eroziyaga uchrash jarayonlari geologik eroziya deb yuritiladi. Geologik eroziya bu insonning ta’sirisiz ruy beradigan jarayon bulib, bu jarayon tuproq hosil bulish jarayoni tezligiga tengdir. Geologik eroziya yer evolyutsiyasining bir qismi hisoblanib, uni oldini olish mumkin emas.

Chunki u butun geologik davrda davom etadi. Geologik eroziya tektonik jarayonlar tufayli ruy beradi. Tektonik jarayonlar ta’sirida toglar kutariladi, muzlar harakat kiladi, daryo vodiylarida qator qayirlar vujudga keladi, transgressiya tufayli kup joylarni dengiz suvi bosadi. Vaqtning utishi bilan nurash tufayli baland toglar (Qozogiston past toglari) pasayadi, muz qaytadi, dengiz chekinadi, ular urnida asta-sekin tuproq vujudga kelib, usimliklar usadi, tuproqning ustki qismida yana hosildor qatlam vujudga kela boshlaydi. Daryo vodiylarida esa qator qayirlar va deltalar shakllanadi. Tuproqning sun’iy yoki tezlashtirilgan eroziyasi yer yuzida inson paydo bulgandan sung yerlardan notugri

foydalanish tufayli ruy bera boshlagan. Tezlashtirilgan eroziya ta’sirida tuproqning ustki hosildor qismi deyarli uchirilib, yuvilib yuq qilinadi. Bu eroziya tabiiy geologik eroziyaga nisbatan ming marotaba tez ruy beradi. Tezlashtirilgan eroziya dunyo buyicha dehqonchilik uchun ofat hisoblanadi. Chunki qisqa vaqt ichida bu eroziya ta’sirida millionlab gektar tuproqning ustki hosildor qismi yemirilib hosilsiz yerlarga aylanib holadi. Sunggi yuz yil ichida dunyoda 2 mlrd. ga hosildor tuproqlar eroziyaga uchrab ishdan chiqqan. Bu davr mobaynida tezlashtirilgan eroziya ayniqsa, rivojlangan mamlakatlarda tez sodir bulgan. Amerikalik olim T. Konke va A. Bertraning yozishicha, Amerika materigiga mustamlakachilar kelgandan buyon yerga nisbatan notutri munosabatda bulish tufayli, urmonlar kesilib, tuproq hosilsiz yerlarga aylantirib yuborilgan. Darhaqiqat, hozirgi vaqtda AQSHda eroziyaga qarshi choralar kurilishiga qaramay (L. I. Kurakova ma’lumotiga kura) 300 mln. gektardan kuproQ yer tezlashtirilgan eroziyadan zarar kurgan.
Shuning 110 mln. gektari haydaladigan yerlarga turri keladi. Hozir har yili AKTTTda ekin dalalari va yaylovlardan eroziya tufayli 2,7 mlrd. t Tuproqning Hosildor qismi yemirilib ketmoqda. Tezlashtirilgan eroziya tropik rayonlarda urmonlarning rejasiz kesilishi oqibatida faol sodir bulmoqda.
Natijada, hozir Madagaskar oroli qududining 8/10 Qismi, Chili yerlarining 72% i eroziyaga uchragan. Eroziya tufayli Xitoyda 25% tuproqning hosildor qismi yuq bulgan. Dunyo buyicha tezlashtirilgan eroziya tufayli har kuni 3200 ga Hosildor yer ishdan chiqmoqda. Ishlab chiqarish kuchlarining taraqqiyoti natijasida ishdan chiqqan tuproq maydoni kun sayin ortib bormoqda. Tezlashtirilgan eroziya hamdustlik davlatlari, jumladan, Uzbekistonda ham ba’zan ilror agrotexnikaga qat’iy rioya qilinmagan hollarda, tuproqqa ishlov berish natijasida sodir bulmoqda. N. A. Askochenskiyning hisobicha, sobiq ittifoq davlatlarida yuvilgan tuproq maydoni 60-80 mln. ga tashkil etib, jarlar hosil bulishi tufayli 4,5 mln. ga yer ishdan chiqqan. SHamol eroziyasiga uchragan maydon kulami 30-40 mln. gektarga yetgan. Hamdustlik mamlakatlarida qishloq xujaligida foydalanadigan yer maydonining 9% i, Eroziya jarayonini oldindan bashorat qilish uchun maxsus kuzatuvlar va tadqiqot ishlari amalga oshiriladi. Jumladan, suv eroziyasini bashorat qilishda yer ma’lum nishabliklarda sun’iy yomgir hosil qilinib, tuproq
xususiyatlariga qarab qaysi bir yomgir jadalligida tuproqning yuvilishi, qaysi bir tuplangan suv oqimida chiziqli eroziyaning hosil bulishi aniqlanib, me’yorlar belgilanadi. Er kurrasining sugorib dehqonchilik qilinadigan joylarida irrigatsiya eroziyasi ham mavjud. Irrigatsiya eroziyasi yerlarni notugri sugorish natijasida sodir bulib, kichik jarlar vujudga keladi va tuproq yuviladi. Agar sugorishning ilg’or usullari qullanmasa tuproq yuvilib, dala etaklarida har xil chuqurlikda suv yuvib ketgan izlar (jarchalar) vujudga keladi.

Uzbekistonning sugoriladigan rayonlarida 230-240 ming gektarga yaqin tuproq irrigatsiya eroziyasiga duchor bulgan. Irrigatsiya eroziyasi tufayli tuproqning ustki hosildor qismi yuvilib, kam hosilli yerlarga aylanib holadi. Q. Mirzajonovning ma’lumotiga kura irrigatsiya eroziyasiga uchramagan normal buz tuproqli yerning gektaridan 30 ts paxta hosili olingan bulsa, yuvilgan buz tuproqda hosildorlik 25 tsentnerdan oshmagan. Eroziya jarayonini oldindan bashorat qilish uchun maxsus kuzatuvlar va tadqiqot ishlari amalga oshiriladi. Jumladan, suv eroziyasini bashorat qilishda yer ma’lum nishabliklarda sun’iy yomgir hosil qilinib, tuproq xususiyatlariga qarab qaysi bir yomgir jadalligida tuproqning yuvilishi, qaysi bir tuplangan suv oqimida chiziqli eroziyaning hosil bulishi aniqlanib, me’yorlar belgilanadi.

haydaladigan yerlar maydonining 24% i eroziyaga duchor bulgan. Uzbekiston Respublikasining tog’ va tog’ oldi rayonlari hududining 50% i sel eroziyasiga uchragan. Sug’oriladigan zonada u yoki bu darajada eroziyaga uchragan tuproq maydoni 2,8 mln. ga. tuproq eroziyasi natijasida yerlar kam hosilli yerlarga aylanib, qishloq xujalik oborotidan chiqib qoladi. SHuning uchun tuproqning tezlashtirilgan eroziyasi oldini olish va yerlarimizning hosildorligini oshirib borishimiz kerak. Chunki tuproq bu shunday tabiiy resurski, agar undan fan yutuqlariga asoslanib, ilg’or agrotexnikani qo’llab, to’g’ri, oqilona foydalanilsa, uning hosildorligi oshib boraveradi. Yonbagirlari tik bulgan yerlarni notugri haydash suv eroziyasi jarayonini juda ham tezlashtiradi. Qiyaligi 2-3o bulgan yonbagirlarni buylamasiga haydash, qorlarning erishi va yomgirdan vujudga kelgan suv ta’sirida tuproq yuvilishiga sabab buladi. Shu sababli yonbagirlari Qiya bulgan yerlarni kundalangiga haydash va iloji boricha bu yerlarga bir yillik ekinlarni kam ekish zarur. Er kurrasining sugorib dehqonchilik qilinadigan joylarida irrigatsiya eroziyasi ham mavjud. Irrigatsiya eroziyasi yerlarni notugri sugorish natijasida sodir bulib, kichik jarlar vujudga keladi va tuproq yuviladi.
Agar sugorishning ilg’or usullari qullanmasa tuproq yuvilib, dala etaklarida har xil chuqurlikda suv yuvib ketgan izlar (jarchalar) vujudga keladi. Uzbekistonning sugoriladigan rayonlarida 230-240 ming gektarga yaqin tuproq irrigatsiya eroziyasiga duchor bulgan. Irrigatsiya eroziyasi tufayli tuproqning ustki hosildor qismi yuvilib, kam hosilli yerlarga aylanib holadi. Q. Mirzajonovning ma’lumotiga kura irrigatsiya eroziyasiga uchramagan normal buz tuproqli yerning gektaridan 30 ts paxta hosili olingan bulsa, yuvilgan buz tuproqda hosildorlik 25 tsentnerdan oshmagan. 11.2.Tuproq eroziyasiga qarshi kurash uslublari Qishloq xujaligida foydalaniladigan yerlarni eroziyadan himoyalashda ikkita yul qullaniladi. Birinchi yul- eroziyaga moyil tuproqlarda kup xarajat talab etmaydigan oddiy agronomik va yerlardan foydalanishda ogohlantiruvchi- proflaktik tadbirlarni amalga oshirish. Bu tadbirlar alohida loyiha talab qilmaydi. Bunda juda oddiy talablarga rioya etish kifoyadir, ya’ni yonbagir joylarda, jarliklar atrofida, daryo qirgoqlarida, suv yigiladigan soy maydonlarida yerni haydashga, ortiqcha namiqqan maydonlarda mol boqishga, maxsus loyiha ishlarisiz yullarni hosil qilishga, maydon chegaralarini notugri belgilashga, suv tashlamalarini hosil qilishga yul kuymaslik talab kilinadi. Bunday hollarda bu joylardan va hosil qilingan inshootlardan foydalanish me’yor va tartiblariga qat’iy amal qilish, ularni muntazam ta’mirlab borish va ularni ishchi holatida saqlash, daraxtlar ekish, sugorishlarni belgilangan me’yorlarda tashlamalarsiz amalga oshirish kerak buladi. Erlarni uzlashtirishda kupincha yuqorida keltirilgan oddiy talablarga rioya etilmaydi va natijada tuproq uz unumdorligini yuqotib boradi. Bunday hollarda bu joylardan va hosil qilingan inshootlardan foydalanish me’yor va tartiblariga qat’iy amal qilish, ularni muntazam ta’mirlab borish va ularni ishchi holatida saqlash, daraxtlar ekish, sugorishlarni belgilangan me’yorlarda tashlamalarsiz amalga oshirish kerak buladi. yerlarni uzlashtirishda
kupincha yuqorida keltirilgan oddiy talablarga rioya etilmaydi va natijada tuproq uz unumdorligini
yuqotib boradi. Ikkinchi yul- dexqonchilikda tuproqni himoya qilishning rejali loyihalarini ishlab chiqishdir. Dehqonchilikda tuproqni himoya 20 sm li tuproq qatlami tabiiy holda urmon hosil qilgan maydonlarda 174 ming yilda, utloqzorlarda 29 ming yilda hosil bulgani qayd etilgan. Agrotexnik talablar buyicha qishloq xujaligi ishlari tugri olib borilgan maydonlarda 20 sm li tuproq qatlami 100 yilda, faqat bir xil ekin yetishtirilgan maydonlarda esa 15 yilda yuqotilar ekan. Tashkiliy-xujalik tadbirlari turkumiga mazkur maydonda olib boriladigan qishloq xujaligi yunalishini, ekiladigan ekin turi va ularni joylashtirish sxemasini, tuproqlarga ugit va ishlov berish tizimini belgilash; chuqur va jarliklarni kumish va ularni mustahkamlash; yullarni tartibga solish; maxsus ish qurollarini, kuchat turlarini, ut uruglarini, materiallarni xarid qilish kabi va h.k. tadbirlar kiradi. Bunda har bir xujalikning tabiiy geografik sharoitlari hisobga olinib, xujalik ixtisoslashtirilishi kerak. Relefi kuchli parchalangan, sertepa, soylar kup va suv eroziyasi kuchli bulgan joylarda kup yillik ekinlarni
(bogdorchilik, uzumchilik va boshqalar) rivojlantirish kerak. Suv eroziyasi intensiv bulgan joylarda utli dalalarni barpo qilish zarur. Bunda tuproq yuvila boshlagan dalaga kup yillik yem-xashak usimligi, asosan beda ekilsa tuproqning yuvilishiga bardam beriladi. Tik yonbagirlarni kundalangiga haydash, kup yillik ekinlarni ekish yaxshi natija beradi. Bunda qiyaligi 5-10Q bulgan yerlar yonbagirga nisbatan kundalang haydalganda yogin suvlari juyak hosil qila olmaydi. YOnbagirlar qiyaligi 10-150 bulganda bu yerlarni haydash tuxtatilib, kup yillik utlar yoki bu yerda zinapoya usuli qullanilib, mevali daraxtlar va uzumzorlar tashkil etish kerak. Bunday ishlar hozir Uzbekistonda keng kulamda amalga oshirilmoqda.
2.3.Tashkiliy xujalik tadbirlardan
Yana biri bu yul qurilishida eroziyaga Qarshi tadbiriy ishlarni amalga oshirish (yul buylab suvlarni oqib
ketishi uchun ariqlar vujudga keltirish, yul yoqalariga daraxtlar ekish va boshqa) kerak. SHuningdek, hovuz, tugon, suv ombori, kanal qurilishlarida ham suv eroziyasiga qarshi kurash ishlari olib borish zarur. Bunda hovuz, suv ombori, ariq-kanallar yoqasiga daraxtlar ekish, damba, tugon uchun olingan grunt urnini darhol tekislab tuldirish va bu yerlarga daraxt ekish kerak. Aks holda asta- sekin yogin suvlar ta’sirida eroziya boshlanadi. Suv eroziyasiga qarshi kurashda tashkiliy xujalik tadbirlariga kichik jarlarni, chuqurchalarni buldozer, greyderlar yordamida tekislab tuldirish, daraxt utkazish ham yaxshi natija bermoqda. Kontur meliorashiv tashkiliy tadbirlar turkumiga maydonlarning buylama chegaralari suv ushlovchi yoki suvni maydondan uzoqlashtiruvchi kundalang joylashgan tuproq uyumlari bilan cheklab, kichik konturlar hosil qilish kiradi. Bunda chegaralar doimiy hisoblanib, tuproq uyumlari yullar bilan uygunlashishi yoki
ular yoqalab himoya daraxtlari hosil qilinishi mumkin. Qundalang hosil qilingan inshootlarda suv ushlanib holishi yoki ulardan maxsus tashlamalarga tashlanishi mumkin.
11.4.Agrotexnik tadbirlar.
Agrotexnik usullarning asosiy vazifasi dalalardagi suv oqimini kamaytirish (erga ishlov berish yunalishi va chuqurligini belgilash, chuqurchalar, uzlukli egatlar, kichik limanlar hosil qilish)ga qaratilgan bulishi kerak. Bunda yer yuzasida paydo buladigan (qor va yomgir suvlarini, jalalarni) suv oqimining vujudga kelishiga
yul quymaslik uchun ilg’or agrotexnika usullarini qullash, jumladan, yerni agdarib chuqur haydash zarur. yerlarni bunday usulda haydash vujudga kelgan suvlarni ushlab holib, namning tuproqda uzoq vaqt turishini ta’minlaydi.
Agrotexnik tadbirlar yer usti suvlarining tuproqqa jadal shimilishiga, erigan qor va yomgir suvlarining oqova hosil qilmasligiga, tuproq unumdorligini oshirishga, shamol va suv eroziyasiga tusqinlik qilishga, tuproq mikro iqlimini yaxshilashga qaratilgan tadbirlardir.
Bu tadbirlar: yonbagir yerlarga buylama va kundalangiga chuqur ishlov berish, maxsus suvni ushlab holuvchi (uzlukli, tirqishli, chuqurchali egatlar hosil qilish va h.k.) egatlar hosil qilish, haydov qatlami chuqurligini oshirish, ugitlar kiritish, tuproqni agdarmasdan yumshatish, baland poyali ekinlarni yetishtirishni kuzda tutadi. Agrotexnik tadbirlar uz urnida, uz vaqtida va tugri amalga oshirilsa uning samarasi yuqori bulishi tajribalardan aniqlangan. Eroziyaga moyil va eroziyaga uchragan yerlarda utlarni saqlab holish yoki ularni ustirish bu maydon tuprogini himoyalash tadbiri hisoblanadi. Aksariyat hollarda, bunday maydonlarda chorva mollarni boqishni ta’qiqlash ushbu maydonlarning tabiiy holda ut bilan tuliq qoplanishiga olib keladi. Tabiiy utlarning usishini yaxshilash uchun esa, bu maydonlar frezerlanadi. Tabiiy utlari juda siyrak va qariyb yuq maydonlarda tuproq jar yoqalab yoppasiga 30 m kenglikda, yoki polosalab 10-20 m kenglikda tayyorlanadi va ut uruglari sepiladi. Bu maydonlarda fitomelioratsiyani qullash ekiladigan ut turini tugri tanlash va ularni parvarishlashda tugri texnologiyani qullash kerak buladi. Odatda haydov yerlari ularning turi va ulardan foydalanish jadalligi buyicha 3 ta texnologik guruxlarga farqlanadi:
1- gurux yerlarining nishabligi 30 gacha bulgan haydov maydonlari bulib, ularda barcha haydov ekinlarini
yetishtirish mumkin.
2- gurux erlariga nishabligi 3-70 gacha bulgan yonbagir maydonlar kiradi. Bu yerlarda tuproqni ximoya qiladigan boshoqli va ut ekinlari ekilishi kerak.
3- gurux erlariga nishabligi 70 dan katta bulgan yonbagir maydonlar kirib, ularda qishloq xujaligi
ekinlarini yetishtirish maqsadga muvofiq emas. Bu yerlar kup yillik utlar bilan qoplanishi kerak.
4- guruxga mansub tuproqlarda qishloq xujaligi ekinlari jadallashgan texnologiyalar sharoitida
yetishtirilsa, 2- va 3- gurux tuproqlarida qishloq xujaligi ekinlarini yetishtirishda tuproqni agdarmasdan ishlov berish, ya’ni tuproqni ximoyalash texnologiyalari orqali (chuqur yumshatish, mulchlash, tirqishli ishlov berish) amalga oshirilishi kerak.
11.6.O’rmon meliorativ tadbirlar.
Tuproqning suv-fizik xossalarini yaxshilashga va suvning tuproqqa shimilish darajasini oshirib, oqova suvlarning miqdorini kamaytirishga qaratilgandir. Urmon daraxtlari ostidagi dasht tuproqlari soatiga 150-400 mm gacha bulgan suvni shimishi mumkin. Eroziyaga qarshi xar bir gektar xosil qilingan daraxt maydoni 1700 m3 yer usti suvlarini sizot suvlariga aylantira oladi. Suv eroziyasining oldini olish va unga qarshi kurashda urmon meliorativ tadbirlar muhim omil hisoblanadi. Chunki eroziya vujudga kelayotgan yerlarga zudlik bilan daraxtlar ekish yaxshi natija beradi. Eroziya tarqalgan joylarga ihotazorlar, suv va namni tartibga soluvchi urmonzorlar, yullar, kanallar, jar- soylar yoqalarida urmonzorlar tashkil etish kerak. Qishloq xujaligi ekinlari ekiladigan zona atrofida ihotazorlar tashkil qilish tuproq tarkibidagi namni uzoq vaqt saqlashni va shamol kuchini pasaytirishni ta’minlaydi.