Tuproq kimyosi

Tuproqlardagi radioaktiv izotoplar to‘g‘risida

Tabiiy radioaktivlikning katta qismi radioizotoplar yoki radionuklidlar, ayniqsa og‘ir elementlarning izotopi va radionuklidlari bilan bog‘liq. Bunga tartib nomeri 82 dan katta bo‘lgan uranning radioaktiv oilalari kiradi.

Ularni boshlovchi U²³⁸ bo‘lib, uning yarim parchalanish davri, ya’ni T_1/2-4,5·10⁹ yilga teng. Aktiniy buni boshlovchi U²³⁵-ni T_1/2-7,1·10⁸ yil, buning boshlang‘ich elementi Th²³² bo‘lib, T_1/2-1,4·10¹⁸ yilga teng.
Bu uchchala radioaktiv guruh o‘z navbatida parchalanish jarayonida U²³⁸—17, aktiniy—14, toriy esa 12 tadan radioaktiv izotoplarini hosil qiladilar. Hosil bo‘lgan radioizotoplar asosan alfa zarracha, ba’zilari esa betta va gamma zarrachalarni nur tariqasida chiqaradi. Bu uchala guruhning oxirgi mahsuloti nisbatan stabil bo‘lgan, ya’ni parchalanmaydigan Pb²⁸⁶, Pb²⁸⁷, Pb²⁸⁸ hisoblanadi.
Izotoplarning ko‘pchiligi qisqa vaqt yashaydi, ya’ni qisqa vaqt ichida boshqa izotopga yoki elementga aylanib qoladi. Tuproqda asosan tabiiy radioaktiv moddalar, ya’ni elementlardan uran, radiy, toriy, kaliy —40 va rubidiy —87, uglerod— 14, tritiylar uchraydi.
URAN. Tabiiy uran asosan uning izotoplari bo‘lgan U²³⁷ (0,0058%), U²³⁵ (0,71%), U²³⁸ (99,28%)larni yig‘indisidan iborat.
Uran ko‘pchilik tog‘ jinslari slanetslar, ohaktoshlar, fosforitlar tarkibiga kirib, ular bilan birgalikda uchraydi. Tuproqda doimo uran mavjud. Fosfatli jinslarda uran miqdori 1,2·10^-4 g bo‘ladi. Fosforitlarda uranning ko‘pligi fosforli o‘g‘itlarda o‘z aksini topadi. Sabab superfosfat va boshqa fosforli o‘g‘itlar asosan fosforitdan tayyorlanadi.
Uran birlamchi va ikkilamchi minerallar tarkibiga kiradi. Hozirgi kunda bu element tarkibiga 100 dan ko‘p minerallar kirishi aniqlangan. Ularning ayrimlari quyidagi jadvalda keltirilgan.
61- jadval
Uranli ba’zi minerallar