Tuproq va uning ahamiyati
Download 71.88 Kb.
|
ayyemgi xorezm eski qalalar
- Bu sahifa navigatsiya:
- Qabilla G an Tolibaev. M Orinla G an Munalbaev. E
|
ÓZBEKSTAN RESPUBLİKASI JOQARI HÁM ORTA ARNAWLI BİLİMLENDİRİW MİNİSTRLİGİ BERDAQ ATINDAǴI QARAQALPAQ MÁMLEKETLİK UNİVERSİTETİ Tariyx fakulteti «ARXEOLOGİYA» kafedrasi "Orta AziyaArxeologiyasi" páninen O'zbetinshe jumis QARAQALPAQSTAN 2021 Tema:Xorezm eski qalaları. QabillaGan Tolibaev. M OrinlaGan Munalbaev. E Joba : I. Kirisiw II. Tiykargi bolim 1.Xorezm qalaların arxeologik tárepten izertlew. 2.Xorezm ayyemgi tariyxi 3.Xorezm rawajlanǵan dawiri. III.Juwmaqlaw IV.Paydalagna adebiyatlar (Internet saytlari) Kirisiw.
mámleketler qizigiwshiliq penen qaramaqta bul tariyxiy qalalar rekanstruksya sebepli qaytadan tiklenbekte . Tiykargi bólim Xorezm tariyxı Xorezmdiń IX-XV ásirler qalalarınıń úyreniliwi tariyxı IX-Xv ásirler Xorezm sawda qalaları tuwrısındaǵı arab-parsı, evropa hám eski ózbek tilindegi derekler maǵlıwmatları ulıwma jaǵdayda sawda qalalarınıń xojalıq turmısı, poziciyasi tuwrısında hár tárepleme maǵlıwmatlar bere almaydı. Xorezmdiń áyyemgi tariyxı, sawda qalaları tuwrısında XIX ásir orıs penenpenengeografları, tariyxchilari, elshileri, áskeriy tapograflari, etnograf hám sayaxatshıları tárepinen baspadan shıǵaringan ko'plegen do'retpeler hám maqalalardan de maǵlıwmatlar tabıwımız múmkin. Xorezmge bul dáwirde birinshi ilimiy ekspediciyalar jiberilgen. Jollar, bekkemlengen qorǵan hám qo'rg'onlar, ekonomika tuwrısındaǵı maǵlıwmatlar taplaw menen bir Katarda, alar oazistiń áyyemgi tariyxın de úyrengenler. Nátiyjede Xorezmdiń orta ásirler qala mádeniyatı máseleleri tuwrısındaǵı bir qansha ilimiy do'retpeler, esabatlar payda boldı. Bul dáwir Xiva oazisi xarakteristikaları de tiyisli bolıp, alar ko'birek ilimiy o'zgeshelikke iye bolǵan. XIX ásir dáreklerine orıs penenpenengeograf, etnograf, tariyxchi, súwretshi, áskeriy tapograf hám sayaxatshıları do'retpeleri tiyisli bolıp, alar gápine: A. v. Butakov, G. Baziner, G. I. Danilevskiy, v. v. Grigorev, N. I. veselovskiy, v. v. Bartold, v. G. Tizengauzen, A. L. Kún, A. N. Samoylovich, M. I. Ivanin, v. v. velyaminov-Zernov, M. N. Galkin, N. v. Xano'kov, A. I. Levshin, P. I. Nebolsin, N. S. Nikitin, A. v. Kaulbars penenpenenhám sal sıyaqlı bir qansha ilimpazlar do'retpelerin kirgiziw múmkin. Bular arasında, ásirese, v. v. Grigorev, N. I. veselovskiy, v. v. Bartold hám v. G. Tizengauzen do'retpeleri Xorezmdiń X-Xv ásirler degi sawda qalaları tuwrısındaǵı orta ásirler dáreklerindegi maǵlıwmatlardı keltirilgenliginen hám úyreniwden tısqarı, alardı sın kózqarastan úyreniw boyınsha dáslepki urınıslar bolǵanlıǵı menen de qımbatlı bolıp tabıladı. 1.Xorezim qalaların arxeologik tárepten izertlew. Evropanin basqa mámleketleri ilimpazları ishinde de geyparaları óz do'retpelerinde Xorezm sawda qalaları, olardıń jaylasqan ornı, ekonomikalıq jaǵdayı hám basqa mámleketler sawda qalaları arasında iyelegen poziciyasi tuwrısında maǵlıwmatlar keltiriw menen birge, óz pikirlerin de bildiriwge háreket etkenler. Mısalı, ingliz sayaxatshısı G. Lansdell eskertkishlerinde Xorezm esteliklerine arnalǵan bólim de bar. Biraq sonı dizimnen o'tkeriw kerekki, Lansdell Xorezm estelikleriniń tolıq tolıq maǵlıwmatın keltirip oǵada almaǵan. Taǵı bir avtor - G. Le Strenj, ozıniń musulman dúnyasınıń shıǵısında jaylasqan mámleketlerdegi esteliklerge arnalǵan shıǵarmasında Xorezm qalaların de suwretlab o'tedi. G. Le Strenj tárepinen dúzilgen kartada, orta ásirler avtorları maǵlıwmatları tiykarında Jurjon (Urǵanch), Kat, Mizdahqon, Mıńasp, Xiva qalaları hám bir qansha karvonsaroylar hám de mákan-jaylar ko'rsetip o'tilgen edi. XIX ásir ataqlı golland shıǵıstı izertlewshii de Gue de Xorezm sawda qalaların úyrenip, alar haqqında bir qansha do'retpeler jazıp qaldırǵan. Ataqlı boshqird tariyxchi alımı hám siyasiy ǵayratkeri Ahmad Aqıllı validiy Bo'gettiń do'retpeleri de keyingi waqıtlarda úlken qızıǵıwshılıq oyatıp atır. Ahmad Zaqiy validiy Bo'get de X-Xv ásirler Xorezm sawda qalaları tuwrısında qımbatlı maǵlıwmatlar berediki, buǵan baylanıslı hátte v. v. Bartold hám M. To'beasheklarning taponimik atlardı oqıw boyınsha bir qansha qátelerin ko'rsetip o'tken. Al usı tema izertlewshilerdińine Bartold, To'beashek hám basqa evropalik ilimpazlar do'retpelerinen ıqtıyatlılıq penen paydalanıwdı uqtiradi. Atap aytqanda, Bartold eskertip o'tken Nuzvar qalası atınıń Xadravar, Orınravar, Buran, varan, Ravan, Buruzdum, Savoron Birzum yamasa Burzun sıyaqlı oqıw múmkin, biraq Nuzvar dep o'qilsa qáte bolıwın ko'rsetip o'tedi. Qullası, Ahmad Aqıllı validiy Bo'get do'retpeleri jáne de tereń úyrenilishini talap etediki, alar óz izertlewshilerdińin kútip atır. Joqarıda ko'rsetip o'tilgen, XIX ásir hám XX ásir jetkiliklilerı orıs penenpenenhám basqa evropalik ilimpazlardıń izertlewleri Xorezmdiń X-Xv ásirler degi sawda qalaların úyreniw boyınsha ayriqsha jańa basqısh bolǵanlıǵı jáne bul haqqında daǵı bilimlerimizni boyituvchi tazadan -jańa maǵlıwmatlar toplanǵanlıǵı menen ajralıp turadı. Biraq bul izertlewler tuwrısında de sonı belgilengenler etip o'tiwimiz kerekki, alar orta ásirler dárekleri menen Xorezm sawda qalaları hám alardıń jáhán sawdasında tutqan ornı shınıǵıwalasın sheshiwimizde tek dáslepki urınıw bolǵanın ko'riw múmkin, tek. Joqarıdagilardan sal zat anıq baladıki, usı temaǵa tiyisli derekler hám izertlewler qanshellilik kóp bolıwınan qaramastan, bular bul temanı hár tárepleme úyreniwimiz ushın elege shekem etarli dárejede emes. Onı arnawlı birlestiriw ushın basqa tarawlarǵa (arxeologiya, etnografıya, lingvistika, taponimika, arxitektura, numizmatika) tiyisli tazadan -jańa maǵlıwmatlarǵa, ásirese, bulardan arxeologik izertlewler nátiyjelerine shaqırıq qılıw arqalıǵana erisiw múmkinligi málim bolıp qaldı. Xorezmdiń X-Xv ásirler sawda qalaların arxeologik izertlewler járdeminde tolıq úyreniw XX ásirdiń 20 -30 -jıllarında baslanǵanlıǵın dizimnen o'tkeriw kerek. Xorezm sawda qalaların arxeologik tárepten úyreniw dáwirin 1928-1929 jıllardan baslanǵanlıǵın atap o'tiw kerek. 1928-1929 jıllarda Xorezmshohlarning orta ásirler degi waqıtaxtı Urǵanch (Go'ne Urǵanch) átirapında hám házirgi Qaraqalpaqstan Respublikasınıń Xo'jeyli qalası qasındaǵı Kápirqal'a (Gaurqal'a) qarapaxanaları ornı daǵı orta ásirler iri sawda orayı Mizdahqonda A. Yu. Yakubovskiy ekspediciyası jumıs penenpenenalıp barǵan. A. Yu. Yakubovskiy Urǵanch hám Mizdahqon qalaları topografiyasın birinshi ret ilimiy tiykarda jaratqan hám de bul haqqındada maǵlıwmatlar bergen edi. Al tariyxıy derekler hám arxeologik izertlew nátiyjelerin ulıwmalastırıp, usı qalalar tariyxın úyrendi. Biraq avtor tárepinen ko'plegen máseleler shınıǵıwalalıǵınsha qaldırildi. 1934 jılda Turkmenistandıń Toshhovuz wálayatında taǵı bir orta ásir sawda qalası - Zamahshar qalasınıń harobalarida M. v. voevodskiy ekspediciyası jumıs penenpenenalıp bardı. 1936 -1937 jıllarda Qubla Qaraqalpaqstan aymaǵındaǵı Guldursun hám Narınjon orta ásir qalaları qarapaxanalarında Ya. G'. Ǵulomov ekspediciyası iskerlik ko'rsetken edi. Joqarıdaǵı sawda qalalarında 1928-1929, 1934 hám 1936 -1937 jıllarda o'tkerilgen arxeologik izertlewler jalpı Xorezm tariyxı menen bir Katarda, onıń sawda qalaların úyreniwdiń de birinshi dáwiri esaplanıp, temamizning esigin ashıp berdi. X-Xv ásirler sawda qalaların úyreniwdiń eginwi dáwiri, ataqlı arxeolog hám etnograf S. P. Tolstov basshılıǵında 1937 jılda dúzilgen Xorezm arxeologik-etnografik ekspediciyası iskerligi menen tıǵız baylanıslı bolıp, bul ekspediciya 40 jıldan artıqlaw waqıt dawamında júdá kóp orta ásirler esteliklerin: qalalar, mákan-jaylar, karvonsaroylar hám sal sıyaqlı esteliklerdi anıqladi hám de ilimiy úyrendi. Bul arxeologik ekspediciyanı ayriqsha o'zgesheligi sanda, al kompleks metodta jumıs penenpenenalıp bardı. Yaǵnıy tariyxıy esteliklerdi úyreniw jumisına arxeolog hám etnograflardan tısqarı, geograflar, geomorfolog, antropolog, tapıraqshunos, zoolog, biolog, filologlar hám ershunoslar de usınıs penenetildiki, bul, óz gezeginde, usı esteliklerdi hár tárepleme jetilisken, ilimiy izertlew imkaniyatın berdi. Nátiyjede júdá ko'pgine estelikler orta ásir dáreklerinde ko'rsetilgen sawda qalaları menen salıstırıp anıqlandi. Orta ásir dáreklerinde ko'rsetip o'tilgen qalalardan tısqarı, dereklerde eslatilmagan yamasa derekler degi qaysı qalaǵa tuwrı keliwi anıqlanbaǵan X-Xv ásirlerge tiyisli estelikleri de tawıp úyrenildi. Ásirese, arxeologik izertlewlerde aviatsiyadan paydalanıw kútá úlken áhmiyetke iye boldıqı, ayırım bólimlerin erdan turıp ulıwma gúzetip bolmaytuǵın yamasa qıyınlıq penen gúzetiletuǵın qala hám awıllardıń jaylasıwın anıqlaw múmkinshiligi tuwıldı ; erdan turıp ulıwma ko'rip bolmaytuǵın jańa ob'ektlerdi de tabıw múmkin boldı. Sal orında birpara iri sawda oraylarında alıp barılǵan izertlew jumısları jılnamasın ko'rsetip o'tiw maqsetke muwapıq, dep oylaymiz. 2. Xorezm rawajlanǵan dawiri. Xorezmdiń pútkil rawajlanǵan orta ásir dawamında, yaǵnıy X-Xv ásirler degi eń iri sawda orayı bolǵan Urǵanchda (Go'ne Urǵanchda) arxeologik izertlew jumısları, joqarıda aytıp o'tkenimizdek, 1928-1929 jıllarda baslanǵan edi. Biraq al jaǵdayda bul qala tariyxınıń ko'plegen qırların ashıp beriw múmkinshiligi bolmaǵan edi. 1952 jılda Urǵanchda jetilisken arxeologik izertlewler nátiyjesinde al mu Fassal úyrenildi hám orta ásir dáreklerindegi maǵlıwmatlar tolıq tastıyıqlandi. Iri sawda oraylarınan biri Shemaxaqal'ada arxeologik izertlewler 1947 jılda baslandı. 1948 jılda qala N. N. vakturskaya tárepinen úyrenildi. Arxeologik izertlewler nátiyjesinde júdá ko'pgine o'nermentshilik o'nimleri tapildiki, al qalanıń orta ásirlerde iri sawda -o'nermentshilik orayı bolǵanlıǵın ko'rsetedi. Biraq Shemaxaqal'aning orta ásir dáreklerindegi qaysı qalaǵa tuwrı keliwi ele úzil-kesil anıqlanbaǵan. X-Xv ásirler sawda qalaların úyreniwdiń úshinshi dáwiri 1958 jılda Ózbekstan Pánler akademiyasınıń Qaraqalpaqstan filialı arxeologiya bóliminiń tashkil tabıwı menen tıǵız baylanıslı bolıp tabıladı. Bólim ilimpazları Xorezm arxeologiya -etnografıya ekspediciyasınan ǵárezsiz arxeologik izertlewler o'tkera basladı. Bul ilimiy sho'lkem tárepinen 1958-1988 jıllar dawamında júdá ko'plegen arxeologik ekspediciyalar ámelge asırıldı. 1958-1961 jıllar dawamında Xorezm arxeologiya -etnografıya ekspediciyası tárepinen Shahrlik, Puljoy, Bug'roxon, Monshaqlı, Zamahshar, Tapıraqqal'a, Yorbakirqal'a hám Mıńasp sıyaqlı sawda qalaları de úyrenip shıǵıldı. Bular nátiyjeleri X-Xv ásirler sawda orayları tuwrısındaǵı qarawlarimizni tazadan -jańa maǵlıwmatlar menen boyitdi. 1962, 1964-1965 hám 1966 jıllarda Ózbekstan FA Qaraqalpaqstan bóliminiń v. N. Yagodin baslıqlıǵıdaǵı taparı tárepinen taǵı bir iri sawda orayı Mizdahqonda arxeologik qazuv jumısları alıp barıldı. Bul izertlewler nátiyjeleri orta ásirler dáreklerinde eskertip o'tilgen maǵlıwmatlardı tolıq tastıyıqladi. Yaǵnıy, Mizdahqon X-Xv ásirler dawamında Xorezmdiń eń iri, geyde Urǵanchdan keyingi iri sawda orayı bolǵanlıǵı ilimiy tárepten tastıyıqlandi. 1963, 1968-1971 jıllar dawamında Qaraqalpaqstan arxeologlari Yu. P. Mano'lov baslıqlıǵında izertlewlerdi dawam ettirib, oń qıraq Amudarya boylap arxeologiq jumıslar alıp barıp, Kat, Abu Muslimqal'a, Janpikqal'a esteliklerin úyrenip shıqtılar. Bul arxeologik izertlewler nátiyjesinde anıqlanǵan eń zárúrli zat sal boldıqı, Ibn Battuta aytıp o'tken, oń qıraq Xorezmde Buxaraǵa shekem Qiyot (Kat) den basqa qala joq degen maǵlıwmatı onsha haqıyqatqa tuwrı kelmeydi. Arxeologik izertlewler nátiyjesi bolıp esaplanıw oń qıraq Xorezm sawda qalalarından tabılǵan júdá bay materiallar ásirese, ko'plagan Altın Orda teńgeleri sonı ko'rsetedi, mo'g'ul shabıwılınan keyin de oń qıraq Xorezm sawda qalaları az-azdan bolsa -de, óz qaddini tiklab alǵanlar. Biraq, alardan hesh qaysısı X-XIII ásirler degi dárejesine eta almaǵan. 1973, 1978-1981, 1981-1983, 1985-1987 jıllarda Janpiqqal'ada, 1980, 1985, 1986 -1987 jıllarda Mizdahqonda, 1963, 1965 jıllarda Shahrlikda, 1973-1974 jıllarda vayangan (Ardaxushmisan) de alıp barılǵan arxeologik izertlewler Xorezm sawda qalalarınıń topografiyası, xojalıq o'mirin anıqlaw menen birge, alardıń alıp barǵan sawda baylanıslarınıń baǵdarların hám de arnawlı bir bir úlkeden (mısalı, Irannan, volgabo'yidan hám taǵı basqa ) qanday o'nimler keltirilgenligin yamasa Xorezmnen sal úlkelikke qanday buyımlar shıǵarılǵanlıǵın tolıq bolmasada, anıqlaw imkaniyatın berdi. Joqarıda ko'rsetip o'tilgen sawda qalalarından tısqarı, X-Xv ásirlerde Xorezm sawda qalaları Katarına kirgen basqa sawda qalalarında de arxeologik izertlew jumısları o'tkerilgen. Xorezmdiń XIII-XIv ásirlerde umum Evroosiyo sawdasında tutqan ornı, sal dáwirler degi sociallıq-ekonomikalıq jaǵdayı, Altın Orda mámleketi iqtsodiy-materiallıq turmısında tutqan ornı temasın jaqtılandıriwde ásirese qaraqalpaq arxeologi hám tariyxchi alımı M. Sh. Qdo'rniyozovning xızmetlerin úlken. Al bul temaǵa tiyisli ko'plagan monografiya hám maqalalar avtorı bolıp tabıladı. Al taǵı Xorezmdiń Xorezmdiń XIII-XIv ásirlerde Ullı Jipek jolı sawdasında tutqan ornı ádewir salmaqlı bolǵanlıǵın jazba derekler hám arxeologik izertlewler járdeminde tastıyıqlap berdi. Sawda qalaları tariyxın, alardıń xojalıq o'mirin úyreniwde taǵı karvon jolların, alardıń baǵdarın úyreniw de júdá zárúrli áhmiyetke iye. 1930 -jıllardan tartıp tap 90 -jıllarǵa shekem bolǵan dáwir ishinde Xorezm sawda qalalarınıń qońsılas penenhám uzaq úlkel Ar menen alıp barǵan sawda munasábetlerin anıqlaw imkaniyatın beretuǵın bir qansha karvon jolları arxeologik tárepten izertlew etildi. Sanday karvon jollarınan biri Xorezm sawda qalaların ko'shpelinchilar hám Arqa Evropa menen baylaw jol bolıp, al Ústúrt platosi ústinen o'tken. Ele XIX asirdegi orıs penenpenengeografları, elshileri hám sayaxatshıları Ústúrtdan o'tiwde júdá kóp minar, karvonsaroy hám suw saqlaǵıshlar harobalariga dus penenpenenkelgenler hám alar bul esteliklerdi súwretlewge, úyreniwge háreket etkenler. Biraq tek 1946 jılda bul erlerdi arxeologik tárepten úyreniwge kiriwgen Xorezm arxeologiya -etnografıya ekspediciyası hodimlarigina bul qarapaxanalardıń karvonsaroylar bolǵanlıǵı, bul sazılıp ketken qarapaxanalar sisteması bolsa alar arqalı karvon jolı o'tkenligin tolıq anıqlap, tastıyıqladılar. Bul karvon jolındaǵı Bulaq, Qusbuloq, Belovli, Churuk hám Uchquduq karvonsaroylari S. P. Tolstov tárepinen X-XI ásirlerge tiyisli ekenligi ta'qidlandi. 1950 jılda bul erda Xorezm arxeologiya -etnografıya ekspediciyası xızmetkerleri qayta arxeologik izertlewler o'tkeziwi nátiyjesinde alar XI-XIII ásirlerge tán dep belgilendi. 1964 jılda bul erda arxeologik izertlew alıp barǵan qaraqalpaq arxeologi E. Bijanov bul karvonsaroylar Xorezmshohlar dáwirinde qurılıp, alardan júdá keń ko'lemde XIII-XIv ásirlerde paydalanǵanliklarini anıqladi. Keyinirek, 1971-1975 jıllarda Ústúrtni v. N. Yagodin baslıqlıǵıdaǵı Ózbekstan FA Qaraqalpaq filialı, arxeologiya bólimleri xızmetkerleri sistemalı úyreniwge kirdiler. Biraq bul karvon jolındaǵı karvonsaroylarni 1975-1978 jıllarda Yu. P. Mano'lov baslıqlıǵında qaraqalpaq arxeologlari hár tárepleme úyrenip shıqtılar. Naǵız ózi gruppa tárepinen bul erda jumıslar 1981 jılda de dawam ettirildi. Nátiyjede Xorezm sawda qalalarınıń Arqa Evropa menen sawda munasábetleri tuwrısındaǵı maǵlıwmatlardı tolıqlawısh júdá bay materiallar taplandi. Bul karvonsaroylar XIv ásir ortasında qurılıp, Xv ásir aqırıǵa shekem xızmet etkeni anıqlandi. Xorezm sawda qalalarınıń Movarounnahr, Jaqın hám Orta Shıǵıs penenmámleketleri menen alıp barǵan sawda jollarında de arxeologik izertlewler o'tkerilip, bul temanı jaqtılandıriwge járdem beretuǵın júdá bay materiallar taplandi. Xorezmdi Marv hám Xurasan menen baylaw joldıń arqa tarmaǵı 1949 -1953 jıllarda S. P. Tolstov tárepinen úyrenip shıǵıldı. 1960, 1966 jıllarda bolsa al K. Adikov hám M. E. Masson tárepinen de tekserildi. Bul joldıń Iran menen baylaw qubla tarmaǵı bolsa 1961 jılda E. Atagarro'ev hám X. Yusupov, 1970, 1972 jıllarda X. Yusupov tárepinen úyrenildi. Qoraqum arqalı o'tken bul sawda jolin taǵı 1980 jılda D. Durdo'ev de teksergen edi. Bul jollardan tısqarı Amudaryanıń shep qirg'og'i boylap o'tken karvon jolı de ámeldegi bolıp, bul joldı birinshi ret 1939 jılda S. A. Ershov hám S. P. Tolstovlar izertlew etken bolsalar, M. E. Masson bul erda 1954 hám 1966 jıllar arxeologik izertlewler o'tkerdi. 1972-1975 jıllarda bolsa bul jolda XAEE marshrut hám turaqlı arxeologik izertlewler alıp bardı. Nátiyjede bul jol X-Xv ásirler degi eń qolay hám serqatnov jol bolǵanlıǵı anıqlandi. Bunnan tısqarı, joqarıdaǵı arxeologik izertlewler Xorezm sawda qalalarınıń Ullı Jipek jolınıń qubla tarmaǵı jáne onıń kisi-kisi tarmaqları arqalı alıp barǵan sawda munasábetleriniń qaysı dárejede bolǵanlıǵın hám qanday o'nimler shıǵarılǵan yamasa keltirilgenligin anıqlawshı bay materiallar taplaw imkaniyatın berdi. Qullası, joqarıda ko'rsetip o'tken izertlewlerdiń zárúrligini tán alıw etiw menen birge, sonı dizimnen o'tkeriw kerek, alarda avtorlar óz aldılarına Xorezmdiń X-Xv ásirler sawda oraylarınıń orta Shıǵıs penenhám Evropa mámleketleri, ko'shpelinchilar dúnyası menen sawda munasábetlerin izbe-ız hám úzliksiz túrde ulıwmalastırıw wazıypasın qoymaydılar. Bunıń ústine usı do'retpe hám izertlewlerde Xorezm sawda orayları tuwrısındaǵı qarawları tek arxeologik yamasa tek taponimik, geografiyalıq tártipte analiz etiledi. Xorezm (parsısha ) — Amudarya sohillarida orayǵa iye Orta Aziya ayyemgi regioni — áyyemgi mámleket ham rawajlanǵan irrigatsiyalı dıyxanshılıq, ónermentlik hám sawda regioni. Xorezm arqalı Ullı Jipek jolı o'tgen. III asr oxirlarida Xorezm paytaxtı Kat shahri bolǵan ; X asr oxirlarida paytaxt Urǵanch qalasina kóshiriledi (házirgi Góne Urǵanch shahri). Xorezm eramızǵa shekem vIII asr — 1924 1917 dan 1920 gacha bayrog'i 1190—1220 jıllarda Xorezm imperiyasi. PaytaxtıKat, Urǵanch, XivaTil (lar) iXorezmiy, Xorezm-turkiy, DiniIslamBasqarıw formasıTolıq monarxiyaMiyraslar bolıp ótiwiXorezm XSR → Xorezm aymaǵı áyyemgida Amudarya adoqlaridanqublaǵatárep Murg'ob va Tajan daryolarining joqarı aǵıslarına shekem shozılǵan. Sol sebepten bul áyyemgi tariyxıy aymaq fanda 2 qıylı: Áyyemgi Xorezm hám Úlken Xorezm atları menen málim. Xorezm haqqındaǵı dáslepki maǵlıwmatlar Avesto, Doro I dıń Behistun kitapları, áyyemgi grek avtorları (Gekatey, Gerodot, Strabon hám taǵı basqa ) hám de dáslepki orta ásirlerdiń arab geografları dóretpelerinde bar.Eramızǵa shekemgi II asrga tiyisli diywaliy súwret, Akchaxan qorǵan " Xorezm" nomii (taponimi) Avestoda Xvairizem, áyyemgi farsıchada Uvarazmis, latınshada Ilajsmia hám grekshede Xorezmiya dep júrgizilgen. Arabsha jazba dereklerde bul aymaq Xvorazm aytılıwında tilge alınadı. " Xorezm" atınıńń semantikasi haqqında bir qansha pikirler bar. Xorezm tariyxınıń bilgiri S. P. Tolstov " Xorezm" atı talqinlari arasında " Quyashlı úlke", " Quyashlı yer" dep atalıwı haqıyqatqa bawırlas etnonim bolıp tabıladı dep aytsada, Xorezmdi " Xvarri yamasa Xarri (Xurriy) xalqi watani", " quyash (xalqi) jayi" dep anıqlama beredi. Sug'dshunos penenalım M. N. Bogolyubovning pikrine qaraǵanda, Xorezm bólek 3 sózden quram tapqan. Xu (Xosh, Xash), var (vara) hám zm (zim, zem). Iraniy tillerde Xu —" jaqsı" " maqul", var (vara) — " diywal", " shel", " fob", " qorǵan", " qo'ra" degen mánislerdi bildirgen. Zm (zim, zem) bolsa — " jay", " aymaq", " úlke", " mámleket" sıyaqlı mánislerdi anglatgan. Xorezm atı " azıqlanatuǵın jay", basqasına kóre " tómen jay" degen mánisti anglatgan. Avestoning " Yasht" bóleginde Xorezm " Mıń irmoqli dárya", " Kól hám otlaqlarǵa bay úlke" retinde maqtaw etiledi. Áyyemgi Xorezm aymaǵı tábiy tárepten 2 regionǵa bóleklengen. Onıń arqa bóleginde Amudarya eteklerinde behisob suwlı ózenler, arqa hám arqa shıǵısqa tárep yastangan keń jaylawlardan ibarat sheksiz pastgekisliklar, onıń qubla bóleginde bolsa, Murgob hám Tajan dáryaları oypatlıqlarınıń úlkengine bólegi taw hám bálent jerlikler hám olardan bas penenalǵan úlken-kishi dárya jılǵalar eteklerinde júzege kelgen zúráátli jerler jaylasqan.Áyyemgi Xorezm regionları aymaqlarınıń ayriqsha tábiyaatı, shubhasız, áyyemgi xalıqtıń turmıs tárizin belgilepgine qalmay, bálki bul úlkede júzege kelgen áyyemgi mádeniyatlardıń qáliplesiwi, rawajlanıwı hám bir-birine qarıwuviga da kúshli tásir etken. Sol sebepten Xorezmdiń arqa bólegi (Oqchadaryo deltasi) de eramızǵa shekem Iv—III mıń jıllıqlarda ańshılıq hám balıq tutıw menen kún keshirgen xalıq (qarang Kaltaminor mádeniyatı ) jasaǵan bolsa, eramızǵa shekem 2-mıń jıllıqta bolsa sharbashılıq hám dıyxanchilikning ápiwayıǵana usıllarınan xabarlı bolǵan qáwimler (qarang Tazabog'yop mádeniyatı hám Suvyorgan mádeniyatı ) jasaǵan. Eramızǵa shekem 2-mıń jıllıqtıń 2-yarımına barǵanda, atap aytqanda, onıń aqırı hám eramızǵa shekem 1-mıń jıllıq basları (IX-vIII ásirler) de suwǵarılatuǵın dıyxanshılıq joqarı dárejede jetilistiriwip, jaylaw sharbashılıq rawaj tapqan (qarang Amirobod mádeniyatı ). Bul dáwirde Tazabog'yop, Suvyorgan hám Amirobod mádeniyatların jaratqan qáwimlerdiń qarıwmasi tiykarında quram tapqan Kavundi (Kavondi) qáwimleri jasaǵan. Olar Xorezmdiń áyyemgi xalqı massagetlarning tikkeley ájdadları bolǵan. Kóshpelinchi sharbashılıq, atap aytqanda, jılqıshılıqtıń rawajlanıwı Xorezm xalqınıń socialliq ómirine de kúshli tásir etip, atlılar siyasiy gruppasın qáliplestirgen.Xorezm aymaǵı áyyemginde Amudarya aqır-ayaqlarınan qublaǵa tárep Murg'ob hám Tajan dáryalarınıń joqarı aǵıslarına shekem shozılǵan. Sol sebepten bul áyyemgi tariyxıy aymaq fanda 2 qıylı: Áyyemgi Xorezm hám Úlken Xorezm atları menen málim. Xorezm haqqındaǵı dáslepki maǵlıwmatlar Avesto, Doro I dıń Behistun kitapları, áyyemgi grek avtorları (Gekatey, Gerodot, Strabon hám taǵı basqa ) hám de dáslepki orta ásirlerdiń arab geografları dóretpelerinde bar. Xorezm. Xorezmdiń dáslepki orta ásirler (Iv-vII) dáwiri afrigiylar úrim-putaǵı húkimranlıq etken dáwir togri keledi. Bul darga tiyisli ámeldegi arxeologik esteliklerdiń kópshilik bólegin, awıllar hám kem sanlı qala túrindegi estelikler quraydı. Xorezm dáslepki orta ásirlerdiń baslarında málim krizis dáwirin basınan keshiredi. Iri kanallar sugoradigan kishi sugorma dıyxanshılıq mikrovohalari suwsızlanıwı nátiyjesinde ózlestiriw susayib ayırım jaǵdaylarda bosab qaladı. Áyyemgi dáwiri Oqchahonqala, Topıraqqala, Xiva hám sıyaqlı iri qala oraylarında turmıs sustlashib, ayırım jaǵdaylarda batıl halǵa kelip qaladı. Bul dáwirdegi qalalarından Topıraqqala áyyemgi dáwiri ornında iskerlik júrgizedi. Iv-v ásirler Ayoqalaga jaqın orında turmıs jonlanib, 25 ke. aymaqta qalasha payda bolǵan. Basqa qalalarda da málim tushkunlikni basınan keshirgen halda turmıs dawam etedi. vI-vIII ásirler dáwiri qalaları togrisida etarli maǵlıwmatlar joq. Eski qalalarda (Hozorasp, Hiva hám basqalar ) turmıs dawam etedi. Salıstırǵanda anıq maǵlıwmatlar sońǵı dáwir jazba derek maǵlıwmatlarında keltirilgen. Orta ásir avtorları (Tabariy, Belazuriy hám Ibn al Asama) dáreklerinde keltirilgen maǵlıwmatlarda Xorezmdiń bul dáwirdegi paytaxtı qalası vII-vIII ásirlerde Qiyot (Al-Fir) úsh bólekten ibarat bolǵan. Olar zichlangan topıraqtan júzege keliw etilgen ulıwma mahofaza diywaline iye bolǵan.Shaybaniyxanni'n' basqi'nshi'li'q uri'si qarsan'i'nda Xorezm temuriy Sultan Xusayn Bayqara basshi'li'q yetken Xorasan ma'mleketinin' qaramag'i'nda yedi. Xorezmge qon'i'rat qa'wiminen shi'qqan Shin Sofi ha'kim yetip. tayi'nlang'an ha'm wol ra'smiy jaqtan Xusayn Bayqarani'n' nayi'bi (wori'nbasari') yesaplanatug'i'n yedi.1505-ji'li Shaybaniyxan, 1510-ji'li' bolsa Iran hukimdari' shax Ismayl Xorezmdi basi'p aldi'. Biraq shah Ismayldi'n' u'stemligi de uzaqqa barmadi. Xorezmliler safaviyler hu'kimdarli'g'i'na qarsi' gu'res basladi. Bul gu'reste wolar deshti qi'pshaqli' siyasiy ku'shler ja'rdemine su'yengen. Sol. waqi'tta Xorezmnin' hu'rmetli hasi'lzadalari yeldin' taxti'na Shayban a wladlari'nan Berka Sultanni'n' balasi', Elba ri'sxandi' woti'rg'i'zi'wg'a qarar yetti. Wol bul da'wirde Deshti Qi'pshaqla yedi. Berka Sultanni'n' shan'arag'i' Shaybaniyxan shan'arag'i' menen ha'tte bir a'wladtan bolsa da, wolar wo'z ara dushpanshi'li'q qatnasta yedi. 1480-ji'li', wo'z ara taxt ushi'n gu'reste Muhammed Shaybaniyxan ta'repinen wo'z babasi' Shaybaniyxan a'wladi'na tiyisli Berka Sultanni'n' o'ltirilgenligi buni'n' sebeplerinen biri boldi'. Xorezmnin' azatli'qti' su'yiwshi xalqi' Elbari'sxan bas shi'li g'i'nda Iran a'skerlerine qarsi' azatli'q gu'resin basladi' ha'm 1512-ji'li' Iran a'skerlerin ma'mleketten pu'tinley quwi'p shi'g'ari'wg'a yeristi.este saqlan'. Bul jen is na'tiyjesinde Xorezmnin' g'a'rez sizligi tiklendi ha'm bul ma'mleket 1512-jildan Xiywa xan li'g'i' dep atala basladi. Bul ma 'mleket tiykari 'n sali 'wshi' ha'm shaybaniyler wa 'killeri boldi. Xiywa xanli 'g 'i 'nda shaybaniyler hu kimdarli'g'i' 1770-jilg'a shekem dawam yetti. Elbari'sxan da'wirinde ma'mleket paytaxti' Wa'zir qala si'nan U'rgenish qalasi'na ko'shirildi. Elbari'sxan Wa'zir qalasi'n Iran a'skerlerinen azat yetkennen keyin, bul jen'is mu'nasibetine wo'z ullari' ati'na «g'ozi» laqabi'n qosi'p ayti'wdi' buyi'rg'an.Elbari'sxan da'wirinde Deshti Qi'pshaqtan Xorezmge ko'plegen wo'zbek qa'wimlerinin" ko'ship keliwi ja'ne de ku'sheydi. Na'tiyjede, xanli'q hu kimdarli'g'i'ni'n' socialli'q tayani'shi' bekkemlendi. Bul faktor Xiywa hu kimdari'na xanli'q aymag'i'n qon'si' ma'mleketler yesabi'nan ken'eytip ali'w imkani'n berdi.Socialli'q-ekonomika li'q ha'm siyasiy jag'da Mawarawnnahrdag'i' Shaybaniyler ma'mleketi si'yaqli Xiywa xanli'g'i' da birqansha u'lken-kishi menshiklerge bo'lingen:Xiywa xanli'g'i'nda iri wo'zbek qa'wimlerinin basshi'lari' a'melde g'a'rezsiz mu'lik iyelerine aylang'an. Wolar xanli'qui'n' pu'tkil ja miyetlik-siyasiy turmi'si'na sheshiwshi ta'sir ko'rse tip kelgen.Solwaqi'tta wolar worayli'q ha'kimiyatqa boysi'nbawg'a, g'a'rezsizlikke umti'lg'an. 3. Xorezm ayyemgi tariyxi Xiywa xanli'g'i'nda iri wo'zbek qa'wimlerinin basshi'lari' a'melde g'a'rezsiz mu'lik iyelerine aylang'an. Wolar xanli'qui'n' pu'tkil ja miyetlik-siyasiy turmi'si'na sheshiwshi ta'sir ko'rse tip kelgen.Solwaqi'tta wolar worayli'q ha'kimiyatqa boysi'nbawg'a, g'a'rezsizlikke umti'lg'an. Bul jag'day wo'z ara kelispew shiliklerdi keltirip shi'g'arg'an..XVI a'sirdin 70-ji'llari' Xiywa xanli'g'i ekonomikali'q kriziske ushi'radi. Buni'n' tiykarg'i' sebeplerinin biri A'miwda'ryani'n' wo'z an'g'ari'n wo'zgertip. Aral ten'izi bag'dari'na buri'lg'anli'g'i' boldi'. Xorezm qalalarından Mıńaspning bekkem qorǵaniwi togrisidagi jazba derek maǵlıwmatları arxeologik tárepten óz tasdigini tapqan. Qalanıń keyingi dáwir úzliksiz ózlestiriwleri dáslepki orta ásirler dáwiri tábiyat kórinisin tolıq qayta tiklew múmkinshiligin bermeydi. Keyingi jazba derek maǵlıwmatları hám kem muǵdardaǵı arxeologik maǵlıwmatlar Mıńasp Xorezmdiń dáslepki orta ásirler dáwiri iri islep shıǵarıw hám mádeniyat orayı bolǵanı kórsetedi. Xorezmdiń bul dáwirdegi iri qala orayları taypasına Mizdahkan mákan-jayın kirgiziw múmkin. Aymaǵı ádewir ulken bolǵan estelikte arxeologik qazıwmalar ámelge asırilmagan. Jańa payda bolǵan Tuyıqutqala salıstırǵanda iri ( ) qalalardan biri bolıp, qorǵaw diywalları menen qáwipsizliklengen eki bólekti shólkemlesken. Basqarıw ımaratlardan jaylasqan qorǵan-saray jasalma júzege keliw etilgen bálent sahni ústinde jaylasqan. Bul erda bálent minarımon usılda júzege keliw etilgen qurılıs donjon bolǵan. Qalasıston bóleginde ámelge asırılǵan arxeologik qazıwmalarda xalıq turaq-jay jaylarınıń ornı anıqlanǵan. Arxeologik qazıwma nátiyjeleri bul estelik Xorezm mámleketiniń vI-vII ásirler dáwiri materiallıq -ekonomikalıq oraylarınan biri retindede iskerlik júrgizgeninen xabar beredi. Basqa túrdegi arxeologik esteliklerden dıyxan jámááti awılları sanı ústinlik etip, olardıń ko'pchilligini bekkem qáwipsizlik etilgen dıyxanlar úy-qorgonlari hám sarayları shólkemlesken. V -VIásirler dáwiri jámiyetindegi krizis jaǵdayı tikkeley materiallıq mádeniyat rawajlanıw dárejesine de óziniń tásirin ótkermesten qalmaydı. Xorezmdiń bul dáwiri ılaydan islengen ıdıs buyımları arxaik dáwiri usılında qolda yasala baslaydı. Ílaydan islengen ıdıs buyımlardıń loyiga tán-ǵawısh, shamot hám qum qasıladi. Ílaydan islengen ıdıslardı párdazlaw hám qızıl reńdegi angoblar menen oraw dástúrı yoqolib, kógildir-kúl reńdegilari usunlik ete baslaydı. Bul dáwirde Sugd hám Sirdaryoning orta aǵımı aymaqları gúlalchiligi menen oxshashliklar bilinedi. vI ásirden baslap ılaydan islengen ıdıs buyımlardıń sapası jaqsılanıp boyınsha, gúzeshilik charxida jasalǵan ılaydan islengen ıdıs buyımları muǵdarı ko'paya baradı. Bul dáwirde qolda tabaqlar, qazanlar, iri lágenler hám xumlar qolda jasalǵan. Gúzeshilik charxida bir bandli, kóbinese tar bogizlil kozalar hám keseler jasalǵan. Ayırım ılaydan islengen ıdıs buyımlarında togri yamasa tolqinsimon zerler salınǵan. Jumaqlaw
Paydalangan adebiyatlar Абрамова З.А. Ранний палеолит Азиатской части СССР \\ Палеолит СССР. М. 1984. 2.Алексеев В.П. Положения Тешик-Ташской находки в системе гоминид \\ Антрапологическая реконструкция и проблемы палеоэтнографии. М.: 1973. 3.Я.Ғ.Ғуломов. Хоразмнинг суғорилиш тарихи. – T., ФАН, 1959 4.Аскаров А.А., Лев Д.Н. Древнейшие следы пребывания человека на территории Самарканда \\ История Самарканда, т. 1. Ташкент. 1969. 5.Вишняцкий Л.Б. Палеолит Средней Азии и Казахстана. Санкт-Петербург. 1996. 6.Джуракулов М.Д. Самаркандская стоянка и проблемы верхнего палеолита в Средней Азии. Ташкент. 1987. 1.Intirnet saytlari Download 71.88 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|