Tuproqlarni neft va neft mahsulotlari bilan ifloslanishi va unin- rekultivatsiyasi

22-jadval Mingbulok neft koni atrofida tarqalgan о‘tloqi-allyurial tuproqlarda mikroorganizmlarning о‘rtacha miqdori
(Jabbarov ZA., Abdraxmonov TA. 2005)

Namuna lar olingan chukurliklar, sm.	Tuproq iamuaalari (neft koyaigan nisbatan metr xssobioa)		Mikrorgvnyumlar mshfori (xuj/g)
		1	2	3	4 *	5	6
0-ZOsm	100	ZxYU^4	2x10^3	10	10^2	-
0-ZOsm	200	5,2x10"	2x10-"	17	10^2	-	-
0-ZOsm	500	6x10"	ZxYU^2	10^2	10^3	10	-
0-ZOsm	800	7x10^4	5X10^2	2x10'	2x10"	20
0-ZOsm	1500	8x10"	5x10^2	3x10"	3x10'	10^2
0-ZOsm	3500	8x10^5	6x10^2	ZxYU^5	4x10"	10^2
0-ZOsm	5000	10"	4x10*	10^6	4,5x10"	10^3
0-ZOsm	8000	5x10>	5x10^2	YU^6	5x10"	10^3
0-ZOsm	12000	8x10'	4,7x10'	2x10'	5x10*	1,4x10^l
0-ZOsm	0000	9x10'	3,8x10^2	2,6x10'	5,2x10"	2x10^3

Izox: 1.Geteretrof bakteriyalar; 2. Uglevodorod parchalovchi bakteriyalar; 3. Denitrifikator bakteriyalar; 4. Nitrifikator bakteriyalar; 5. Aktinomitsetlar; 6. Barcha tajribalarga tegishli nazorat.

Tadqiqot natijalaridan kо‘rish mumkinki, aktinomitset va nitrifikator bakteriyalar ifloslanishdan keyin kamayib ketgan. Natijada mikroorganizmlar faoliyati bilan bog‘liq biokimyoviy jarayonlar, ya’ni fermentlar faolligi susayishi kuzatiladi. Tuproqda kechadigan barcha biokimyoviy jarayonlar bevosita tuproqdagi fermentlarning funksiyasi bilan bog‘liq.
Fermentlarning о‘ziga xos xususiyati shundaki, tuproqsa kechadigan bioreaksiyalarni ming va million marta tezlashtiradi.
Aniqlanishicha, hozirgi vaqtda tuproqda 40 ga yaqin (ureaza, katalaza, invertaza, perooksidaza, polifenoloksidaza va boshqalar) fermentlar mavjud bо‘lib, tuproqda turli xil vazifalarni bajaradi.
Xususan, fermentlardan proteaza va ureaza fermentlari tuproqdagi organik azotning minerallanish jarayonini harakterlaydi. YA’ni tuproqdagi nitrifikatsiya va ammonifikatsiya jarayonini faollishtiradi va azot bioelementini о‘simliklar oson о‘zlashtiradigan holatigacha olib keladi.
Qora tuproq mintaqasida neft va neft mahsulotlari (fenol, amii, geterotsiklik birikm.alar, neft maxsulotlarinining oralik formalari) bilan ifloslanishdan sо‘ng polifenoloksidaza va peroksidaza fermentlari о‘zining faolligini yо‘qotadi.
Qora tuproqdarda invertaza va degidrogenaza fermentlari neftni turli miqdoriga ta’sirchan bо‘lib, ureaza fermentining faolligi 1YANz shaklidagi azot hisobiga bir necha marta ortadi. Biroq tuproqqa tushgan neftning turli miqdori tuproq tiplariga kо‘ra fermentlar faolligiga turlicha ta’sir qiladi. Jumladan, neftning minimal dozasi polifenoloksidaza (PO) va va polifenoloksidaza (PFO) faolligiga stimulyativ ta’sir qilsa, yuqori miqdori sekinlashtiruvchi ta’sir qiladi, xuddi shuningdek ureaza va invertaza faolligiga neft turlicha ta’sir etadi (21-22-rasmlar).
21-rasm Neft bilan ifloslangan о‘tloqi-allyuvial tuproqlarda ureaza fermenti faolligining о‘zgarishi

22-rasm Neft bilan ifloslangan о‘tloqi-allyuvial tuproqlarda invertaza fermenti faolligining о‘zgarishi

Tajribalarning kо‘rsatishicha, yuqoridagi ikki ferment neftning ta’sirida turlicha faollikka ega bо‘lgan, jumladan ureaza fermenta invertaza fermentiga nisbatan faolligi oshib borgan. Tuproqdarning tipi va tabiiy muhitiga bog‘liq ravishda fermentlar turlicha faollikka ega bо‘ladi, qolaversa neft va neft mahsulotlari bilan ifloslangan tuproqlarda fermentlar faolligi keskin о‘zgaradi.

Tuproqning biologik dunyosi va faolligi о‘zgarishga uchragandan sо‘ng vakt о‘tishi bilan tuproqsagi oziqa elementlar va gumus miqdori, ya’ni agrokimyoviy xossalari о‘zgarishga uchraydi (23-jadval).
23-jadval Neft bilan ifloslangan о‘tloqi-allyuvial tuproqlarda gumus
miqdori, %
(t.Abdraxmanov, Z.A.Jabbarov, 2006 yil)

Namunalar Chuqurligi (sm)	Tuproqnamunalari
	07	19	28	33	45
0-30 0,54±0,02 31-60 O,59±0,02 61-90 O,40±0,01 91-120 0,35±0,02 121-150 0,21±0,01		0,94±0,02 1,76±0,03 0,70±0,02 0,78±0,02 0,51±0,01 0,51±0,01 O,32±0,01 0,42±0,01 0,30±0,01 0,27±0,01		1,30±0,04 0,84±0,03 0,68±0,02 0,58±0,02 O,49±0,02	1,42±0,05 0,98±0,03 0,76±0,03 0,66±0,02 0,34±0,01

Tuproqdagi gumus miqdori neft miqdoriga kura oshib kamayib boradi. Neftning kimyoviy ta’siri natijasida biologik dunyo zarar kо‘rishi va tuproq xossalari yomonlashishi hisobiga kamayib, vaqt о‘tishi bilan tuproq xossalari asta-sekin yaxshilanishi bilan neft organik modda bо‘lgani bois gumus miqdori ortib boradi.

Tadkiqotlar mobaynida aniklandiki, tuproqning yuqori qatlamida (0-30 sm) neft yoki neft mahsuloti tushganda gumus hosil bо‘lish jarayoni sekinlashadi, qulay sharoit vujudga kelishi bilan bu jarayon yо‘lga tushib gumus miqdori ortishi kuvatiladi.
Neft va neft mahsulotlari tuproqning fizikaviy xossalariga ham jiddiy ta’sir qiladi. Birinchidan tuproqning suv shimish va ushlash xossasi yomonlashadi, ikkinchidan tuproq bilan neft qorishib ketishi hisobiga strukturami yо‘qoladi, uchinchidan vaqt о‘tishi bilan berchlashib ketgan tuproqda kishlok xо‘jalik kurollari bilan ishlov berish kiyinlashadi. Bundan tashkari tuproqning mexanik tarkibi ham о‘zgarishga uchraydi.
Tuproqning mexanik tarkibini о‘zgarishi bilan ifloslanish darajasi ham uzgaradi, tuproq mexanik tarkibi qanchalik yengil tarkibli bо‘lsa, neft yoki neft mahsulotini tez va kam shimadi, bunday tuproqlarni tozalash jarayoni bir muncha kulay va oson kechadi. Og‘ir mexanik tarkibli tuproqdarda esa aksincha, ya’ni og‘ir mexanik tarkibli tuproqlar о‘ziga neft miqdorini sekin va kо‘p miqdorda shimadi, bunday tuproqdarni tozalash va qayta tiklash tadbirlari bir muncha og‘ir kechadi.
Quyida neft va neft mahsuloti bilan ifloslangan о‘tloqi-allyuvial tuproqlarning mexanik, mikroagregatlik xossasi va strukturalik hamda disperslik koeffitsentlari keltiriladi (24-jadval).
Ifloslovchining kimyoviy tarkibi va tuproqning mexanik tarkibiga kо‘ra unig fizik xossalari о‘zgarib turadi. Va nihoyat ifloslangan tuproqning unumdorligi ifloslanish harakteriga kо‘ra turlicha bо‘lib, xatto unumdorligi keskin pasayadi. Qishloq xо‘jalik ekinlari urug‘larini unib chikishi va vegetatsiya jarayonlarida kuzatish mumkin. /Dacha sharoitida ifoslanishdan sо‘ng- о‘simlik dunyosi siyraklashadi va ayrim hollarda rivojlanish umuman tо‘xtaydi.
Urug‘ning unib chikishi uchun neftning minimal dozasi (0,5%) ham sekinlashtiruvchi ta’sir qiladi, bu esa о‘simlikning keyingi vegetatsiya davri uchun 2 barobar passiv rivojiga sabab bо‘ladi
Boshqirtiston Respublikasi hududida keng miqyosda о‘suvchi begona о‘tlar 81ye11apa tesNa, YesPosIoa sgt^aSH Ь. laboratoriya sharoitida neftning turli dozalari bilan tajriba qilindi. Bunga kо‘ra 1% va 10% dozada neft ta’sir ettirilganda 4 sutkada 38% va 10%, 8 sutkada 56% va 46% urug‘ unib chiqkanligi aniqlandi.
Namangan viloyatidagi Mingbuloq neft koni atrofida (1,5-2 km. radiusda) о‘simliklar 1 ball (20%) sistemada о‘sishi kuzatildi. Laboratoriya sharoitida tajriba о‘tkazilganda esa neft koniga nisbatan (metr hisobida) olingan tuproq namunalarida g‘о‘za va bug‘doy о‘simligi turlicha miqdor va vaktda unib chiqdi, hamda turli rivojlandi (25-jadval).