Tuproqning havo va issiqlik rejimlari hamda ularni boshqarish usullari

3. Tuproqdagi issiqlik manbalari. O’simliklar urug’larining unib chiqishi, o’sishi va rivojlanishida issiqlikka bo’lgan talab to’g’ri sida ta’rif beradi va mazmunini tushuntiradi;
O’simliklarning urug’idan unib chiqishi, normal o’sib rivojlanishi va tuproqdagi turli mikroorganizmlarning hayoti bevosita tuproqdagi issiqlikka bog’liq.
3-jadval
Urug’larning unib chiqishi va maysalar paydo bo’lishi uchun zarur bo’lgan minimal harorat.

Ekinlar	Urug’ning unib chiqishi	Maysalar paydo bo’lishi
	Darajalar
Sebarga, beda Javdar, bug’doy, arpa, suli, Nuxat, lavlagi, maxsar Kungabokar, kartoshka Makkajo’xori, tariq, sudan o’ti, soya Loviya, oq juxori, kanakunjut, kanop G’o’za, yeryong’oq, kunjut sholi	0-1 1-2 3-4 5-6 8-10 10-12 12-14	2-3 4-5 6-7 8-9 10-11 12-13 14-15

Har bir o’simlik urug’ining unib chiqishi uchun zarur harorat, yani minimal harorat bilan o’rtacha sutkalik harorat orasidagi farq, foydali (effektiv) harorat deyiladi (4-jadval).

4-jadval
Ekinlarning o’suv davrida issiqlikka bo’lgan talabi. (A.G.Golsberg

va boshqalar malumoti)

Ekinlar.	Foydali harorati yig’indisi
Yumshoq bug’doy Qattiq bug’doy Arpa Suli Tariq Don uchun ekilgan makkajo’xori G’o’za Kartoshka	1200-1700 1400-1700 950-1450 1000-1600 1400-1950 2100-2900 2900-4000 1200-1800

O’simliklar turiga qarab, harorat sharoitiga turlicha munosobatda bo’ladi. Masalan, ulardan bazilari yuqori haroratda (g’o’za, suli, makkajo’xori va boshqalar) normal o’sib rivojlansa, boshqalari (bahorgi don ekinlari) nisbatan pastroq haroratni talab etadi. Kuzgi don ekinlari qishni yengil o’tkazadi, bahorgilari esa qishki past haroratda nobud bo’ladi.

O’simliklar issiqlikka bo’lgan talablariga ko’ra ikki guruhga bo’linadi.
1.Mo’tadil iqlim poyasida o’sadigan o’simliklar;
2.Janubiy kengliklarda o’sadigan o’simliklar.
Birinchi guruhga mansub o’simliklar: arpa, suli, bug’doy, javdar, ko’k nuxat, beda va boshqalarning urug’i o’rtacha temperatura 1-5⁰ bo’lganda o’nib chiqadi, 10-12⁰ da gullaydi va yetiladi. Bu o’simliklar sovuqqa chidamli bo’lib, maysasi 5-10⁰da ham hayot faoliyatini davom ettiraveradi. Shuning uchun bu o’simliklarning urug’i erta bahorda-fevralning oxiri va martning boshlarida ekiladi. Kuzgi ekinlar sovuqqa ancha chidamli bo’ladi. Masalan -40⁰ ga, qor bo’lmaganda esa -30⁰ sovuqqa chidaydi.
Ikkinchi guruhga issiqsevar o’simliklar: g’o’za, makkajo’xori, okjo’xori, sholi, qovun, tarvuz va boshqalar kiradi. Ularning urug’i 10-12⁰ da unib chiqadi, 15-20⁰ da gullaydi. Shunga ko’ra, ularning urug’i kech martning oxiri va aprelning boshlarida ekiladi bu o’simliklar orasida g’o’za o’ta issiqsevarligi bilan ajralib turadi, maysasi 16⁰ da yer betiga chiqadi. Uning normal o’sishi va rivojlanishi uchun temperatura 25-30⁰ dan past bo’lmasligi shart, aks holda g’o’zaning rivojlanishi susayadi. Chigitning o’nib chiqishi uchun 84⁰, g’o’za shonalashi uchun 400⁰, gullashi uchun 415⁰, ko’saklar ochilishi uchun 660⁰, jami 1560⁰ foydali temperatura zarur. Kechpishar g’o’za navlarining vegetasiya davri 150-160 kun, chigit unib chiqishi uchun 84⁰, g’o’za shonalashi uchun 415⁰, gullashi uchun 700⁰, ko’saklar ochilishi uchun 720-800⁰, jami 1770-2000⁰ foydali harorat kerak.

5-jadval
Asosiy ekinlar uchun kritik minimal harorat (A.G.Golsberg buyicha)

Ekinlar	Zararlanishining boshlanishi va qisman nobud bo’lishi			Ko’pchilik o’simlikning nobud bo’lishi
	Maysa lash	Gullash	pishish		Maysa lash	gullash	Pishish
Bahori bug’doy suli Arpa Ko’k nuxat Sabzi Makkajo’xori Ok jo’xori Kartoshka G’o’za Poliz ekinlari Sholi Kanop Kungaboqar	-9, -10 -8, -9 -7, -8 -8, -9 -6, -7 -2, -3 -2, -3 -1 -0,5,-1 0,5,-1 -0,5,-1 -0,5,-1 -5, -6	-1, -2 -1, -2 -1, -2 -3 - -1, -2 -1, -2 -2 -0,5,-1 0,5,-1 -0,5 - -1, -2	-2, -4 -2, -4 -2, -4 -3, -4 - -2, -3 - -1, -2 -1,-0,5 -0,5 - - -2, -3		-10,-12 -9, -10 -8, -10 -8, -10 -8 -3 -3 -2, -3 -1 -1 -1 -1 -7, -8	-2 -2 -2 -3, -4 -3 -2 -2 -2, -3 -1 -1 -0,5 - -3	-4 -4 -4 -4 - -3 -3 -3 -1 -1 - - -3