Tuproqshunoslik

Kurs ishining predmeti. Tuproq qoplamining ishlab chiqarishdagi va biosferadagi ahamiyati mavzusidagi tahlil va muhokama.
Bu kurs ishida tuproq qoplamining ishlab chiqarish jarayonidagi asosiy masalalar, turpoqning kimyoviy tuzilishi, ekologik ta'sirlar, biosferaga oqibatlar, turli texnikalar, biologik korish va boshqa muhim mavzularni tahlil qilish uchun o'rganish, muhokama qilish va ta'lim moduli tuzish kabi masalalar ko'zda tutiladi. Kurs ishi o'rganuvchilarga turpoq qoplamining ekologik, iqtisodiy va biologik aspektlarini tushunish, turli ta'sirlarni tahlil qilish, muammolar va hal qilish yo'llarini o'rganish imkoniyatini beradi.

1-BOB. TUPROQ QOPLAMI

1. 
   Tuproq morfologiyasi
   

Tuproq morfologiyasi deganda, uning tashqi ko‘rinishini izohlovchi belgilar tushuniladi. Tuproqning morfologik belgilariga tuproqnmg genetik qatlamlari, tuproq qalinligi, rangi, namligi, donadorligi (strukturasi), mexanik tarkibi, qovushmasi, yangi yaralmasi va qo‘shilmasi kiradi. Tuproqning morfologik belgilari asosan tuproqning hosil boiish, rivojlanish xossalarini izohlaydi. Tuproq qatlami bir-biri bilan bogiiq boigan va muntazam ravishda nisbatan o‘zgaruvchan genetik qatlamlardan iborat. Tuproqning genetik qatlamlari bir-biridan rangi, donadorligi, joylashishi, har xil qo‘shimcha va yangi hosil boigan moddalaming miqdori bilan farqlanadi. To‘Jiq rivojlangan tuproq asosan quyidagi genetik qatlamlardan iborat:
A - gumusli-akkumulyativ qatlam;
В - illyuvial yoki o‘tkinchi qatlam;
С - tuproq hosil boiish jarayonida kam o‘zgargan ona jins;
D-tuproq qatlami ostida joylashgn tuproq hosil bo‘lish jarayonida o‘zgarmagan ona jins.Tuproqning genetaik qatlamlari morfologik belgilaming miqdoriy ko‘rsatkichlari va boshqa xususiyatlariga qarab qatlamchaiarga boiinishi mumkin (A, A0, A,, A^, va h.k.). Tuproqning rangi uning tarkibidagi minerallar, kimyoviy va organik moddalaming miqdoriga bogiiq boiib, asosiy morfologik belgilardan biri hisoblanadi. S.A. Zaharov tasnifi bo‘yicha tuproq qora, to‘q kashtan, kashtan, och kashtan, jigarrang, qizil, to‘q qo‘ng‘ir, och qo‘ng‘ir, to‘q bo‘z, bo‘z, och bo‘z, sariq, oqish va oq ranglarga bolinadi.
Tuproqning rangi uni tashkil etgan moddalar tusi hamda tuproqning fizik holati va namlik darajasi bilan aniqlanadi. Tuproq rangini belgilovchi eng muhim moddalarga gumus, temir va kremnezyom birikmalari kabilar kiradi.Tuproqning alohida agregatlar (zarrachalar) ga ajralib ketishiga tuproq donadorligi (strukturasi) deyiladi. Bu agregatlar turli mexanik elementlaming bir-biriga birikishidan hosil boiadi. Tuproq agregatlari-mayda zarrachalaming bir-biri bilan birikishi (yopishishi) natijasida (1 mm dan 10 mm gacha) donadorlik shakllanadi. Donadorlik makroagregatlaming kattaligi va shakliga qarab quyidagilarga boiinadi: mikrodonadorlik — zarrachalar diametri 0,25 mm dan kichik; makrodonadorlik - zarrachalar diametri 0,25 mm dan 10 mm gacha; megadonadorlik - zarrachalar diametri 10 mm dan katta.
Struktura boiakchalarining shakli, oichami va sifat tarkibi turli tuproqiar hamda ularning alohida qatlamlajida har xil boiib, S.A.Zaharov tasnifi bo‘yicha asosan: kubsimon, prizmasimon va plitasimon kabi 3 tipga va ular o‘z navbatida tolar hamda xillarga ajratiladi. Tu
proq donadorligi o‘zgaruvchan ko‘rsatkich boiib, agrotexnik tadbirlami o‘z vaqtida va sifatli o‘tkazish, dehqonehilik madaniyatining holati bilan chambarchas bogiiq boiadi. Ttoproq qovushmasi - tuproq zichligi va g‘ovakligining tashqi ifodasidir. Zichligiga ko‘ra tuproq qovushmasi quyidigi guruhlarga boiinadi:
1) Juda zich qovushma;
2) Zich qovushma;
3) G‘ovak qovushma;
4) Sochilma qovushma.
Qovushma tuproqni agronomik jihatdan baholashning muhim ko‘rsatkichi hisoblanadi. Tuproq hosil boiish jarayonlarida vujudga keladigan va tuproq qatlamlarida to‘planadigan turli shakl va kimyoviy tarkibli moddalarga tuproqning yangi yaralmasi deyiladi. Qatlamda to‘planib qolgan kalsiy xlorid, magniy sulfat, gips va ohak singari tuzlar, temir, marganes va kremniy oksidlari birikmalari kimyoviy yangi yaralmadir. 0‘simliklar ildizlarining o‘mi, jonivorlar chiqargan moddalar biologik yaralma deyiladi.
Tuproq hosil boiish jarayoniga aloqasi bo‘lmagan, chetdan qo‘shilib qolgan mineral, tog‘ jinsi parchasi, organizm qoldiqlari va boshqalar tuproqning qo‘shilmasi deyiladi. Hayvonlaming suyagi, o‘simliklar qoldigi biologik qo'shilma, tosh, shag‘al va boshqalar mineral qo'shilma, ko‘mir boiaklari, uy hayvonlari suyagi, uy-ro‘zg‘or asboblarining sinigi, inson suyaklari arxeologik qo‘shilma deyiladi. Turli kattalikdagi zarrachalar odatda turli xil minerologik va kimyoyiy tarkibga ega boiadi.
Tuproqlardagi mexanik elementlar boshlangich ona jinslardan o‘tadi va bir qismi tuproq hosil boiish jarayonida ham hosil boiadi. Tuproq tarkibidagi turli oichamli alohida zarrachalarga mexanik elementlar deyiladi. Kelib chiqishiga ko‘ra mexanik elementlar: mineral, organik va organik-mineral zarrachalardan iborat.
Bu zarrachalar tog‘ jinslarining parchalanishidan, ayrim (birlamchi, ikkilamchi) minerallar, chirindi moddalar, organik va mineral moddalaming o‘zaro ta’sirlashushidan hosil boigan mahsulotlardan iborat. II Tuproq mexanik elementlaring tarkibiga ko‘ra quyidagi guruhlarga bolinadi