Tuproqshunoslik

1.2.Tuproq mexanik tarkibi
Tuproqning mexanik tarkibi deb, har xil kattalikdagi mineral zarralaming bir-biriga boigan nisbatiga aytiladi. Tuproq mexanik tarkibi asosiy qismining 1 mm dan kichik zarrachalari tuproqning mayda zarrachalari (melkozem), 1 mm dan yirik zarralari tuproq skeleti deyiladi. Tuproq zarrachalarining miqdoriga qarab ajratish mexanik tarkibiga ko‘ra tasnifi (klassifikatsiyasi) deyiladi2. Bunda kattaligi 0,01 mm boigan zarrachalar miqdori asosiy mezon hisoblanadi. Odatda 0,01 mm dan kichik boigan zarrachalar fizik loy, 0,01 mm dan yirik boigan zarrachalar fizik qum deb yuritiladi
Tuproqning mexanik tarkibi uning eng muhim xossalaridan biri bo‘lib, tuproq unumdorligini belgiloychi asosiy ko‘rsatkichlaridan biri hisoblanadi. Tuproqning suv o‘tkazuvchanligi, nam sigim i kabi xossalari hamda havo, suv, issiqlik kabi tartiblari mexanik tarkibi bilan bevosita bogiiq boiib, sug'orish va zax qochirish melioratsiyasida bu ko‘rsatkichlar muhim ahamiyatga ega,
Turli mexanik tarkibli tuproqlar har xil unumdorlikka ega boiganligidan tuproqqa ishlov berish, o‘simliklarni oziqlantirish kabi agrotexnik tadbirlar turlicha usulda olib boriladi. Mexanik tarkibi tuproqning singdirish qobiliyati, oksidlanish-qaytarilish sharoitlariga, tuproqda chirindining va oziq moddalaming to‘planishida ham muhim rol o‘vnaydi. Mexanik tarkibiga ko‘ra tuproqqa ishlov berish tizimi, dala ishlarining muddatlari, o‘g‘itlash meyori, qishloq xo‘jalik ekinlarini joylashtirish sxemalari belgilanadi. Tuproqqa ishlov berishda qishloq xo‘jalik mashinalari va qurollariga ko‘rsatiladigan qarshilikni belgilaydigan tuproqning fizik-mexanik xossalari ham mexanik tarkibiga bogiiq.
Tabiiy sharoitda ona jins parchalanishi natijasida har xil kattalikdagi zarrachalar hosil boiadi. Asosiy omillar va sharoitlaming o‘zaro chambarchas bogiiq boigan va muntazam ta’siri natijasida hosil boigan tuproqda o‘ziga xos fizik va fizik-mexanik xususiyatlar shakllanadi. Tuproqning mexanik tarkibi va donadorligi bilan bevosita bogiiq boigan fizik xossalari hamda unda kechadigan fizik jarayonlar tuproqning suv, havo va issiqlik tartiblari, shu bilan birga o‘simliklarning o‘sib rivojlanishida juda muhim ahamiyatga ega.
Tuproqning fizik xossalariga uning suv, havo, issiqlik, umumfizik va fizik-mexanik xossalari kiradi. Tuproqning fizik xossalari ко‘plab omillarga, jumladan, tuproqning qattiq, suvuq, gazsimon qismi va tirik fazalari tarkibi, ularning nisbati va o‘zaro ta’siri kabilar bilan bevosita bogiiqdir. Tuproqning umumfizik xossalariga tuproq zichligi, tuproq qattiq qismining zichligi, g‘ovakligi, elektrligi va radioaktivligi kiradi. Tabiiy holati saqlangan holda olingan, m aium hajmdagi tuproq ogirligiga uning zichligi deyiladi.
U tuproq zarrachalarining bir-biriga nisbatan joylashishini, ularning katta-kichikligi va zichligini izohlaydi. Tuproq qatlamining zichligi uning mexanik va mineralogik tarkibiga, donadorligiga va organik moddalar miqdoriga bogiiq. Tuproq zichligi g/sm3 birligi bilan ifodalanadi.
Sug‘oriladigan tuproqning zichligi 1 g/sm3 dan l,81_.g/sm3 gacha boiishi mumkin. Tarkibida gumus moddasi ko‘p boigan tuproqiar 14 zichligi 1-1,2 sm3, gumusi kam boigan tuproqlar zichligi 1,3-1,5 g/sm3 boiadi. O'zbekistonning sug‘oriladigan dehqonehilik rivojlangan hududlarida tarqalgan tuproqlaming zichligi 1,3-1,52 g/sm3 atrofida boiadi.