Turizm sohasi uzoq yillik tarixga EGA

Tadqiqot
XX asrning 1-choragida Sharqda turizm markazlari-
ga bo‘lgan ehtiyoj tufayli turizm jamiyatlari tashkil etilib, 
turizmni boshqarishnig yangi boshqaruv shakllari vu-
judga keldi. Xususan, Rossiyada korxonalar, muassa-
salar, o‘quv yurtlari va turli mehnat jamoalarida turizm 
bo‘limlari tashkil etildi.
Turizm sohasidagi nazariyotchi olimlar Valter 
Xunziker va Kurt Krapf 1942-yilda shunday fikr bildi-
rishgan: “Turizm odamlarning o‘z yashash joylaridan 
boshqa joyga ko‘chib yurishlari va uning davomiyligi 
natijasida yuzaga keladigan munosabatlardir. Chunki, 
aytilganidek, daromadli faoliyat doimiy ko‘chib yurish-
ni qo‘llab-quvvatlamaydi” [5: 11]. Xunziker va Krapf 
Shveysariyaning Sankt-Gallen maktabi a’zolaridan 
bo‘lib, ular turizmni jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy tak-
ror ishlab chiqarishga yo‘naltirilgan mexanizmi sifatida 
o‘rganish g‘oyasini ilgari surgan. Turizm sohasi jamiyat-
ning madaniy qadriyatlarini aks ettiradi.
Ikkinchi Jahon Urushi turizmni mutlaqo rivojlanish-
dan to‘sib qo‘ydi va bu holatning oqibatlari 1949-yilga-
cha davom etdi. Urushdan so‘ng G‘arbda ham Sharqda 
ham vayron bo‘lgan turizm sohasi obyektlari, jumladan, 
yo‘llar, mehmonxonalar, dam olish maskanlari va tari-
xiy yodgorliklar tiklana boshlandi va sayyohlik aloqalari 
mamalakatlar o‘rtasida kengaya bordi. 1950–1973-yil-
lar oralig‘ida turizmning keskin jadallashuvi haqida 
ovozalar tarqaldi va Xalqaro turizm yuqori ko‘rsatkich-
da o‘sa boshladi. Bu o‘sish turizm tarixidagi eng yuqori 
ko‘rsatkich bo‘ldi. Turizmning bu rivojlanishi G‘arbda 
yangi xalqaro tartib, ijtimoiy barqarorlik hamda dam 
olish madaniyatining paydo bo‘lishiga sabab bo‘ldi. 
Shuningdek, bu paytda turizmning qonunchiligi ham 
ishlab chiqila boshlangan.
Keyinchalik, Burkart va Medlik (1891) tomoni-
dan sayohat bilan bog‘liq yana bir ta’rif o‘rnatildi: 
“Odamlarning yashash va ish joyidan tashqaridagi 
manzillarga qisqa va vaqtinchalik sayohatlari va ularda 
bo‘lish paytida amalga oshirilgan harakatlar” [2]. Ammo 
bu taʼrif kitobda tanqid qilinadi, chunki u yashash va ish 
tushunchalari sayohat va taʼtil tushunchalari bilan qara-
ma-qarshi boʻlib, bir joydan kelgan odamlar oʻz shahrida 
turizm bilan shugʻullanishi mumkin, deb hisoblamaydi.
Kruchkovning ta’kidlashicha: “Xalq turizmi aholining 
kam ta’minlangan qatlamlari vakillari turizm faoliyatida 
ishtirok etishini o‘z ichiga oladi, ular o‘zlarining moliyaviy 
imkoniyatlariga mos keladigan eng arzon turizm turlari-
ni tanlaydilar. Ijtimoiy turizm bu – cheklangan moliyaviy 
imkoniyatlarga ega bo‘lgan odamlar uchun davlat bud-
jeti yoki boshqa manbalar hisobidan subsidiya qilinadi-
gan, tashkillashtirilgan sayohat (ta’lim yoki dam olish)”.
1994-yilda Butunjahon turizm tashkiloti turizmga oid 
barcha ta’riflarni jamlab, quyidagi ta’rifni rasmiylashti-
radi: “Turizm bu – odamlarning doimiy yashash joyidan 
boshqa joyga biznes va shu kabi boshqa maqsadlar 
bilan bir yildan kamroq muddatga sayohat qilishlari hi-
soblanadi.”
Keltirilgan ta’riflarning barchasida quyidagi element-
lar mavjud:
Turistlarda jismoniy harakatlar mavjud, ya’ni ta’rif-
larga muvofiq holda ular yashash joyidan tashqariga 
chiqadilar;
Turistlar borayotgan manzilida qolishi davomiy 
emas, ya’ni ma’lum vaqtda u manzilda bo‘ladi;
Sayohatning maqsadi qanday bo‘lishidan qat’i nazar 
turizm sayohatchilarning ehtiyojlarini qondirish uchun 
tashkil etilgan xizmatlar va mahsulotlarni o‘z ichiga ola-
di.
Xose Kastanyo (2005) taʼrifiga koʻra, turistik des-
tinatsiyaning eng dolzarb taʼrifi bu: “Ushbu hududda 
sayohat qiluvchi, qoladigan va oʻzaro aloqada boʻlgan 
turistik isteʼmolchilarning turli ehtiyojlari va umidlarini 
jalb qilish va qondirish uchun bir qator resurslar jamlan-
gan fazoviy hudud. 48 soatdan kam bo‘lmasligi kerak 
bo‘lgan, biz ilgari aytib o‘tganimizdek, ma’lum bir vaqt 
uchun joy” [3: 113].
“Destinatsiya” [4: 7] lotincha so‘zdan kelib chiqqan 
bo‘lib, turar joy (o‘rin, manzil, makon) ma’nosini ang-
latadi. Bu atama XX asrning 90-yillarida turizm sohasi-
da keng qo‘llanila boshladi.
Bir joyga birinchi marta kelgan odamlarni, shuning-
dek, u yerda yashovchi odamlarni ko‘chirish bo‘yicha 
Butunjahon turizm tashkiloti ta’rifining bir qismini hisob-
ga olgan holda, shaharda yashovchi shaxs o‘z shahrini 
sayohat qilganda sayyoh bo‘lishi mumkin, ya’ni odatda-
gi marshrutlarini tark etganda.
Shunday qilib, shaharda yashovchi odam o‘zi uchun 
unchalik ko‘p bo‘lmagan joylarda sayyohdir, shuning 
uchun u yerda yashashiga qaramay, bu joylarda ma’lu-
motlar bilan ishlash to‘liq bo‘lmasligi mumkin.
Xalqaro turizm bu – butun jahon iqtisodiyotiga 
ham, alohida mamlakatlar va mintaqalar iqtisodiyotiga 
ham sezilarli ta’sir ko‘rsatadigan jahon iqtisodiyotining 
murakkab sohasi. Ba’zi mamlakatlarda xalqaro turizm 
amalda valuta tushumlarining yagona manbayi bo‘lib, 
buning natijasida iqtisodiy rivojlanishning yuqori dara-
jasi va fuqarolarning farovonligi ta’minlanadi. Bugungi 
kunda turizm jahon iqtisodiyotining nafaqat eng yirik, 
balki eng jadal rivojlanayotgan tarmoqlaridan biridir.
Yuqorida ko‘rib chiqqanimizdek, turizmning rivojla-
nishi Sharq va G‘arb mamlakatlarida o‘ziga xos xususi-
yatlar, tafovutlar va o‘xshashliklar bilan kechgan. Shuni 
ta’kidlash joizki, har bir mamlakat va mintaqalar tarixida 
turizmning rivojlanishi uning iqtisodiyoti bilan chambar-
chas bog‘liq bo‘lgani va turizmning yuksalishi iqtisodi-
yotning ham rivojlanishiga kuchli turtki bo‘lgani yaqqol 
namoyon bo‘lib turibdi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Ana Moreno Garrido, History of Tourism in Spain in the 20th Century. – Editorial Síntesis, 2007.
2. Burkart va Medlik. Citados en “Introducción al turismo”. – De Sancho, Amparo, 1841.
3. Castaño, Jose. From the review of his book review: “Social psychology of travel and tourism” // Gest. tur, 
No.11, Jun 2009, by Jose Castaño, Reviewed by Maximiliano Korstanje, http://mingaonline.uach.cl/pdf/gestur/
n11/art07.pdf.