Turizm va mehmonxona xizmatlari iqtisodiyoti

1-mavzu: “Turizm va mehmonxona xizmatlari iqtisodiyoti” fanining maqsadi va vazifalari
Reja:
1.Xizmat ko‘rsatish sohasining ijtimoiy-iqtisodiy mazmuni.
2. Xizmatlar tasnifi.
3.“Turizm va mehmonxona xizmatlari iktisodiyoti” fani ‒ iqtisodiyot fanlarining tarkibiy qismi va bilimlar sohasi.
4. “Turizm va mehmonxona xizmatlari iqtisodiyoti” fanining predmeti va o‘rganish usullari.
5. “Turizm va mehmonxona xizmatlari iqtisodiyoti” fanining maqsadi va vazifalari.
1.Xizmat ko‘rsatish sohasining ijtimoiy-iqtisodiy mazmuni. Mamlakatimiz va chet el olimlari xizmatlar sohasining milliy xo‘jaliklar va dunyo iqtisodiyotidagi o‘sib borayotgan rolini ta’kidlashmoqdalar. Xizmatlarning xo‘jalik faoliyatiga ta’siri nafaqat kuchaymoqda, balki ko‘p qirrali tavsifga ega bo‘lib bormoqda, ishlab chiqarish jarayonlarida, aholi daromadlarini shakllantirishda, ayrboshlashda, ijtimoiy mahsulotni shakllantirishda ko‘proq ko‘zga tashlanmoqda. Bu xizmatlarni iqtisodiy kategoriya sifatida nazariy tahlil qilish va uning mohiyatini aniqlash zarur hisoblanadi. Xizmatning aniq tarifi qanday bo‘lishi kerakligi to‘g‘risida turli fikrlar bildirilmoqda. Shunga qaramasdan, asosan iqtisodiy fanlarda servis faoliyati, xizmat ko‘rsatuvchi tarmoqlar va xizmatlar sohasi to‘g‘risida umumiy tasavvur shakllangan. Umuman adabiyotlarda “xizmat” “xizmat ko‘rsatish” va “servis xizmat ko‘rsatish” iboralar mavjud va bu iboralar bir-biridan farq qiladi. Masalan kishilar o‘rtasida ko‘rsatiladigan xizmat moddiy qiymatga ega bo‘lmasa “xizmat” deb ataladi. Agar ko‘rastiladigan xizmat moddiy qiymatga ega bo‘lsa “xizmat ko‘rsatish” deyiladi. Yuqori sifatli xizmat ko‘rsatish “servis xizmat ko‘rsatish” deb ataladi. O‘zbekistonda zamonaviy bozor munosabatlarining shakllanishi natijasida “xizmat” tushunchasiga keng ma’noda qaralmoqda. Kundalik hayotda «xizmat» tushunchasi keng ma’noda ishlatiladi: kimgadir pullik va pulsiz, so‘z yoki ish bilan shaxsiy va ijtimoiy undash orqali naf keltirish tushiniladi. Yordam keltiruvchi harakatlar ko‘zda tutiladi. Mamlakatimizda XX asrning 80-yillar oxiriga qadar iqtisodiy adabiyotlarda xizmatlar muammosi kam ko‘rilardi, chunki xizmatlarni ishlab chiqarish jarayonida qiymat yaratilmaydi, faqat milliy daromadni taqsimlash va qayta taqsimlash natijasida iste’mol qilinadi deb qaralgan. O‘sha davrda moddiy ishlab chiqarish va xizmatlar ishlab chiqarish o‘rtasida aniq chegara qo‘yilgan. Faqat moddiy ishlab chiqarish daromad yaratadi deb hisoblangan. O‘zbekistonning zamonaviy bozor munosabatlariga o‘tishi iqtisodiyotda xizmatlar kategoriyasiga yangicha qarashlarni shakllantirdi. Ilmiy ishlarda xizmatlarning iqtisodiy tabiati aniqlashtirilmoqda, bozor iqtisodiyotiga bog‘liq holda barcha xizmat ko‘rsatish sohasining istiqbolli yo‘nalishlari aniqlanmoqda. Zamonaviy bozor iqtisodiyoti sharoitida tashkil qilingan xizmatlarni ishlab chiqarish – bu xizmatlar korxonasi egasi uchun qo‘shimcha qiymatni ishlab chiqarishdir. U uni avanslashtirilgan kapitalga foyda shaklida oladi. Tovar kapitali ‒ ishlab chiqarish sohasidagi foydaning o‘rtacha normasini shakllantirishda qatnashadi. Savdo kapitali o‘ziga tovarni sotishni oladi va shu tariqa uni sanoat kapitalidan ozod qiladi. Buning uchun sanoat kapitali unga qo‘shimcha qiymatning bir qismini beradi. Xuddi shunday holat qolgan turdagi xizmatlarda ham kuzatiladi (ssuda kapitali xizmatlari va boshqalar). Savdo va ssuda kapitali sanoat kapitaliga qarama qarshi bo‘lmaydi, balki u bilan organik jihatdan bog‘liq bo‘ladi, funksional jihatdan uni to‘ldiradi va yaratilgan qiymat va qo‘shimcha qiymatni taqsimlashda va qayta taqsimlashda qatnashadi. Xizmat − bu bajaruvchi va iste’molchi o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar natijasi. Xizmat − bu iste’molchi ehtiyojlarini qondirish bo‘yicha bajaruvchining faoliyati. Funksional nuqtai nazaridan aholiga ko‘rsatilayotgan xizmatlar moddiy va ijtimoiy-madaniy ko‘rinishga ega. Moddiy xizmat – bu iste’molchisining moddiy-maishiy ehtiyojlarini qondirish bo‘yicha xizmat. Ijtimoiy-madaniy xizmat – bu iste’molchining ma’naviy va intellektual ehtiyojlarini qondirish va uning normal hayot kechirishini ta’minlashga qaratilgan xizmatdir. U insonning sog‘lig‘ini saqlash va tiklash, shaxsning ma’naviy va jismoniy rivojlanishini ta’minlaydi. Ijtimoiy-madaniy xizmat tarkibiga tibbiy, madaniy, turizm, mehmonxona va ta’lim xizmatlari va boshqalar kiradi. Xizmat ko‘rsatish faoliyati bilan shug‘ullanuvchi subyektlar iste’mol qiymatini yaratadi. Xizmat odatda buyumlashtirilgan shaklda bo‘lmaydi. Shu sababli xizmatlar bozori boshqa bozorlarga o‘xshamaydi. Birinchidan, xizmat − uni taqdim etguncha mavjud bo‘lmaydi, u taqdim etish jarayonida yaratiladi. Bu ikki har xil sotuvchining taklifini taqqoslash, imkonini bermaydi, agarda mahsulot bir xil bo‘lsada. Bunday taqqoslash faqat xizmatni olgandan so‘ng bo‘ladi. Moddiy shakldagi tovarlarni esa uning xarididan oldin turli usullar bilan taqqoslash mumkin. Tabiiyki, xizmatlar bozorida amalga oshirish mumkin bo‘lgan narsa kutilayotgan va olingan naflarni taqqoslash mumkin.Ikkinchidan – xizmatlarni taqdim etish ko‘pincha maxsus bilimlar va mahorat talab qiladi, ularni xaridor, nafaqat, baholash, balki tushinish imkoniga ham ega emaslar, xizmatlarni taqdim etishdagi noaniqlikning yuqori darajasi mijozni noqulay ahvolga tushiradi. Bu qaysidir darajada xafagarchilik, xavfsirash tuyg‘ularini keltirib chiqaradi. Mijoz odatda bitta sotuvchi (turistik agent, turistik korxona va hokazolar) bilan ishlashga harakat qiladi. Bunday harakat (inersiya) sotuvchi uchun manfaatlidir. Chunki, bunday aloqa mijoz tomonidan qaytarilishi mumkin. Bu sotuvchining mahsulot (xizmat)ni sotish uchun muhim omil hisoblanadi. U qariyib barcha xizmatlar bozoriga taalluqlidir. Turistik xizmat taqdim etuvchi va uni iste’mol qiluvchi o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarning qaytarilib turishini − birinchisining samarali faoliyati deb baholash mumkin. Xizmatlar odatda nomoddiy bo‘ladi.
Ularning barchasi quyidagi tavsiflarga ega:
( his qilmaslik;
( ishlab chiqarish va iste’molning ajralmaslgi;
( sifatning o‘zgaruvchanligi;
( saqlash imkonining bo‘lmasligi.
Xizmatlarning his qilinmasligi shuni anglatadiki, ularni namoyish qilish, ko‘rish ta’mini tatib ko‘rish yoki olishga qadar o‘rganishning imkoni bo‘lmaydi. Xaridor xizmatni olishdan oldin va keyin ham nima sotilayotganligini aniqlashi va baholashi qiyin hisoblanadi. U xizmatlar sotuvchisining so‘ziga ishonishga majbur bo‘ladi. Xizmatlarning his qilinmasligi sotuvchi faoliyatini qiyinlashtiradi. Xizmat ko‘rsatishda har doim ikkita muammo vujudga keladi. Bu bir tomondan, mijozlarga o‘z tovarini ko‘rsatish o‘ta qiyin hisoblanadi, ikkinchi tomondan – yanada qiyinrog‘i mijozlarga ular nimaga haq to‘layotganligini tushuntirish hisoblanadi. Sotuvchi faqat xizmatlarni taqdim etgandan so‘ng xaridor qanday afzalliklarga ega bo‘lishligini ta’kidlashi mumkin. Xizmatlarning o‘zini esa ularning bajarilganidan so‘ng baholash mumkin. Shunday xizmatlar mavjudki, mijoz ularni olgandan keyin ham baholash imkoniga ega emas (masalan tibbiy xizmatlar). Shuning uchun xizmatlar sifatining asosiy me’zoni bo‘lib, mijozning xizmatini qilish uchun murojaat qilganidan keyin oladigan naf hisoblanadi. Turistik mehmonxona xizmatlari sifati to‘g‘risida mijoz asosan xizmatni yorituvchi reklama materiallari, korxonaning tashqi ko‘rinishi, uning jihozlanishi, korxona xodimlarining kasbiy mahorati, ularning mijozlarni o‘zlariga jalb qila olishlari, xizmat haqida to‘liq axborot bera olishlari, korxona imidji (obro‘i) va boshqalarga qarab baholashi mumkin. Mijoz tomonidan xarid qilinayotgan xizmatlarni kataloglar va prospektlar, bukletlar va videofilmlar va boshqalar orqali ko‘rishi mumkin. Bunday virtual qator turistik xizmatlarni materilizatsiya qilish imkonini beradi. Yuqorida qayd etilganidek, turistik xizmatlarning muhim xususiyatlaridan biri, uni ishlab chiqarish va iste’mol qilishning ajralmasligidir. Moddiy tovarlar uchun esa, ularni ishlab chiqarish va iste’mol qilishda vaqt hamda masofa oralig‘ining mavjudligi tavsiflidir. Boshqacha qilib aytganda xaridor ushbu tovarni kim (qanaqa odam) ishlab chiqarganini, o‘sha paytda uning kayfiyati qanday bo‘lgan, uning tashqi tuzilishi qanday ekanligini hech qachon bilmaydi. Turistik va mehmonxona xizmatlarini ko‘rsatishda tamoman boshqacha holat kuzatiladi − xizmatni ishlab chiqarish jarayoni, uning iste’moli bilan bir vaqtda sodir bo‘ladi. Xizmatlarning ko‘pchilik turlari, ularni taqdim etish jarayonidan ajralmaydigan xususiyatga ega. Jumladan, mehmonxonada mijozga xizmat ko‘rsatish mehmonxona xizmatchilaridan ajralmasdir, restoranda – ofitsiantdan, chiptalarni sotish xizmatlarida – kassirdan. Shuni ta’kidlash lozimki, ko‘rsatilayotgan turistik va mehmonxona xizmatlari, ularning qanday ko‘rsatilayotganligi bilan ahamiyatlidir. Shu nuqtai nazardan turizm va mehmonxona xo‘jaligi industriyasida xodimlarni, ularning kasbiy mahoratiga ko‘ra tanlash va zaruriyat tug‘ilganda qayta o‘qitish o‘ta muhim ahamiyatga egadir. Ishlab chiqarish va iste’molning ajralmasligi natijasi - xizmat sifatining o‘zgaruvchanligi hisoblanadi. U kim tomonidan taqdim etilayotganligiga sezilarli darajada bog‘liq bo‘ladi. Masalan bir mehmonxonada yuqori sifatli servis, ikkinchisida – pastroq darajada, bir mehmonxona xizmatchisi xushmuomalaligi va ochiq ko‘ngilligi, ikkinchisi – qo‘pol va muomalasiz. Xizmat ko‘rsatish korxonasi xodimining o‘zi bir ish kuni davomida charchoq va kayfiyatiga ko‘ra turlicha xizmat ko‘rsatadi. Xizmatlar sifatiga ikki guruh omillar ta’sir ko‘rsatadi. Birinchi guruh omillari bevosita korxona xodimlarini boshqarish bilan bog‘liq. Xizmatlar sifatining o‘zgarib turishiga, aksariyat hollarda, xodimlarning malakasiga, ularning ishga ma’suliyatli yondoshishiga borib taqaladi. Xizmatlarning talab darajasida ko‘rsatilmasligiga kommunikatsiya va axborotning yetishmasligi, xodimlarning past malakasi va ularning ishi ustidan yetarli darajada nazoratning yo‘qligi sabab bo‘ladi. Xizmatlar sifatini o‘zgaruvchi ikkinchi muhim omili – bu tabiati nozik xaridorlarning mijoz bo‘lishidir. Bu xildagi iste’molchilar talablariga mos ravishda, yuqori darajada, yakka tartibda xizmat ko‘rsatish tabiiy holdir. Iste’molchilarning tabiatini, hatti harakatini har tomonlama va tizimli ravishda o‘rganish zaruriyat hisoblanadi. Xizmat ko‘rsatish 6 korxonalarida mijozlar bilan ishlashda, ularning hatti harakatlarini boshqarishda psixologik omillarni hisobga olish o‘ta muhimdir. Xizmatlarning o‘ziga xos tomoni, yuqorida qayd etilganidek, ularning nomoddiyligidir. Shu sababdan, ularni keyinchalik sotish uchun saqlab bo‘lmaydi. Bugungi xizmatlar bozorida sotilmagan xizmat turistik korxona foydasining yo‘qotilishiga olib keladi. Mehmonxona (otel)lardagi bo‘sh joylarga, tegishli vaqt mobaynida, mehmonlar joylashtirilmasa, o‘sha paytda xizmat sotilmagan hisoblanadi. Agarda bo‘sh joylarga mehmonlar ertasi kuni joylashtirilsa, shu kunda taqdim etilgan xizmat tariqasida e’tirof etiladi. Xizmatlarning saqlanmasligi talab va taklif o‘rtasidagi nisbatni tenglashtirish bo‘yicha hisob (uchyot)ga qattiq talablar qo‘yiladi. Agarda talab taklifga ko‘ra yuqori bo‘lsa, qo‘ldan boy berilgan naf vujudga keladi. Agarda turistik va mehmonxona xizmatlari taklifi talabdan yuqori bo‘lsa, xizmat ko‘rsatuvchi korxona foydani yo‘qotadi, chunki taklif etilayotgan xizmatlar qisman sotilishi mumkin. Bunday holatda talab va taklifni tenglashtirish bo‘yicha alohida qarorlar qabul qilish zaruriyatini tug‘diradi. Jumladan:
( differensiallashgan baholarni o‘rnatish;
( chegirmalarni qo‘llash;
( dastlabki buyurtmalar tizimini joriy etish;
( “yonib borayotgan ” turlarni sotish;
( xizmat ko‘rsatish tezligini oshirish;
( xodimlar funksiyalarini birlashtirish.
Chet el aviakompaniyalarining marketing tadqiqotlariga ko‘ra talabning o‘sish davri 15 iyundan 30 sentabrgacha bo‘lgan oraliqga to‘g‘ri keladi, qolgan paytda esa uning pasayishi kuzatiladi. O‘zbekiston Respublikasi iqtisodiyotining dunyo hamjamiyati bilan integrallashuvida xizmatlar sohasining roli benihoyat kattadir. Rivojlangan davlatlar tajribasi shundan dalolat beradiki, aynan xizmatlar sohasini rivojlantirish orqali qisqa muddatda ijobiy natijalarga erishish mumkin. Lekin bu borada o‘z yechimini kutib turgan muammolar mavjud. Avvalambor xizmatlar sohasining haqiqatga mos kelmaydigan moddiy ishlab chiqarish hisobiga rivojlanadigan ikkinchi darajali sektori degan nazariy baho berishni yengib o‘tish lozim. Xizmatlarni va moddiy mahsulotlarni, bo‘lish ko‘pchilik holatlarda sun’iy va shartliga aylanib qoladi, ularni bir biriga qarama qarshi qo‘yish ilmiy va amaliy jihatdan asoslanmaydi. Moddiy mahsulotlarning har bir turi bir qator xizmatlar paketiga ega bo‘ladi. Ushbu paketlarni ishlab chiqarish moddiy elementlar hajmi bilan ko‘payib bormoqda. Shu sababli iqtisodiyotimizdagi xizmatlar sohasiga qarashli, telekommunikatsiya, kredit – moliya, ishchan xizmatlar, savdoning kengayishini moddiy sohadan resurslarning ketib qolishi degan noxush 7 tasavvurga bormaslik lozim. Bu xo‘jalik va jamiyatni rivojlantirishning yangi ehtiyojlarini aks ettiruvchi ijobiy jarayondir. Bu esa iqtisodiyotni sanoat va boshqa tarmoqlarning krizis holatidan chiqishning muhim shartlaridan biridir. Rivojlangan davlatlar tajribasidan kelib chiqqan holda bizning iqtisodiyotimiz uchun muhim bo‘lgan qator yo‘nalishlarni ajratish lozim. Avvalo davlat xizmatlari sohasida muhim o‘rin tutadigan kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishga ko‘maklashishi lozim. Ko‘pchilik xizmatlarning yuqori mehnat talabchanligi va ishni tashkil etish uchun boshlang‘ich kapital miqdorining kamligi ushbu sohada tadbirkorlikni rivojlantirish uchun qulaylik yaratadi. Shu sababli davlat xizmatlarini kengaytirishni har tomonlama qo‘llab-quvvatlashi lozim. Xususan asosiy e’tibor kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning yuqori texnologiyali turlariga tarqatilishi lozim. Ularni rivojlantirish uchun salohiyatli ishchi kuchining yuqori ta’lim va kasbiy darajasi yotadi. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning bunday turlari qisqa muddat ichida yirik xalq xo‘jalik samarasini beradi. Ijtimoiy – madaniy sohada moddiy tarmoqlardagi qatori to‘liq davlat tasarrufidan chiqarish xato hisoblanadi. Shu bilan birga ularni to‘liq davlat ixtiyorida bo‘lishi ham noto‘g‘ridir. Yuqori samarani davlat,xususiy va boshqa turdagi tashkilotlar berishi mumkin. Keyingi yo‘nalishlardan biri ijtimoiy-madaniy sohada rivojlantirish, bozor tipidagi mexanizmlarni joriy etish, monopoliyalashtirishning raqobat tartibini joriy etish va bu asosda davlat dasturlarini amalga oshirishga xususiy va notijorat strukturalarini jalb qilish hisoblanadi. Davlat bu borada ushbu sohani rivojlantirish bo‘yicha strategiya ishlab chiqishi, xo‘jalik faoliyatining normativ huquqiy ta’minotini amalga oshirishi lozim. Xozirgi sharoitda eng asosiy muammolardan biri, xizmatlar sohasida fan-texnika taraqqiyotining keskin ortda qolishi hisoblanadi. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik uchun zamonaviy texnik vositalarning yaratilishi fan-texnika siyosatida ustuvor bo‘lishi lozim.