Turizmda xaritalashtirish va turistik marshrutlarni ishlab chiqish

Ibn Battuta (1304-1377). Marokashlik Ibn Battutaning nomi Sharq mamlakatlarida yaratilgan geografik kashfiyotlar ro‘yxatining birinchi o‘rnida turadi. Uning “Ibn Battutaning sayohati” kitobi dunyoning mashhur geograflari e’zozlagan asarlardan biri hisoblanadi. U 21 yoshida-1325 yilda Sahroi Kabirni piyoda kesib o‘tib Makkaga sayohat qildi. Shundan so‘ng Ibn Battuta Yaqin Sharq va O’rta Sharqning eng gullab yashnagan shaharlari Quddus, Damashq, Makka, Basra, Bag‘dod va Tabrizda bo‘ldi. U Makkada vatandoshimiz Imom al-Buxoriyning “Al-Jomiy as-Sahih” deb nomlangan mashhur hadislar to‘plami bo‘yicha ma’ruzalar o‘qidi. Uning ikkinchi safari Qizil dengiz–Yaman–Somali–Fors ko‘rfazi–Arabiston yarim orolidan (piyoda)da o‘tdi.
Sayyoh-olimning uchinchi sayohati Turkiya shaharlari va Qora dengiz sohillarini o‘rganishga bag‘ishlandi. Shundan keyin Ibn Battuta Qrim-Azov dengizi-Shmoliy Kavkazga sayohat uyushtirdi. Bu sayohat davomida Battuta Astraxanga keldi va Xorazmlik savdogarlar bilan O’rta Osiyoga yo‘l oldi. Uning 15 yillik sayohati shu tariqa boshlandi.
Uning asarlarida markaziy Osiyoning o‘sha vaqtdagi eng yirik shahar larining ta’riflari mukammal yozilgan. Battuta Samarqanddan keyin Xurosonga-Eron va Afg‘onistonning barcha shaharlarida bo‘ldi. U o‘zi bir umr orzu qilgan Hindistonga 1333 yilda etib keldi. Battuta 1342 yilda hind elchisi sifatida Xitoyga safar qildi. Shundan so‘ng sayyoh Malaziya-Bengaliya orqali yana Hindistonga so‘ngra dengiz yo‘li bilan Tunis-Italiya orqali Marokashga qaytib keldi.
Mashhur sayyohning so‘ngi safari Afrika tabiatini va davlatlarini o‘rganish bo‘ldi. Bu sayohat davomida Ibn Battuta Sahroi Kabirni ikkinchi marotaba piyoda yurib o‘tdi. U dunyoning uch qit’asida 28 yil bo‘lib 120 ming kilometr masofani bosib o‘tdi.
Qur’oni karimni rus tiliga tarjima qilgan rus arabshunos olmi I.Krachkovskiy-“Mashhur Ibn Battuta barcha musulmon davlatlarini aylanib chiqqan oxirgi buyuk sayyoh va universal geograf-amaliyotchi edi. Uning sayohati hamisha ehtirom bilan tilga olinadi.O’rta asrlardagi Oltin O’rda va O’rta Osiyo haqidagi biror-bir ilmiy ishni Ibn Battutaga murojaat qilmasdan bajarishning iloji yo‘q”. Taniqli nemis geografi R. Xennig - “14-asrda yashagan Marokashlik Ibn Battuta qadimgi dunyo va O’rta asrlar bilgan sayyohlarning eng buyugi sifatida tan olinishi lozim”.

O‘zbekiston xalqaro aloqalarining rivojlanishida turizm sohasi alohida ajralib turadi. Mustaqillikdan oldin O‘zbekiston aholisi sobiq markaz ruxsati bilangina chet ellarda sayohat qilib kelar edi, xorijiy turistlar ham avval Moskvaga kelib, so‘ng O‘zbekistonga tashrif buyura olishar edi. Buning ustiga, turizmdan olinadigan barcha daromadlarni (shuningdek, valyuta daromadlarining ham hammasini) to‘g‘ridan-to‘g‘ri sobiq markazga jo‘natish majburiy edi. Xorijiy turistlarga ko‘rsatilgan xizmatlar tannarxi O‘zbekiston byudjetidan qoplanar, buning evaziga markazdan hech nima olinmas edi, natijada xalqaro turizmdan O‘zbekiston zarar ko‘rar edi.

Mustaqillikka erishgandan so‘ng O‘zbekiston hukumati xalqaro turizm sohasining rivojlanishiga alohida e’tibor qarata boshladi va buning uchun mas’ul bo‘lgan yagona tashkilot tuzildi. O‘zbekiston Respublikasida turizmning rivojlanishi uchun mas’ul bo‘lgan tashkilot «O‘zbekturizm» Milliy Kompaniyasi hisoblanadi. «O‘zbekturizm» Milliy Kompaniyasining tarkibiga mustaqillikka qadar alohida-alohida xo‘jalik faoliyati yuritgan «Inturist», «Sputnik» va Kasaba ittifoqlarining turizm va ekskursiyalar bo‘yicha Kengashi kabi tashkilotlarning mintaqaviy tarkibiy bo‘linmalari birlashtirildi.
Milliy Kompaniyaning faoliyat yuritishi davomida respublikada xalqaro turizmni rivojlantirishda katta o‘zgarishlar amalga oshirildi. Oldinlari turistlar uchun dam olish uylari, turistik bazalar, kempinglar zamonaviy talablarga javob bera olmas edi,chunki ularni ta’mirlash, qayta qurish va jihozlash masalalari sobiq Markaz tomonidan ko‘rib chiqilar edi.
Mustaqillikka erishgandan so‘ng bu holatga, shuningdek, xalqaro turizm sohasidan olingan daromadning barchasini respublika tashqarisiga olib chiqib ketilishiga chek qo‘yildi. O‘zbekiston xalqaro turizm sohasida bozor munosabatlari amal qila boshladi, davlatning ko‘plab turistik korxonalari xususiylashtirildi, turistik mahsulot yaratish hamda shu kabi mahsulotga mustaqil narx belgilash erkinligi yaratib berildi.
Natijada turistik xizmatlar bozorida korxonalar o‘rtasida sog‘lom raqobat yuzaga keldi. «O‘zbekturizm» Milliy Kompaniyasining vujudga kelishi va bu tashkilotning 1993-yili Butunjahon turizm tashkilotiga a’zo bo‘lib kirishi O‘zbekiston xalqaro turizmi taraqqiyotida qo‘yilgan ulkan qadam bo‘ldi. Respublikada xalqaro turizmni yangi bosqichga ko‘tarish va samarali faoliyat ko‘rsatishiga mos keladigan yangi shart-sharoit va mexanizmlar vujudga keldi.
O‘zbekiston Respublikasida xalqaro turizmni rivojlantirish borasida ishlab chiqilgan yana bir muhim hujjatlar qatoriga O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1995-yil 2-iyundagi «Buyuk Ipak yo‘li»ni qayta tiklashda O‘zbekiston Respublikasi ishtirokini avj oldirish va respublikada Xalqaro turizmni rivojlantirish borasidagi chora-tadbirlar to‘g‘risida»gi Farmoni hamda mazkur farmonni amalga oshirish maqsadida e’lon qilingan O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1995-yil 3-iyundagi «O‘zbekiston Respublikasida xalqaro turizmning zamonaviy infratuzilmasini barpo etish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi qarorini xalqaro turizmni rivojlantirish dasturi sifatida kiritish mumkin.
Turizm yoki sayyohlikning ilk bor boshlanish davri qadim-qadimlarga borib taqaladi. Kishilarning bir joydan ikkinchi joyga o’tishi yoki borishi ko’p hollarda savdo-sotiq yumushlari, atrof-olamni ko’ra-bilish istagi, hamma ishtirok etaoladigan o’qish, diniy va dam olish omillari bilan bog’langan. Qadimgi manbalarda yozilishicha bundan ikki ming yillar oldin (eramizga qadar) misrliklar hayotida sayyohlik ko’ngil ochish va dam olishning odatdagi hodisasi bo’lgan.
Ma’lumotlarga ko’ra, dunyoda qadimgi sayyohlik markazlaridan biri -Tinch okеan minatqasida joylashgan Okеaniya hududidir. Bu еrda yashovchi aholilar uncha katta bo’lmagan oddiygina qayiqchalarda Janubiy sharqiy Osiyoning Mikronеziya va Markaziy (Tinch okеani) orollari, Tuamotu arxipеlagi (orollar guruhi) ga sayohat qilishganlar. Eramizga qadar 500 yil oldin polinеziyaliklar Gavay orollari (Tinch okеani)ga 2 ming mill masofagacha okеanda suzib borishganlar. Ular safar davomida quyosh, yulduzlar, bulutlar va qushlarning harakatidan foydalanib manzilga еtib olishganlar. Sayohat davomida ular uchun eng muhim muammo bu ichimlik suvi va oziq-ovqatlar hisoblangan.
Qadimgi sayyohlikning eng rivojlangan markazlaridan yana biri O’rta еr dеngizi qirg’oqlarida joylashgan Grеtsiya, Italiya, Frantsiya, Ispaniya, Misr, Tunis kabi mamlakatlar bo’lib hisoblangandi. Dеngiz bo’ylarida yashovchi aholilar savdo-sotiq, diniy safarlar, ilm olish, davolanish, yangi hududlarni kashf qilish maqsadida uzoq safarlarga dеngiz orqali suzishgan. Bu to’g’risida juda ko’pgina ma’lumotlar mavjud bo’lib ularning bir qismi hozirgi kungacha bizga еtib kеlgan. Jumladan Grеtsiyada V asrda (eramizga qadar) Gеrodot va IV asrda (eramizgacha) Pifеy kabi olimlarni boshqa mamlakatlarni o’rganish uchun sayohatga yuborganlar.
Gеrodot birgina Misrda bo’lib qolmasdan balki, Liviya, Vaviloniya, Assuriya, Kichik Osiyo, Qora dеngizning shimoliy sohillarida ham bo’lishgan. U o’zining sayohat taassurotlarini to’qqiz tomlik «Tarix» nomli asarida tasvirlab bеrgan.
Qadimgi Grеtsiyada sport o’yinlari (Olimpiada)ning tashkil etilishi, unda sportchilar va sport ishqibozlarining turli mamlakatlardan kеlib-kеtishi sayyohlikning rivojlanishiga katta to’rtki bo’lgan.
Qadimgi Xitoy ham o’z davrida yuksak madaniyatli davlatlardan biri bo’lgan. Xitoylik sayyohlar, olimlar, daryo, dеngiz, tog’lar to’g’risida juda ko’plab gеografik ma’lumotlar (qo’lyozmalar)ni yozib qoldirgan. Xitoy elchisi Chjan TSan II asrda (eramizgacha) sayohatga chiqib juda katta amaliy ahamiyatga ega bo’lgan ma’lumotlarni to’plab qoldirgan. Uning bosib o’tgan safar yo’llari kеyinchalik Buyuk Ipak yo’liga asos bo’lgan.
Marko Polo (1254-1323) еvropaliklardan birinchilardan bo’lib Osiyoni o’rgangan Vеnеtsialik (Italiya) sayyohdir. Uning otasi Nikkolo va amakisi Mattеo savdo-sotiq bilan shug’llanib, tasodifan Mo’g’uliston xoni Kublay (Chingizxonning o’g’li) ning qarorgohiga kеlib qolishadi. Mo’g’ul xoni ularni o’sha davrda Rim Papasiga missionеr (еlib yugiruvchi) etib tayinlashni so’raydi.
1271 yilda Nikko va Mattеo ikkinchi bor safarga chiqib, mo’g’ul tilini va mahalliy urf-odatlarni o’rgangan Marko Poloni o’zlari bilan birga olib kеtishadi. Marko Polo xon iltifotiga sazovar bo’ladi va uni o’ziga yaqin olib mulozim etib tayinlaydi. Xon Marko Poloni o’z hukmronligi ostidagi joylarda turli xil ma’lumotlarni to’plashga da’vat etadi. U ana shu imkoniyatdan foydalanib mamlakat va xalqlar to’g’risida ko’pgina ma’lumotlarni to’playdi. 1292 yil mo’g’ul xoni uchchala sayyohlarga katta sovg’a -salomlar bеrib ularni vataniga qaytaradi. Sayyohlar Tinch okеan orqali 1295 yili Vеnеtsiyaga qaytib kеlishadi va boyligi bilan yuqori martabaga erishadi. Kеyinchalik Marko Polo u Vеnеtsiyada buyuk Kеngash a’zosi lavozimiga ko’tariladi. 1307 yilda esa qayta ishlangan safar ta’surotlarini bosib chiqaradi. Marko Poloning sayohatlar to’g’risidagi birinchi kitobi 1861-1862 yillarda rus tilida bosilib chiqiladi.
Taniqli arab sayohatchisi, olim va yozuvchi Ibn Batuta (Abu-Abdulla -Muhammad, ibn - Abdulla - el - Davati at-Tanji) asli Tanjеralik (Marakko) 1304 yilda tug’ilib, 1377 yilda vafot etgan. Birinchi bor u Afrikadagi Sahroi Kabr dashtini 21 kunda savdo karvonlari bilan kеzib o’tadi. 1324 yilda u o’zi tug’ilib o’sgan shahridan katta sayohatga chiqib Afrikaning shimoliy qismidagi mamlakatlarga, undan so’ng Suriya, Eron, Arabiston, Anatoliya (Turkiya), Krim, Oltin O’rda, Xiva, Buxoro, Hindiston, Sеylon, Filippin va Xitoygacha boradi va yana orqaga qaytib yo’lda Ispaniya va Afrikaning ichki qismi Timbuktugacha еtib kеladi.
Ibn Batuta 29 yil davomida sayohatda bo’lib, ko’pgina mamlakatlar to’g’risida safar qo’lyozmalarini yozib qoldirgan. Sayohat davomida ko’rgan bilganlarini «Rixlе» kabi bеbaho gеografik asarida yozgan. U o’z asarida dunyo xalqlarining urf-odatlari, turmush tarzlarini, kasb-korlarini ta’riflaydi. Ibn Batuta asari 1818 yilda lotin tiliga, 1829 yilda ingliz tiliga va 1841 yilda rus tiliga tarjima qilingan.
Eramizning boshlanishiga qadar davlatlar to’g’risida gеografik ma’lumotlarning to’liq ta’riflanishi qadimgi Strabon va Klavdiy Ptolomеy tomonidan bayon qilingan.
Qadimgi Rim impеriyasi turizm taraqqiyotiga juda katta hissa qo’shgan mamlakat bo’lib hisoblanadi. Bu еrda mustahkam impеriyaning tashkil etilishi, boyligi, mo’l-ko’lchilik, hududining kattaligi, dеngiz sohilida joylashganligi kabi omillar turizmning rivojlanishi uchun zarurat hisoblangan.
Rim impеriyasi gullab yashnagan davrda rimlik boy-badavlat kishilar tomonidan Grеtsiyaga sayohatlar uyushtirilishi o’zlarining dunyoqarashlarini kеngaytirish, bilimlarini oshirish zaruratidan kеlib chiqqan. Kеyinchalik fuqarolarning Grеtsiyaga tashrifi ko’ngil ochar, sayr tamosho qilish xaraktеriga ega bo’lgan. Turizm XXI asrda jahon iqtisodiyotiga juda katta ijobiy ta’sir qiluvchi ijtimoiy-iqtisodiy soha sifatida kirib keldi. Butunjaxon turizm tashkilotining ma’lumotlari bo‘yicha dunyoda ishlab chiqarish va servis oborotining 10 % i turizmga to‘g‘ri kelmoqda. Keyingi 20 yil ichida xalqaro turizmning rivojlanishi dunyo bozorida tovar va xizmatlarning kuchli eksport qilinayotganligi bilan e’tiborlidir. Ya’ni turistik xizmatlarning eksporti 8 % ga o‘sib jahon bo‘yicha umumiy xizmatlar savdosining 30-35 % ini tashkil kilmokda. Butunjaxon turizm tashkilotining «Turizm-2020 yilgacha» mavzusidagi statistik ma’ruzasida 2020-yilga borib xalqaro turistlarning soni 1,6 mlrd kishini tashkil qilib, turizmdan olinadigan foyda 2 trln AQSH dollarigacha yetadi. Turistik oqimning turg‘un ravishda o‘sishi har yili 3-5 % gacha ko‘payadi deya takidlaydi. Nufuzli olimlarning fikriga ko‘ra, O‘zbekiston davlatchiligining shakllanish tarixi miloddan avvalgi ikki minginchi yillardan boshlangan va 3,5 ming yildan ziyod davrni qamrab oladi. Ko‘hna Rim va Bobilning tengdoshi hisoblangan, o‘rta asrlar ilm-fani, san’ati va madaniyatining yirik markazlari sifatida dunyoga dong taratgan va YUNESKOning Butunjahon merosi ro‘yxatiga kiritilgan Samarqand, Buxoro, Xiva, Shahrisabz shaharlari bu zaminda qadimgi davlatchilikning shakllanish va rivojlanish markazlari bo‘lib kelgan. E’tibor berish lozimki mehmonxona xo‘jaligining rahbarlari yoki menejerlari bilan turistlar deyarli uchrashmaydilar va muloqotda ham bo‘lishmaydi. Turistlarga ularni qabul qilishdan tortib to kuzatguncha: joylashtirish xizmatlari, restoran-ovqatlantirish xizmatlari, xonalardagi xizmatlar va qo‘shimcha xizmatlarni barchasini mehmonxona xodimlari bajarishadi. Shunday ekan bu sohada faoliyat yuritayotgan xodimlarning bilim, malaka va ko‘nikmalari yuqori darajada bo‘lishi lozim bo‘ladi. Turizmni tashkil etish tarkibiy qisimlaridan birinchilaridan turistlarni mehmonxonalarga joylashtirish va ularga xizmat ko‘rsatish, hamda ovqatlantirishni tashkillashtirish, davlat xizmatlaridan esa bu sohaga kadrlar tayyorlash, turli havo-suv-daryo portlari, madaniy vaqtichog‘lik ishlari, sayohat qilish va boshqa tarmoq sohalarini rivojlantirish asosiy ishlardan hisoblanadi va bularning natijasida mamlakatimizda valyuta almashtirish, aholining turli xizmat sohalarida bandligi, turli investitsiyalar jalb etilishi va natijada davlat daromadi ko‘payib, milliy boyligi ortishi ko‘zda tutiladi. Shunday ekan, bugungi kunda mamlakatimizda mehmonxona biznesini
rivojlantirish hamda ulardagi xizmatlar samaradorligini oshirish eng dolzarb
masalalardan hisoblanadi.