Turk tilidagi adabiyotlarda mustaqil Oʻzbekiston tarixining yoritilishi

O’zbekiston” nomli risola 3 bo’limdan iborat bo’lib musatqil O’zbekistnning siyosiy va iqtisodiy xususiyatlari yoritilgan. Jumladan birinchi bo‘limda: O’zbekiston haqidagi umumiy ma’lumotlar(Geografik va demografik tuzilmasi,O'zbekistonning tarixiy taraqqiyoti, O'zbekiston mustaqilligigasolib kelgan omillar) Iqtisodiyot tizimi, Qishloq xo‘jaligi, oʻrmonchilik va chorvachilik, ishlab chiqarish sanoati, konchilik va energetika, transport va aloqa, turizm bank ishi, byudjet, tashqi iqtisodiy aloqalar, tashqi savdo (Import- eksport) O'zbekiston - Turkiya munosabatlari yoritilgan. Ikkinchi bo‘limda tijorat ma'lumotlari, bozor haqida umumiy ma'lumot, tashqi savdo rejimi , Chet el kapitali to'g'risidagi qonunchilik, Soliq qonunchiligi, Mamlakatga kirish, pasport va viza tartiblari, Bojxona nazorati kabi masalalar yoritilgan⁸.
----------------------------------------------------------------
Kavkaz va O‘rta Osiyo tarixi, siyosiy tizimlari, siyosiy hayot va institutlari bo‘yicha tadqiqot olib borgan Haluk Alkan Markaziy Osiyo Turkiy Respublikalaridagi siyosiy hayot, institutlar va ularning faoliyatiga oid “Markaziy Osiyo Turk Respublikalarida siyosiy hayot va siyosiy institutlar” nomli asar yozgan. Kitob Markaziy Osiyo Turkiy Respublikalari Qozogʻiston, Oʻzbekiston, Qirgʻiziston va Turkmanistondagi siyosiy hayotga bevosita yoki bilvosita taʼsir koʻrsatadigan barcha dinamiklar va bu mamlakatlar mustaqillikka erishgandan soʻng siyosiy hayotda qanday oʻzgarishlar sodir boʻlganligini oʻrganishga qaratilgan.
Kitob uchta asosiy bo‘limdan iborat. Birinchi bo‘limda siyosiy rejimlar tuzilmalari bo'yicha joriy tushunchalar kiritiladi va muhokama qilinadi, Ikkinchi bo'limda yuqorida qayd etilgan mamlakatlarning barcha dinamikasi, SSSR parchalanganidan keyin institutsionalizatsiya jarayoniga kirgan siyosiy rejimlar tahlil qilinadi. Xulosa qismida ko'rib chiqilgan rejimlar tahlil qilinadi va boshida muhokama qilingan nazariy asosga muvofiq tasniflanadi.
Kitobning nazariy asoslari chizilgan birinchi bobida siyosiy rejim tushunchasi haqida so‘z yuritiladi va bu masalaga turlicha yondashuvlar muhokama qilinadi. Muallifning ta'kidlashicha, siyosiy rejimlar mamlakatdagi siyosiy tizimning tarkibiy o'lchovini tashkil qiladi va Devid Iston, Almond Gabriel va G. Bingham Pauell Jr. kabi yetakchi siyosatshunoslar fikridan kelib chiqib, siyosiy tizimni har tomonlama tushuntirish uchun uning institutsional jihatidan tashqari, funksional jihatini ham tahlil qilish zarurligini ta’kidlaydi (20-bet). Shunday qilib, muallif siyosiy rejimni boshqaruv faoliyati bilan bog‘liq barcha ko‘zga ko‘rinmas institutlar, boshqaruv bilan bog‘liq jarayonlar bilan birgalikda ularning fonidagi ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarga ko‘ra shakllanadigan hodisa sifatida belgilaydi.
Haluk Alkan, neoliberal o'tish paradigmasi, bu siyosiy rejimlarni demokratik yoki avtoritar miqyosda tasniflashda hal qiluvchi omil sifatida faqat siyosiy afzallik va yetakchilik xususiyatlarini ta'kidlaydi; U faqat jamiyatning madaniy tuzilishini hisobga oladigan “Sivilizatsiyalar to‘qnashuvi” yondashuvi va hal qiluvchi omil sifatida faqat saylov tizimi yoki boshqa institutsional xususiyatlarni ta’kidlaydigan liberal demokratiyalar konseptsiyasi kabi umumlashtiruvchi va tor doiradagi yondashuv va tushunchalarga qarshi chiqadi. (2-8-betlar).
Muallif avtoritar institutlar va jarayonlarni hatto rivojlangan demokratik davlatlarda ham uchratish mumkinligini ta’kidlaydi. Alkan, tahlillar natijasida siyosiy tizimlar ichki va tashqi tazyiqlar ta’sirida ekanligini va siyosiy rejimlar bunga javoban natijalar ishlab chiqarish orqali shakllantirilishini ta’kidlaydi.
Kitob mavzusi bo'lgan mamlakatlarning siyosiy rejimlarini baholashda, shuningdek, tegishli mamlakat institutlarining tarixiy, ijtimoiy, madaniy va iqtisodiy kelib chiqishi nuqtai nazaridan qanday shakllanganligi hisobga olinadi. Boshqa xalqaro omillar, jumladan, mamlakatning geografik joylashuvi va shuning uchun ular qanday faoliyat ko'rsatishi (21-bet).-22). Kitobning ikkinchi qismida yuqorida tilga olingan mamlakatlarning tarixiy, madaniy, ijtimoiy va iqtisodiy dinamikasi, konstitutsiyalari, siyosiy institutlari, saylov tizimlari, siyosiy partiyalarning tuzilmalari va ular bilan bog‘liq me’yoriy-huquqiy hujjatlar, yetakchilar va muxolifat tuzilmalarining ijtimoiy asoslari haqida ma’lumot berilgan. , va xalqaro aktyorlar va mintaqaviy tashqi siyosat tendentsiyalari alohida muhokama qilinadi.
Mustaqillikka erishgandan so‘ng tadqiqot ob’ekti bo‘lgan barcha O‘rta Osiyo Turkiy Respublikalari o‘z rejimlarini unitar, kuchli prezidentlik rejimi asosida tuzdilar. Biroq, birinchi bobda muallif belgilagan nazariy asosga ko‘ra, bular yigirma yil oxirida turli ichki va tashqi omillar tazyiqlari ostida turli rejimlarga aylangan.Boshqa O’rta Osiyo respublikalari bilan solishtirganda eng rivojlangan O'zbekistondagi rejim tizim ichidagi ierarxik tuzilmaga tahdid soladigan har qanday tahdidga qodir.
Rossiya taʼsir doirasidan chiqishi, geografik joylashuvi va milliylashuvi boʻyicha Oʻzbekiston bilan oʻxshashliklarga ega boʻlgan Turkmanistonning siyosiy rejimi oʻz institutsionalizatsiyasini mamlakatning tabiiy gaz resurslarini eksport qilish siyosatini belgilashga koʻrsatgan.
Foydalanilgan bibliografiya tegishli mamlakatlarning milliy va xalqaro eski va yangi asosiy manbalarini o'z ichiga oladi. Bular rasmiy statistik ma'lumotlar, kitoblar, xalqaro jurnal maqolalari, ayrim xalqaro tashkilotlar va axborot agentliklarining hisobotlari ko'rinishida. Sanab o‘tilgan bibliografiyaning xilma-xilligi bilan bir qatorda, muallifning tegishli shaxslar bilan shaxsiy suhbatlari orqali foydalangan ma’lumotlarning bir qismini olishi uning tahlillarida xulosa chiqarishni osonlashtiradi va natijalarni ishonchliroq qiladi, chunki ular birlamchi ma’lumotlarga asoslanadi. Kitobdagi har bir mamlakat uchun alohida to'plangan ma'lumotlarning xilma-xilligi va chuqurligi kitobning hajmli bo'lishiga olib keldi.
Kitob nafaqat Oʻrta Osiyo Turkiy Respublikalaridagi siyosiy hayotga oid maʼlumotlar va mulohazalardan iborat boʻlib qolmay, balki, umuman, mamlakatlar tuzumlarini tahlil qilishda qoʻllaniladigan usulni ham ochib beradi. Shu nuqtai nazardan, u kitobda qayd etilgan mamlakatlardan tashqari boshqa mamlakatlarning rejimlari haqidagi tadqiqotlarda ham ma'lumot manbai hisoblanadi. Bundan tashqari, u mamlakatlar munosabatlarini tahlil qilishda mamlakatlar siyosiy tizimlarining institutsional va funksional jihatlarini ko'rib chiqish zarurligiga urg'u berilganligi sababli yangi usulni joriy qiladi. Asar ana shu xususiyatlari bilan qiyosiy siyosat, siyosatshunoslik va xalqaro munosabatlar adabiyotiga muhim hissa qo‘shadi⁹
--------------------------------------------------------------
Turkiy Respublikalar Mustaqilligining 30 yilligiga bag‘ishlangan ushbu kitob Turkiy tilli davlatlar hamkorlik kengashi(Turkiy Kengash) Turkiy Respublikalar bo‘yicha faoliyat yuritayotgan olimlar bilan samarali hamkorlik asosida yozilgan. Turkiy kengash tashkil topgan 2009-yildan buyon Turkiy Respublikalarning birligini mustahkamlash va mushtarak kelajagini umumiy qadriyatlar asosida qurishga qaratilgan koʻplab muhim loyihalarni amalga oshirdi. Firat Yaldizning “Turkiy jumhuriyatlar 30 yilligida: global siyosat” kitobi Turkiy Respublikalarning 1991-2021 yillardagi 30 yillik yo‘llarini tahlil qilib, undan olingan tajribalar bilan kelajak sayohatlariga yoritib beradigan keng qamrovli ilmiy izlanishlar asosida yozilgan. Kitobda Turkiy Respublikalarning global tizim va global aktyorlar bilan aloqalari tashqi siyosat kontekstida tadqiq etilgan. Rossiya, Xitoy, Eron, Amerika Qo'shma Shtatlari (AQSh) va Yevropa Ittifoqi (YI) xususan, Turkiya bilan munosabatlari tahlil qilingan.
Kitobda turkiy jumhuriyatlarga oid 21 ta muhim masala yuzasidan nihoyatda qimmatli tahlillar bor. Shuningdek, kitobning Turkiy Kengashga a’zo davlatlar Davlat rahbarlari tomonidan 8-Turkiy Kengashda qabul qilinadigan “Turk dunyosi – 2040 Vizyon” va “Turkiy Kengash Strategiyasi – 2020-2025” hujjatlari bilan bir vaqtda nashr etilishi ham katta ahamiyatga ega.
Turkiy jumhuriyatlar mustaqillikka erishgan kundan boshlab so’nggi 30 yil ichida erishgan natijalari siyosiy tarix nuqtai nazaridan juda qisqa vaqt ichida qo’lga kiritgan tajriba va yutuqlari jihatidan ancha muvaffaqiyatli. O‘quvchilar ushbu keng qamrovli va batafsil kitoblarni o‘qib chiqqach, Turkiy Respublikalarning o‘tgan 30 yili va keyingi 30 yil qanday qilib qat’iy qadamlar bilan olg‘a borishini ko‘rsatganiga guvoh bo‘ladilar. ¹⁰
--------------------------------------------------------------------------------
Ahat Andijon tomonidan yozilgan “