Turk va O‘zbek madaniyatidagi farqli jihatlar

Folklorshunos olim Sadi Yaver Ataman.
U 1906 yil 23 aprelda otasi boshliq bo‘lgan Ioanninada tug‘ilgan. Otasi taniqli mujohid shayx Shamilning otasi Ali Yavver, onasi esa Safranbolning Klizlar oilasidan Habibe Yekta Xanım. U boshlang‘ich maktabni, o‘rta va o‘rta maktablarni Safranboluda, o‘rta maktabni esa O‘g‘il bolalar o‘rta maktabida tugatgan (1926). U Istanbul universitetining stomatologiya bo‘limiga o‘qishga kirgan bo‘lsa-da, o‘qishni tugatmasdan qoldirgan. Musiqaga bo‘lgan ishtiyoqi tufayli u dastlab Beylerbeyi musiqa jamiyatiga, so‘ngra Istanbul konservatoriyasiga o‘qishga kirdi va 1930 yilda shu erda tugatdi. Konservatoriyada o‘qishni davom ettirar ekan, Turkiy tadqiqotlar institutida (1928-1930) Ko‘prülüzoda Mehmed Fuad ma'ruzalarini davom ettirdi. Rauf Yekta Bey, Zekayizoda Ahmet (Irsoy), Kaşiyarik Xusamettin, Musa Sureya, Muallim Ismoil Xakki, Mehmet Zoti, Veli Kanik va Xoca Ziya (Üsküdar'dan) Beylerbeyi Musiqa Jamiyatining talabalari va konservatoriyada tahsil olishgan. U Mahmut Ragip (Gazimixal), Evgen Borrel va Ugo Vaynbergdan foyda ko‘rdi. U yoshligidan Safranboluning saz ustalari va mineralarini tinglashni, saz, mahalliy xalq qo‘shiqlari va spektakllarini ijro etishni o‘rgangan. Baglamasi bilan u qisqa vaqt ichida Istanbuldagi musiqa doiralarida o‘zini tanitdi. 1927 yilda birinchi marotaba Tamburaci radiosi Turkiyaning Sirkeci shahridagi Buyuk pochtaning yuqori qavatidan boshlanib, dastur bilan usta Pehlivan'lga taklif qilingan edi, bu hunarmandlardan biri edi. Konservatoriyada o‘qishni tugatgandan so‘ng, u M Musiki o‘qituvchilar tayyorlash maktabining imtihonlarini topshirdi va keyin Usküdar o‘rta maktabida (1931), Karadeniz Ereğlisi (Alaplı) (1931-1935) da musiqa o‘qituvchisi bo‘lib ishladi. Qisqa muddatli harbiy xizmatni 1933 yilda tugatgan va 1934 yilda bo‘shatilgan. U yana o‘qituvchilik ishiga qaytgan bo‘lsa-da, 1938 yilda bu lavozimni tark etdi.
1938-1940 yillarda Anqara radiosi Xalq musiqasi eshittirishlari direktori etib tayinlangan Sadi Yaver Ataman, u taqdim etgan dasturlari bilan birinchi marta turk folklor musiqasini folklor qadriyatlari va tushuntirishlari bilan tanishtira boshladi. Radio dasturlari Aşık Veysel, Inebolulu Sarı Recep, Ankaralı Bayram Vehicle, Rizeli Hasan So‘zeri, Diyarbakırlı Celal Guzelses kabi qadriyatlarning ovozlarini jamiyatga etkazishiga imkon yaratdi. U 1939 yilda bir muddat Anqara politsiya kollejida musiqa o‘qituvchisi bo‘lib ishlagan. 1940 yilda u Anqara radiosidagi lavozimidan iste'foga chiqdi va mustaqil ravishda Karabük hokimi etib saylandi, shuningdek Karabük Jamoatchilik Markazi raisligini boshladi. U shahar hokimi bo‘lganida, u ikkinchi marta leytenant unvoniga ega (1940) va leytenant unvonidan ozod qilingan (1942). U 1946-1947 yillarda uchinchi marta harbiy xizmatga qo‘shildi. 1948 yilda u Istanbuldagi Beyazit tumani direktori, keyin esa Kumkapi tumanining direktori etib tayinlandi (1951). Shu orada, 1950 yilda u Istanbul radiosida doimiy ravishda eshittirishlar olib boradigan “Memleket Havalari Sound and Saz Union” ning direktori va dirijyori ham bo‘lgan.
1952 yil oxirida, u Kumkapi kichik tumanining direktori lavozimidan iste’foga chiqqach, u Istanbul gubernatori Fahrettin Kerim Go‘kay tomonidan Istanbul munitsipal konservatoriyasining folklorlarni ko‘rib chiqish va yig‘ish kengashi raisi etib tayinlandi. 1953 yilda u Folklor amaliyoti guruhining dirijyori (bugungi kunda Istanbul Universiteti Davlat Konservatoriyasi Turk Xalq Musiqasi Ansambli) dirijyori, shu yili Radioni takomillashtirish komissiyasining a’zosi va ma’ruzachisi va 1955 yilda radioning xalq musiqasi bo‘yicha maslahatchisi etib tayinlandi. Istanbul shahar konservatoriyasining folklor amaliyot guruhi bilan unutilmas kontsertlar o‘tkazgan va ko‘p yillar davomida radio xalq musiqasi bo‘yicha maslahatchisi bo‘lib ishlagan Ataman barcha vazifalarini tark etib, 1960 yilgi inqilobdan keyin mustaqil ishlashga qaror qildi. Aksaroy o‘rta maktabida musiqa o‘qituvchisi bo‘lib ishlaganidan so‘ng, u ikki yildan ortiq davom etgan va Anadolining ko‘plab shaharlarini qamrab olgan xalq musiqasi turlarini uyushtirdi. Matbuot tomonidan ko‘p tilga olingan va jamoatchilik tomonidan qadrlangan ushbu gastrol safarlarida xalq musiqa asboblari hamrohligida professional san'atkorlar tomonidan sahnalarga olib boriladigan jamoaviy san'at amaliyotlari birinchi marta Anadolu xalqiga tanishtirildi. 1963 yilda u Istanbul munitsipal konservatoriyasining Folklorni ko‘rib chiqish va yig‘ish kengashi a’zosi etib tayinlandi va 1971 yil 21 dekabrda ushbu lavozimdan nafaqaga chiqdi. Keyinchalik Kozim Toskent va Vedat Nedim To‘rning iltimosiga binoan Yapi va Kredi Bankasi Bosh boshqarmasining madaniyat va san'at masalalari bo‘yicha maslahatchisi (1972-1976) etib tayinlandi.
Sadi Yaver Ataman, ba’zi tashkilotlarning san'at va madaniy xizmatlaridan tashqari, masalan, Karadeniz Ereğlisi Sport Yurdu Musiqa Bo‘limi, Turk Xalq Raqslari Jamg‘armasi, Fotih Xalq Uyi Musiqa Bo‘limi, Turk Folklor Uyushmasi, Xalq Raqslari Uyushmasi, Turk San’ati va Xalq Musiqasi Uyushmasi. U tashkilotlarda ta’sischi, faxriy rais va kengash a'zosi sifatida ishlagan. U turli madaniyat va san’at muassasalari hamda YUNESKO tomonidan tashkil etilgan kongresslarga taklif qilingan. U milliy va xalqaro folklor va turkologiya kongresslarida, shuningdek ko‘plab simpoziumlar, panellar va seminarlarda ma'ruzalar bilan qatnashdi. Bundan tashqari, Parij musiqa ilmi institutining faxriy a'zosi bo‘lgan Ataman yuzga yaqin mukofot, Turkiya va chet ellardan turli muassasa va tashkilotlarning minnatdorchilik va minnatdorchiligiga sazovor bo‘ldi.

Xulosa.
Xulosa qilib aytganda, bugungi yoshlami komil inson qilib tarbiyalashda, ma’naviyatini yuksaltirishda ko‘plab usullar, vositalar, metodlar mavjud. Biroq bu usul va metodlar birinchi navbatda so‘z san’atining ibtidosi sanalgan folklor namunalariga suyanilgan holda amalga oshirilsa, vanada samarali va ta’sirchan bo‘ladi.

Biz ma’naviyat to‘g‘risida har qancha qayg‘urmaylik, jon koyitmaylik, bizni qurshab turgan muhit ommaviy madaniyat ta’sirida hamda bolaiarimiz tili va tafakkuri shu madaniyat ostida shakllanayotgan ekan, bizning qilayotgan barcha urinishlarimiz o‘z samarasini bermaydi. Shu ma’noda bugungi folklomi o‘rganish masalalari alohida ahamiyat kasb etadi. Inson ma’naviyatini yuksaltirishda folklorning o‘mi haqida gap ketar ekan, aslida, bu jarayon bolaning tug‘ilishidan boshlanadi. Momolarimiz, onalarimiz aytgan allalar, erkalamaiar, aytimlar, topishmoqlar, tez aytishlar, ertak va qo‘shiqlar bolaning tili, dunyoqarashining shakllanishiga xizmat qiladi. Xalq o‘yinIari esa bolaning ham aqlan, ham jismonan ulg‘ayishi uchun muhim omillardan biridir. Bola ana shu qadim an’ana va qadriyatlar ichida voyaga yetadi, biroq bugungi global jamiyatda ulg‘aygani sari go‘yo bu muhitga begona boia boshlaydi. Bu begonalik eng avvalo har qadamda o‘z ta’sir kuchini ko‘rsatayotgan ommaviy madaniyat ta’siridan boshlanadi. Bulaming barchasi ma’naviyat ravnaqiga emas, aksiga xizmat qiladi. Bu muammolarni bartaraf etish uchun esa, ta’lim jarayonining barcha bo‘g‘inlarida, maktabgacha taiimdan to oliy o‘quv yurtlarida til o‘qitishda, o‘rganishda folklorga va yana folklorga qaytib ish ko‘rish lozim boiadi. Xalqning til boyligi birinchi navbatda uning folkorida namoyon boiadi. Biror bir xalqning qanday xalqligini bilish uchun uning folklorini o‘rganish zarur. Folklorda xalqning til imkoniyatlari, mushohada tarzi, ijodiy quvvati aks etgan boiadi. Og‘zakilik, variantlilik folklorning o‘ziga xos xususiyati boiib, u xalq ijodi namunalari bevosita jonli ijro jarayoni bilan bogiiq ekanligini urg‘ulaydi, ya’ni folklor asarlariga turg‘unlik xos emas, u har galgi ijroda o‘zgaradi, yangilanadi, bu esa badiiy til imkoniyatlarining yüksak namoyishi demakdir. Shuning uchun aytish mumkinki, folklor — shunchaki so‘z san’ati namunasigina emas, balki xalqning til zaxirasi, tushuncha va tafakkur tarzini bor bo‘y basti bilan o‘zida aks ettirgan, olis o‘tmishdan to bugungi kungacha jonli holatda xalqning o‘zi bilan birga yashab kelayotgan doimiy harakatdagi tarixi va madaniyati hamdir. Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak Folklor san’ati har bir xalqning tarixini madaniyat ma’naviyatini yaqqol ochib beradi. Demak folklor san’ati millatning boy madaniy, tarixiy boyligi desak xato qilmagan bo‘lamiz.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati.

1. 
   “Folklor atamalari qisqacha lug‘ati” Urganch 2007 S. Ro‘zimboyev, H. Ro‘zmetov.
   
2. 
   “Adabiyotshunoslik terminlarining Ruscha-O‘zbekcha izohli lug‘ati” N. Hatamov, B.Sarimsoqov.
   
3. 
   “Folklor nedir?” Gulay Mirzaog‘lu.
   
4. 
   “Yuz soruda Turk folkloru” 1973 proFolklorshunoslik Pertev Naili Boratov.
   
5. 
   “Madaniyatlararo muloqot” Toshkent 2017 Sh. Usmanova, G.Rixsiyeva.
   
6. 
   “Folklor va etnografiya” Aloqachi 2008 M.Murodova.
   
7. 
   “Folklorshunoslikka kirish” M.Jo‘rayeva, J.Eshonqulov “Barkamol fayz media” 2017.
   

1^ M.Murodova “Folklor etnografiya” Aloqachi 2008 5-bet

2^  Абдулкадир Инан. На башкирском яйляу. Пер. Л. Аралбаевой