Turkiy tillarning qiyosiy-tarixiy grammatikasi

Teleutlar
Teleutlar - Sema daryosi bo'yida (Oltoy Respublikasining Shebalinskiy tumani), Oltoy o'lkasining Chumish tumanida va Bolshoy va Mali Bachat daryolari bo'yida yashovchi tub aholi. Novosibirsk viloyati ). Ularning o'z nomi - tele"ut / tele"et - Oltoy aholisi orasida keng tarqalgan qadimgi etnonimga borib taqaladi. Mintaqaning boshqa etnik guruhlari singari, teleutlar ham mahalliy Samoyed yoki Ket qabilalarining turklashuvi asosida shakllangan. Toponimikani o‘rganish shuni ko‘rsatdiki, hududda bu komponentlardan tashqari mo‘g‘ul tilida so‘zlashuvchi qabilalarning ham kuchli ta’siri bo‘lgan. Lekin eng kuchli qatlam turkiy tillarga tegishli bo‘lib, turkiy nomlarning bir qismi qadimgi turkiy tillar bilan bir qatorda qirg‘iz, tuva, qozoq va boshqa qo‘shni turkiy tillar bilan ham o‘zaro bog‘langan. Teleut tili oʻzining til xususiyatlariga koʻra turkiy tillarning sharqiy tarmogʻining qirgʻiz-qipchoq guruhiga kiradi (N.A. Baskakov), shuning uchun uni qirgʻiz tili bilan birlashtiruvchi xususiyatlar mavjud. Oltoy tili oʻz shevalarini fiksatsiya qilish va oʻrganish boʻyicha nisbatan uzoq tarixga ega. Altay tilidagi alohida so'zlarni yozish ruslar Sibirga kirgan paytdan boshlab boshlangan. Ilk akademik ekspeditsiyalar (XVIII asr) davrida leksikalar paydo boʻlib, tilga oid materiallar toʻplangan (D.-G. Messershmidt, I. Fisher, G. Miller, P. Pallas, G. Gmelin). Akademik V.V.Radlov tilni, tillarni oʻrganishga katta hissa qoʻshgan”. Teleut tili ham olimlar e'tiboriga tushdi va u mashhur "Oltoy tili grammatikasi"da (1869) tasvirlangan. Aynan shu dialekt bilan 1828 yilda ochilgan Oltoy ruhiy missiyasining lingvistik faoliyati bog'liq bo'lib chiqdi. Uning atoqli namoyandalari V.M.Verbitskiy, S.Landishev, M.Gluxarev-Nevskiylar birinchi rusiy asosdagi oltoy alifbosini yaratdilar va teleut shevasi asosida yozma til yaratdilar. Oltoy tili grammatikasi turkiy tillarning funksional yoʻnaltirilgan grammatikalarining birinchi va juda muvaffaqiyatli namunalaridan biri boʻlib, hozirgi kungacha oʻz ahamiyatini yoʻqotmagan. V.M.Verbitskiy «Turk tilining Oltoy va Aladag shevalari lugʻati»ni tuzgan (1884). Teleut lahjasi birinchi bo'lib missionerlar tomonidan ishlab chiqilgan, rus alifbosi harflarini o'z ichiga olgan, o'ziga xos oltoy fonemalari uchun maxsus belgilar bilan to'ldirilgan yozuvni qo'lga kiritdi. Xarakterli jihati shundaki, ba'zi bir kichik o'zgarishlar bilan bu yozuv bugungi kungacha mavjud. O‘zgartirilgan missionerlik alifbosi 1931-yilgacha lotinlashtirilgan alifbo joriy etilgunga qadar ishlatilgan. Ikkinchisi 1938 yilda yana ruscha yozuv bilan almashtirildi). Zamonaviy axborot sharoitida va maktab ta'sirida adabiy til me'yorlaridan oldinroq bo'lgan dialekt farqlarining tekislanishi mavjud. Boshqa tomondan, oltoylarning ko'pchiligi gapiradigan rus tiliga nisbatan tajovuzkorlik mavjud. 1989 yilda oltoyliklarning 65,1 foizi rus tilini yaxshi bilishini ko'rsatdi, umumiy sonning atigi 1,9 foizi o'z millati tilida gaplashadi, ammo 84,3 foizi oltoy tilini o'z ona tili deb biladi (Oltoy Respublikasida 89,6 foiz). Teleutlarning kichik aholisi Oltoy Respublikasining qolgan mahalliy aholisi bilan bir xil lingvistik jarayonlarga duchor bo'ladi. Ko'rinib turibdiki, tilning dialekt shaklini qo'llash sohasi oilaviy muloqotda va boshqaruvning an'anaviy usullari bilan shug'ullanadigan yagona milliy ishlab chiqarish jamoalarida qoladi.
Tofalar
Tofalar (o'z nomi - Tofa, eskirgan nomi Karagasi) - asosan Irkutsk viloyatining Nijneudinskiy tumani tarkibiga kiruvchi ikkita qishloq kengashi - Tofalar va Verxnegutarskiy hududida yashovchi odamlar. Tofalariya - tofalar yashaydigan hudud butunlay lichinka va sadr bilan qoplangan tog'larda joylashgan. Tofalarning tarixiy ajdodlari Sharqiy Sayanlar va Sayan Samoyedlarida yashovchi ket tilida soʻzlashuvchi Kott, Assan va Arin qabilalari boʻlib, ulardan biri kamasinlar, tofalar yaqin vaqtgacha yaqin aloqada boʻlgan. Ushbu qabilalarning substratini Tofalariyada saqlanib qolgan samoyedik va ayniqsa ket-lingual toponimiya tasdiqlaydi. To'falar tili fonetikasi va lug'atida aniqlangan muhim elementlar ham ket substrati haqida gapiradi. Sayanning aborigen aholisining turkiylashuvi qadimgi turkiy davrda sodir boʻlgan, buni oʻgʻuzlar va ayniqsa, hozirgi tilda saqlanib qolgan qadimgi uygʻur unsurlari tasdiqlaydi. Oʻrta asr moʻgʻullari, keyinroq buryatlar bilan uzoq va chuqur iqtisodiy va madaniy aloqalar tofalar tilida ham oʻz aksini topdi. 17-asrdan boshlab ruslar bilan aloqalar boshlandi, bu ayniqsa 1930 yildan keyin tofalar oʻtroq turmush tarziga oʻtishi bilan kuchaydi. Aholini ro'yxatga olish ma'lumotlariga ko'ra, 1851 yilda 543 ta, 1882 yilda 456 ta, 1885 yilda 426 ta, 1927 yilda 417 ta, 1959 yilda 586 ta, 1970 yilda 620 ta, 1979 yilda 620 ta to'falar bo'lgan. ), 1989 yilda - 731 kishi; Rossiya Federatsiyasida 2002 yilgi aholini ro'yxatga olishning dastlabki ma'lumotlariga ko'ra, tofalar soni 1000 kishini tashkil qiladi. 1929-1930 yillarga qadar to'falar faqat ko'chmanchi turmush tarzini olib borgan va statsionar aholi punktlariga ega bo'lmagan. Ularning an'anaviy mashg'uloti qadimdan uy bug'ularini ko'paytirish bo'lib, ular minish va yuklarni paketlarda tashish uchun ishlatiladi. Boshqa yo'nalishlar iqtisodiy faoliyat go'sht va mo'ynali hayvonlarni ovlash, baliq ovlash, yovvoyi o'simliklarni yig'ishtirish edi. Tofalar avvallari dehqonchilik bilan shug‘ullanmagan, ammo o‘troq yashab, ruslardan kartoshka va sabzavot yetishtirishni o‘rgangan. Oʻtroq hayotga oʻtgunga qadar ular qabilaviy tuzumda yashagan. 1930 yildan keyin Tofalariya hududida Alygjer, Nerxa va Verxnyaya Gutara qishloqlari qurildi, ularda tofalar, ruslar ham joylashdilar; shundan beri tofalar orasida rus tilining mavqei mustahkamlandi. Tofalar tili turkiy tillarning Sayan guruhiga kiritilgan boʻlib, u oʻzi bilan tuva tilini, moʻgʻulcha uygʻuroxuryanxaylar va tsaatanlar tillarini, shuningdek, Moʻgʻuliston va Xitoy monchaklari tillarini birlashtiradi. Umumiy turkologik atamalar bilan taqqoslash shuni ko'rsatadiki, to'falar tili ba'zan o'z-o'zidan, ba'zan boshqa turkiy Sayan-Oltoy va Yoqut tillari bilan birgalikda bir qator arxaik xususiyatlarni saqlab qolgan, ularning ba'zilari qadimgi uyg'ur tili bilan taqqoslanadi. To‘falar tilining fonetikasi, morfologiyasi va lug‘at tarkibini o‘rganish shuni ko‘rsatdiki, bu til mustaqil turkiy til bo‘lib, uni barcha turkiy tillar bilan yoki ularning alohida guruhlari bilan birlashtiradigan o‘ziga xos xususiyat va xususiyatlarga ega.
To‘falar tili azaldan yozilmagan. Ammo uni fiksatsiya qilish XIX asr o‘rtalarida mashhur olim M.A.Kastren, 19-asr oxirida N.F.Kaftanov tomonidan ilmiy transkripsiyada amalga oshirilgan. Yozuv faqat 1989 yilda rus grafikasi asosida yaratilgan. 1990-yildan boshlab tofalar tilini oʻrgatish boshlandi boshlang'ich maktab Tofalar maktablari. O'qish uchun boshlang'ich va kitob (1 va 2-sinflar) tuzildi ... Ko'chmanchi hayot davrida tofalar faqat ular bilan yonma-yon yashaydigan kamasianlar, tuvanlar-todjanlar, nijnesudinskiy va okinskiy buryatlari bilan faol til aloqalariga ega edilar. O'sha paytda ular orasidagi lingvistik vaziyat aholining mutlaq ko'pchiligining bir tilliligi va katta yoshli aholining alohida qismidagi to'falar-rus-buryat uch tilliligi bilan ajralib turardi. Oʻtroq hayotning boshlanishi bilan rus tili toʻfalarning kundalik hayotiga mustahkam kira boshladi. Tofalariyada maktab ta'limi faqat rus tilida olib borilgan. Ona tili asta-sekin maishiy muloqot sohasiga, hatto undan keyin ham keksa odamlar o'rtasida surildi. 1989 yilda to‘falar umumiy sonining 43 foizi to‘falar tilini o‘z ona tili deb atagan va atigi 14 kishi (1,9 foiz) bu tilni yaxshi bilgan. Yozuv yaratilib, boshlang‘ich sinflarda to‘falar tili o‘qitilishi boshlanganidan keyin, ya’ni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlangach, – deb yozadi to‘falar tili tadqiqotchisi V.I.Rassadin, – xalq orasida to‘falar tiliga, to‘falar madaniyatiga qiziqish kuchaygan. aholisi ko'paya boshladi. Tilni maktabda nafaqat to‘falar bolalari, balki boshqa millat o‘quvchilari ham o‘rgata boshladilar. Odamlar ko'proq ona tilida gaplasha boshladilar. Shunday qilib, bugungi kunda to‘falar tilini asrab-avaylash va rivojlantirish davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlanishi, maktablarning ona tilidagi o‘quv va ko‘rgazmali qurollar bilan ta’minlanishi, to‘falar tilidagi nashrlarning moliyaviy ta’minlanishi va ona tili o‘qituvchilarining malakasini oshirishga bog‘liq. tili, shuningdek, yashash joylarida boshqaruvning odatiy shakllarining rivojlanish darajasi.Tofalar.