Turkiy tillarning tovush tizimi

II. Kadimgi turkiy tillarning fonetik surilishiga xos xarakterli belgilaridan biri d-lanishdir. Bu davrda turkiy tillarda tarixiy jihatdan qadimgi r-t/d-s/z undoshlarining y ga utish hodisasi paydo bo`ladi va rivojlanadi. Masalan, XI asrda y-s/z mosligi Maxmud Koshgariyning devonida sanab utilgan tillardan fa-sat k.arluk. k.abila ittifok.i tarkibiga kirgan chigil tilida sak.lanib k.olgan. Jumladan, chigil tilida k.a-rn tbzti (k.arn tbydi), azak. (ayak.) kabi suzlar tar-kibidagi «y» undoshi urnida «z» qo`llangan. Eng qa­dimgi r mosligi xunn davridan oldingi bosqich uchun xos bo`lib, hozirgi mug`ul tillarida va faqat hozirgi chuvash tilida saqlangan bo`lsa, ancha keyingi t/d va s/z mosligi xunn davrida rivojlanadi. Turkiy tillar­ning uzida esa t/d va s/z mosligining i undoshiga uti­shi hodisasi qadimgi turkiy va ayniqsa eski turkiy davr uchun xarakterlidir. Xuddi shu davrlarda qadimgi t/d va s/z hodisasi ko`pgina turkiy tillarda asta-sekin y bilan almashadi. Maxmud Koshg`ariy devonida keltirilgan faktlar X—XI asrlarda bir qator turkiy tillarda d-z (t-s) mosligi muvoziy holda ishlatilganligini, keyinchalik ular o`rnida y sullana boshlaganligini ko`rsatadi: adaq. — azaq. — ayaq, adrli —azrildi — ayrild: Turk bodun qan`n bolmayn Tabrachda adrilt —turk xalqi xoni bilan bo`lmayin Tabg`achda ayrildi (Tunyuquq, 2, PDN); azrildi (MK, 1, 245 y) olar ikki ayrshd (MK, 1, 268) tidish (tizish)—tiyish (MK, 1, 386), azig` — ayig` (avchi necha al bilse, azr ancha yol bilir — ovchi qancha xiyla bilsa, ayiq ham shuncha qochish yo`lini biladi. (MK, 1, 94 b) sezrek-siyrak (MK, 1. 442 b).
Kadimgi turkiy tilda 8 ta unli bo`lib: ular bir-biridan qatori, -tor va kengligi, Lablanishi va lablanmasligiga ko`ra, farq qiladi: Bulardan a, i, o, u orka qator va e, i; o`, u oldi qator unlilardir. Keng unlilar -a, e, o, o`, Tor unlilar: e, u, o`. Lablanmaydigan unlilar -a, e, i. Lablangan unlilar; o, o`, u, u. Qadimgi turkiy tilining unli fonemalar munosabatidagi bunday miqdoriy tenglik ularning sistemasini kub shaklida ifodilashga imkon beradi

Kubning yuqori qismida tor unlilar, quyi qismida esa keng unliar old qismida old qator unlilar orqasida orqa qator unlilar o’ng tomnida lablangan va chap tomonida

Lablanmagan unlilar berildi.