Turkumi vakillarining bio-ekologik xususiyatlari

Tunlamlar – Noctuidae kapalaklar orasida eng yirik oila bo‘lib, 30 mingdan 
ortiq turni o‘z ichiga oladi. Kapalaklar ko‘rimsiz, kulrang yoki qo‘ng‘ir rangli bo‘ladi. 
Qurtlari o‘simliklarning havfli zararkunandasi hisblanadi. Kuzgi tunlam(ko‘k qurt) 
Agrotis segetum g‘o‘za, makkajo‘xori, kungaboqar va boshqa ekinlarni zararlaydi. 
Ko‘sak qurti (Helionis obsolete) go‘za, makkajo‘xori va boshqa ekinlarga katta ziyon 
yetkazadi. 
To‘lqinqanotlilar (Orgyidae) oilasi kapalaklarining xartumi rivojlanmagan. 
Qurtlar tanasi uzun tuklar bilan qoplangan. Turli o‘simliklarning barglari bilan 
oziqlanadi. G‘umbagi o‘simlik qoldiqlari ostida yupqa pilla ichida rivojlanadi. Juftsiz 
ipak qurti (Ocneria dispar) turli mevali va mevasiz daraxtlarga katta zarar yetkazadi. 
Asl kuyalar (Tineidae) oilasi vakillarining qurtlari jundan to‘qilgan kiyim, 
mebel, don va muzey kolleksiyalariga ziyon keltiradi. Qurtlarning bosh qismida tuklar 
tartibsiz joylashgan. Kapalaklari ko‘rimsiz oqish rangli, og‘iz organlari 
rivojlanmagan[2]. 
Qizil kitobga kiritilgan ayrim tangachaqanotlilar bio-ekologiyasi va 
xususiyatlari. Tangachaqanotlilar turkumining noyob va soni kamayib borayotgan bir 
qancha turlari O‘zbekiston Respublikasining “Qizil kitobi” ga kiritilgan. Quyida ayrim 
vakillarining bio-ekologik xususiyatlari ko‘rsatib o‘tilgan. 

---

9 
CENTRAL ASIAN RESEARCH JOURNAL FOR INTERDISCIPLINARY STUDIES
(CARJIS) ilmiy jurnali bilan hamkorlikda. 
“YANGI O’ZBEKISTONNING UMIDLI YOSHLARI” 1(4)-SON 
2022-YIL 28-MAY 
Rasmi 
Maqomi 
Tarqalishi 
Cheklovchi 
omillar 
Muhofaza 
choralari 
Yer yuzida 
yo‘q bo‘lib 
ketgan 
Farg‘ona lokal 
endemik turi. 
Farg‘ona 
vodiysining 
janubidagi 
Beshariq atrofida 
uchragan. 
Cho‘ldagi quruq 
yerlarning 
o‘zlashtirilishi, 
yashash joylarida 
qishloqlar qurilishi. 
Ko‘rilmaga
n 
Zaif, 
tabiatan 
kam tarqalgan 
G‘arbiy Tyan-
Shan endemik 
turi. 
G‘arbiy Tyan-
Shan, 
O‘zbekistonda 
Ugom, 
Qorjontov, 
Piskom, Ko‘ksuv, 
Chotqol, Qurama 
tog‘ tizmalarida: 
Qozog‘iston, 
Qirg‘iziston va 
Tojikiston. 
Chorva mollarining 
o‘tlashi natijasida 
soni 
kamayishi(ozuqa 
o‘simliklar va 
qurtlarning 
toptalishi), 
imagolarining 
nazoratsiz terilishi. 
Chotqol 
qo‘riqxona
si va 
Ugom-
Chotqol 
milliy 
tabiat 
bog‘ida 
muhofazag
a olingan. 
Zaif, qisqarib 
borayotgan, 
mozaik 
tarqalgan 
Shimoliy 
Turkiston va 
Janubiy 
Turkiston-
Afg‘oniston 
kenja turlari. 
G‘arbiy Tyan-
Shan, G‘arbiy 
Pomir-Oloy. 
Qozog‘iston, 
Qirg‘iziston va 
Tojikiston, 
Kavkazorti, 
G‘arbiy Osiyo, 
Janubiy 
Yevropada – 
boshqa kenja 
turlari. 
Chorvachilikda 
yaylovdan haddan 
tashqari ko‘p 
foydalanish va 
pichan tayyorlash, 
endoparazitizm. 
Chotqol, 
Nurota 
qo‘riqxonal
ari va 
Ugom-
Chotqol 
milliy 
tabiat 
bog‘ida 
muhofaza 
ostiga 
olingan. 
Zaif, kamayib 
borayotgan, 
kamyob 
tarqalgan 
endemik va tor 
endemik tog‘ 
turi 
hisoblanadi. 
O‘rta Osiyo 
tog‘lari. 
O‘zbekistonda: 
Chotqol, Piskom, 
Ugom, 
Qorjontov, 
Qurama tog‘ 
tizmalari, Oloy, 
Chorva mollarining 
me’yorsiz darajada 
o‘tlatilishi 
natijasida ushbu 
turlar yashaydigan 
joylarda ularning 
qurtlari va ozuqa 
Hisor va 
Chotqol 
qo‘riqxonal
arida 
hamda 
Ugom-
Chotqol 
milliy 

---

10 
CENTRAL ASIAN RESEARCH JOURNAL FOR INTERDISCIPLINARY STUDIES
(CARJIS) ilmiy jurnali bilan hamkorlikda. 
“YANGI O’ZBEKISTONNING UMIDLI YOSHLARI” 1(4)-SON 
2022-YIL 28-MAY 
Zarafshon,Turkist
on, Boysuntog‘, 
Xisor. 
o‘simliklarining 
toptalishi. 
tabiat 
bog‘ida 
muhofazag
a olingan. 
Janubi-G‘arbiy 
Palearktika 
turning yo‘q 
bo‘lib 
ketayotgan, 
lokal tarqalgan 
Eron janubiy 
Turkiston kenja 
turi. 
Bobotog‘ 
tog‘idagi Katta-
Bismil massivi. 
O‘zbekistondan 
tashqarida: 
Tojikiston, 
Janubiy 
Turkmaniston va 
Eron. 
Xo‘jalik(qurilish) 
faoliyati va 
chorvachilikda 
yaylovdan haddan 
tashqari ko‘p 
foydalanish 
hisobiga ozuqa 
o‘simligining 
nobdud qilinishi. 
Yashash 
joylarini 
muhofaza 
qilish 
lozim. 
Zaif, tabiatan 
kamyob, lokal 
tarqalgan 
janubiy-g‘arbiy 
Palearktika 
turi. 
Qorjontov, 
Nurota t.t. 
O‘zbekistondan 
tashqarida: 
Qozog‘iston va 
Turkmaniston 
janubi, 
Qirg‘iziston, 
Rossiyaning 
Yevropa qismi, 
Qrim, Kavkazorti, 
Turkiya. 
Xo‘jalik faoliyati 
oqibatida yashash 
joylarining vayron 
qilinishi, 
yaylovlardan 
haddan tashqari 
ko‘p foydalanish. 
Nurota 
qo‘riqxona
sida va 
Ugom-
Chotqol 
milliy 
tabiat 
bog‘ida 
muhofazag
a olingan. 
Zaif, qisqarib 
borayotgan, 
mozaik 
tarqalgan 
Janubiy Turon 
endemik turi. 
Surxandaryoning 
ko‘kaydi, 
Oqqo‘rg‘on q. va 
Zarafshonning 
Samarqand sh. 
Yaqinidagi 
qayirlari. 
Markaziy 
Farg‘ona. 
Xo‘jalik faoliyati 
oqibatida 
to‘qaylarning 
hamda ozuqa 
o‘simligining yo‘q 
qilinishi. 
Zarafshon 
milliy 
tabiat bog‘I 
va 
Qizilqum 
qo‘riqxona
sida 
muhofaza 
ostiga 
olingan. 

---

11 
CENTRAL ASIAN RESEARCH JOURNAL FOR INTERDISCIPLINARY STUDIES
(CARJIS) ilmiy jurnali bilan hamkorlikda. 
“YANGI O’ZBEKISTONNING UMIDLI YOSHLARI” 1(4)-SON 
2022-YIL 28-MAY 
Tangachaqanotlilar turkumi hasharotlar sinfi vakillari orasidagi tabiatda juda 
ko‘p tarqalgan turkum hisoblanadi. Tangachaqanotlilarning turli xil ekologik muhitda 
har-xil turlari uchraydi. Masalan, suluv ninachi oqmas suv havzalarida, halqali ninachi 
vohalarda yashashga moslashgan. Tangachaqanotlilar hilma-xil bo‘lishiga qarmay, 
tabiatda kam va yo‘qolish xavfi ostida bo‘lgan turlari ham uchraydi. Bu esa bugungi 
kundagi entomologlarning dolzarb muammosi bo‘lib kelmoqda. Mutaxasislar 
tomonidan Qizil kitobga kiritilgan kapalak turlarini muhofaza qilish, ularni keng 
ko‘lamda ko‘payishga yordam berish, ular uchun maxsus bog‘lar, pitomniklar tashkil 
etish lozim. Tangachaqanotlilarning foydali turlaridan sanoat, oziq-ovqat, 
tikuvchilikda foydalanib kelinmoqda, Ularni asrash va himoya qilish, turlarini 
ko‘paytirish sanoatimiz istiqboliga katta foyda keltiradi. 
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati: 
1. Mavlyanov O.M. Toshmanov N.J. Sanayeva L.Sh. Zoologiya(Umurtqasiz 
hayvonlar). Toshkent “Voris-Nashriyot”.2013. B.145 
2. Mavlonov.O. Xurramov. SH. Eshonova.X. “Umurtqasizlar zoologiyasi”. 
Toshkent. “O‘zbekiston Milliy Ensiklopediyasi Davlat ilmiy nashriyoti” 2006. B.395 
3. O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi. O‘zbekiston Respublikasi 
Ekologiya Va Atrof- Muhitni Muhofaza Qilish Qavlat Qo‘mitasi. O‘zb.Res. “Qizil 
Kitobi” II jild. Toshkent.2019. B.56-80 
4. 
Saloydinov, S. Q. (2021). Paxta tozalash zavodlarida energiya sarfini 
kamaytirishning texnik-iqtisodiy mexanizmini yaratish. “Academic research in 
educational sciences”, 2(9), 886-889. 
https://doi.org/10.24412/2181-1385-2021-9-
886-889 
5. Saloydinov, S. Q. (2021). 
Creation of feasibility studies to reduce energy costs in 
ginneries
. "Экономика и социум", 9(88), 147-149. 
6. Caлойдинов, C. К. (2021). 
Образовательные кредиты в Узбекистане
. 
"Экономика и социум", 12(91), 470-472. 
7. Caлойдинов, C. К. (2021). 
Спрос на рынке дифференцированных продуктов
. 
"Экономика и социум", 12(91), 473-476. 
8. Салойдинов, С. К. (2022). 
С паровой турбиной 471 МВт на Талимарджанской 
ТЭЦ расчет электрических режимов при максимальной зимней нагрузке
. 
“
Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS)”, Special 
issue, 116-121.
9. 
Сaрдoржoн Кoдиржoн Yгли Сaлoйдинoв. (2022). 
Иннoвaциoннoе решение для 
пoлyчения биoгaзa
. “
Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies 
(CARJIS)”, 
2(3), 
280-285.
https://doi.org/10.24412/2181-2454-2022-3-280-285
  
10. Astanaliev E. T. O. The Process Of Electronic Document Management In The 
System Of Railway Automation And Telemechanics //The American Journal of 
Interdisciplinary Innovations Research. – 2021. – Т. 3. – №. 05. – С. 76-80.