Turon nashr

2.6. Истеъмолчилар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш

Истеъмолчилар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисидаги қонунлар-бу истеъмол товарлари билан боғлиқ савдо ва кредит амалиётини тартибга солувчи федерал ва штат қонунлари. Бундай низомлар алдамчи реклама ва сотиш амалиётини, маҳсулот сифатини, кредитни молиялаштириш ва ҳисоботларни, қарзларни ундириш, ижарага бериш ва истеъмолчилар билан операцияларнинг бошқа жиҳатларини тақиқлайди ва тартибга солади.

Истеъмолчилар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисидаги қонунларнинг мақсади товарларни сотиб олиш ёки қарз олиш каби бизнес битимлари билан шуғулланадиган ўртача фуқаролар бўлган истеъмолчиларни мунтазам равишда бизнес билан шуғулланадиган компаниялар ёки фуқаролар билан тенглаштиришдир. Тарихий жиҳатдан истеъмолчилар билан операциялар-шахсий, оилавий ёки маиший фойдаланиш учун товарлар ёки хизматларни сотиб олиш-адолатли деб тахмин қилинган, чунки харидорлар ва сотувчилар тенг позициялардан савдолашган деб тахмин қилинган. 1960-йиллардан бошлаб қонун чиқарувчилар истеъмолчилар адвокатларининг истеъмолчилар табиатан ноқулай бўлганлиги ҳақидаги шикоятларига жавоб беришни бошладилар, айниқса йирик корпорациялар ва саноат тармоқлари билан савдолашганда. Бир неча турдаги агентликлар ва низомлар, ҳам штат, ҳам федерал, энди истеъмолчиларни ҳимоя қилиш учун ишлайди.⁶⁰
Бевосита истеъмолчиларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш билан боғлиқ бир қатор халқаро қонун ҳужжатлари, шартномалар ва битимлар мавжуд.
1. БМТнинг Истеъмолчилар манфаатлари ҳимоясига оид резолюцияси.
2.1973 йилда Европа иқтисодий ҳамжамияти Кенгаши томонидан қабул қилинган Истеъмолчилар ҳуқуқлари хартияси.
3.ЕИҲК томонидан 1981 йил 19 майдаги Истеъмолчилар ҳуқуқларининг ҳимояси ва информацион сиёсатга оид Дастлабки (биринчи) ва Иккинчи дастурлари.
4.МДҲга азо давлатлар Парламентлараро Ассамблеясининг 1995 йил 13 майдаги Санкт-Петербург шаҳрида имзоланган «Парламентлараро Ассамблияси қатнашчиси бўлган давлатларнинг истеъмолчилар ҳуқуқлари ҳимоясини тартибга солишнинг умумий тамойиллари ҳақида»ги тавсиявий характердаги қароридир.
Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 13-моддасига кўра истеъмолчилар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш умум инсоний тамойилларга асосланади, яъни инсон, унинг ҳаёти, эркинлиги, шаъни, қадр-қиммати ва бошқа дахлсиз ҳуқуқлари олий қадрият ҳисобланади.
Инсон ўз шахсий ҳаёти учун товар сотиб олишдан, муайян хизматлардан фойдаланишдан ва ишлар бажарилиши натижасидан манфаатдор экан, у истеъмолчи сифатида ўз ҳаётини гўёки «гаровга» қўяди. Чунки нуқсонли, сифатсиз, фойдаланишга яроқсиз товар (иш, хизмат) унинг ҳаётига, соғлиғига жиддий зарар етказиши мумкин. «Истеъмолчи ҳамиша ҳақ» тамойили Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 44-моддасига мувофиқ, истеъмолчига ўзи бузилган ҳуқуқини, манфаатини суд орқали тиклаш имконини беради. Ушбу моддага асосан «ҳар бир шахснинг ўз ҳуқуқ ва эркинликларини суд орқали ҳимоя қилиш, давлат органлари, мансабдор шахслар, жамоат бирлашмаларининг ғайриқонуний ҳатти-ҳаракатлари устидан судга шикоят қилиш ҳуқуқи кафолатланади». ⁶¹
Буюк Британияда истеъмолчилар ҳуқуқларини ҳимоя қилишда қўлланиладиган қонун ва тартибга солишнинг ушбу жиҳатларини кўриб чиқамиз, жумладан шартнома қонуни ва товарларни сотиш. Барча мамлакатларда ушбу мавзулар билан шуғулланадиган ўз қонунчилиги ва умумий принциплари мавжуд.
Шартнома нима?- Шартнома қонуний мажбурий агрумент ҳисобланади. Ҳаётнинг барча соҳаларида биз шартномалар тузамиз. Агар сиз уй сотиб олсангиз ёки сотсангиз, шартнома тузилади ва алмаштирилади. Ишни бошлаганингизда, сиз билан иш берувчи томонидан меҳнат шартномаси тузилади. Чакана савдо кўрсатадиган дўконларга кирганингизда сиз фақат сотиб олаётган товар маҳсулот учун пул берасиз ва сотувчи сизга чек тақдим этади. Чек сизнинг ҳуқуқий асос бўладиган ҳужжат бўлиб ҳисобланади. Шартнома тузиш учун томонлар ўртасида келишув бўлиши керак. Бу талаб қилинади. Икки томонлама кўрсатилган ҳуқуқ ва мажбуриятлар акс эттирилади. Бир томон таклиф қилинган товарлар, бошқа томонидан қабул қилинган маҳсулотларга розилик блдирадиган имзо қўйилади. Шартномалар ҳақида муҳим нуқта шундаки, улар езма ёки оғзаки бўлиши мумкин. Товарларни сотиб олиш ва сотиш бўйича ҳар қандай бизнес доимий равишда шартномалар тузади (тўлдиради). Шартноманинг бир томони шартноманинг ўз қисмини бажармаса, бошқа томон қонуний қабул қилиши мумкин шартномани бузганлик учун уларга қарши ҳаракат. Шундай қилиб, агар бизнесда тўловни амалга оширмаётган мижоз бўлса, улар уларни судга бериши мумкин. Шартнома шартларини бажариш муҳим. Бир томон бошқасига нотўғри маълумот берган жойда, шартнома бекор ҳисобланади. Мисол учун, А компания товарларни сотади, В компания уларни сотиб олади ва С компанияга қайта сотади. Лекин В компания ўртада ғиромлик қилади ва А компанияга ўз вақтида шартнома шартига кўра тўлов мажбуриятини бажармайди. Вахоланки, С компания тўлов қопланмаларни шартномада белгилаган тартибда амалга оширади. Бу холда, А компания В компания устидан судга мурожат қилиши мумкин бўлади, шартноманинг шартларини бузганлиги учун.⁶²
15-сон МҲХС “Харидорлар билан шартномалар бўйича тушумлар” стандартида шартномаларнинг мазмун мохияти ёритилган.
Товарлар ва хизматларни сотиш-Шартнома ҳуқуқининг муҳим йўналиши товарларни сотиш тўғрисидаги қонундир. Буюк Британия қонунчилиги ҳам қамраб олади хизматларни етказиб бериш шартноманинг асосий қисми бўлган шартномалар. Масалан, таъмирлаш шартномалари, товарларни етказиб бериш хизматни тақдим етиш учун тасодифий бўлиши мумкин. Тасаввур қилинг, сиз баъзи товарларни сотиб олиш учун шартнома тузмоқчисиз. Сиз нима бўлиши мумкин ҳақида хавотирда? Масалан, бугунги кунда ривожланган интернет магазинлари орқали куртка сотиб олмоқчи сиз. Сизнинг хаёлингизда бир неча савол келиши мумкин. Товар ўз вақтида келадими? Сотувчининг молни сотишга ҳаққи борми, яъни товар ўғирланганми? Товарнинг тавсифи ёки бирон бир намунаси билан бир хил турдаги ва сифатли бўладими? Товарнингфойдаланиши оқилона сифатли ва мақсадга мувофиқ бўлиши кераклиги ҳақида ўйлайсиз. Буюк Британия қонунчилиги ушбу масалаларни ва бошқа бир қатор муҳим масалаларни қамраб олади. Буюк Британия қонунчилигидан фойдаланамиз қуйидаги бўлимларда мисол сифатида. Унинг қоидалари аксарият шартномаларнинг назарда тутилган шартлари сифатида қаралади товарларни сотиш учун.
Товарларни сотиш қуйидаги қоидаларга бўй сўнади:

• 
  Ишлашнинг кечикиши таъсири;
  
• 
  Сотувчининг товарни сотиш ҳуқуқи;
  
• 
  Товарнинг тавсифи;
  
• 
  Товарнинг сифатини тушунтириш;
  
• 
  Товарнинг таъминланганлиги учун молларнинг яроқлилиги;
  
• 
  Намунада кўрсатилган товарларни сотилишини.
  

Агар товарлар жуда кеч келса, улар фойдасиз бўлиши мумкин. Сиз шатномада маълум бир вақт оралиғини кўрсатилишини назорат қилишингиз лозим ва шу шартларга асосан вақтида етиб келмаган товарлар учун сотиб олмаслик ҳуқуқига эга бўласиз. Агар сотувчи сотиш ҳуқуқига эга бўлмаган ҳолда товар етказиб берса, харидор товарга эгалик қилмайди, бу шартноманинг муҳим асосидир. Агар харидор кейинчалик товарларни ҳақиқий эгасига қайтариши керак бўлса, улар сотувчидан бутун нархни тиклашлари мумкин. Мисол учун, сиз билмасдан ўғирланган мошин сотиб олган бўлсангиз ва бу машинадан саккиз ой давомида хайдаб юрдингиз. Лекин тергов ишлари натижасида машина ўғирланганлиги учун суд қарорига асосан эгасига қайтарилди. Сиз ҳам судга мурожат қилиб тўлиқ сотиб олиш нархи қайтаришингиз мумкин, бир неча ой давомида машинадан фойдаланган бўлса-да,, улар унга эгалик қилаолмайди. Шу сабабли “Р” суд қарорига асосан машинанинг тўлиқсиз сотиб олган тўлов миқдорини қайтаришга мажбур.
Британияда шартнома тавсифига мос келадиган товарлар мавжуд. Агар таърифи асосида муайян товарларни сотиб олиш учун рози бўлсангиз (харидор ёки сотувчи), сиз товарларнинг тавсифига мос келишини кутасиз.
Бу ҳолат қонунга биноан товарларни сотиш бўйича ҳар қандай шартномада товарлар турининг тавсифи бўйича назарда тутилган таъриф бўлиши мумкин, таркибий қисмлари, юборилган санаси, қадоқлаш, миқдори ва бошқалар. Мисол учун, машина сотувчиси иккинчи қўлдан олинган машинани бир йил олдин хайдалган, лекин янги деб таърифлаб харидорга сотади ва харидор уни кўрмасдан сотиб олади. Сўнгра машина бир йил хайдалганини билган ва уни қайтариб сотувчига бергади. Сотувчи судга беради, лекин сотилаётган машина сотиш таърифига умуман мос келмаганлиги учун суд унинг талабини рад этади. Чунки, тавсифига мос эмас ва харидор товарларни рад қилиш ҳуқуқига эга бўлади.
1968 йилги савдо тавсифлари тўғрисидаги Қонуннинг қоидаларига асосан, агар сотувчи ёлғон ишлатса, тегишли бўлиши мумкин таърифлаш бўйича: бу жиноят ҳисобланади.
Бизнес давомида товарларни сотиш бўйича шартнома асосида етказиб бериладиган барча товарлар сифатли бўлиши керак. Улар товарларнинг ҳар қандай тавсифини, нархини ва бошқа тегишли ҳолатларни ҳисобга олган ҳолда, оқилона ва қониқарли деб ҳисоблайдиган стандартга жавоб бериши керак. Товарлар қониқарли сифатга эга эканлиги тўғрисида қарор қабул қилишда қуйидагилар ҳисобга олиниши керак.
(а) ушбу турдаги товарлар одатда етказиб бериладиган барча мақсадлар учун яроқлилик муддаати A масалан, иссиқ сув билан тўлдирилганда ёмонлашган иссиқ сув шишаси сифатли бўлмайди. Турли хил моддаларни ушлаб туриши ва ишлов берилиши керак, оқиши, зарари зудлик билан ёмонлашуви ва ҳоказолар.
(б) ташқи кўриниш ва тугатилиш. 1994 йилгача юзаки шикастланган, аммо ишлайдиган товарлар асосиан мерчантабле сифатли бўлиши мумкин ва сифатни ўз ичига оладиган белгилар, тирналишлар ва бошқалар-агар улар тавсифда аниқ рухсат берилмаган бўлса ва нархлар пасаяди.
(c) кичик нуқсонлардан
(д) хавфсизлик.
(е) чидамлилик. Улар кутилган бир давр учун қониқарли сифатда қолишлари керак.
Агар сиз сотувчига (аниқ) маълум бир мақсад учун товарлардан фойдаланмоқчи эканлигингизни айтсангиз, сиз етказиб бериладиган товарлар шу мақсадга мувофиқ бўлишини айтишингиз лозим.
Бу қонунга биноан, агар сотувчи билмаслиги мумкинлигини кўрсатмаса, бу назарда тутилган атама товарлар уларга таниш бўлмаган мақсадга мос келадими ёки харидор айтиб бериш учун яхшироқ ҳолатда бўлиши мумкин.