Turon nashr

2.7. Ижтимоий ва демографик тенденциялар

Жамиятда барча жараёнлар каби демографик жараёнлар ҳам ижтимоий, иқтисодий, сиёсий ва бошқа жараёнлар таъсирида бир-бири билан боғлиқ ҳолда ривожланиб боради. Асосий табиий демографик жараёнлардан туғилиш, ўлим, аҳолининг бир жойдан бошқа жойга доимий яшаш мақсадида кўчиши (аҳоли миграцияси) тўғрисидаги статистик маълумотлар мамлакат аҳолисининг миқдор ва сифат “фотосурати”ни кўрсатади. Мамлакатда аҳоли сонининг камайиши давлатнинг айрим функцияларини бажаришни қийинлаштиради ва охир-оқибат мамлакатнинг дунё сиёсий харитасидан йўқолишига олиб келиши мумкин. Аксинча, аҳоли сонининг тез суръатларда кўпайиши ҳам таълим ва соғлиқни сақлаш тизимини шакллантириш, ишлаб чиқариш, бандликни таъминлаш, давлатнинг ижтимоий соҳага харажатларини режалаштириш каби қатор соҳаларда муаммоларни юзага келтиради. Шу билан бирга, мамлакатларнинг демографик ривожланиш тенденциялари ўртасидаги фарқлар ривожланган ва ривожланаётган мамлакатлар ўртасидаги иқтисодий ривожланиш даражасидаги фарқни оши ради. Ривожланган давлатларда аҳоли сонининг камайиши ва “қариши” кузатилса, ривожланаётган давлатларда аксинча юқори суръатларда кўпайиш кузатилади.

Ҳар бир давлатда олиб борилаётган иқтисодий ислоҳотлар авваламбор ундаги меҳнат ресурслари ҳолати, уларнинг профессионал тайёргарлик даражаси ва ҳозирги кундаги меҳнат бозорининг талабига мослиги билан ифодаланади. Мамлакат аҳолисининг демографик хулқ-атворини белгилайдиган эҳтиёжлар, ижтимоий нормалар ва муносабатларнинг мажмуи аҳолининг кўпайишида маълум даражада таъсир кўрсатади. Ижтимоий-иқтисодий жараёнларни тартибга солиш мақсадида демографик жараёнлар ва уларнинг ривожланишига таъсир этувчи омиллар ўрганилади. Демографик жараёнларни таҳлил қилиш, уларнинг истиқболларини белгилаш, жамият тараққиётини режалаштиришда статистик маълумотлар муҳим аҳамият касб этади. Демографик жараёнлар тўғрисидаги статистик маълумотларни демография статистикаси деб юритилади. Демография статистикаси (аҳоли статистикаси) – ижтимоий-иқтисодий статистиканинг соҳаларидан бири бўлиб, аҳоли сони, таркиби, аҳоли ёки унинг гуруҳларининг жойлашуви ва такрор ҳосил бўлиши билан боғлиқ маълумотларни статистик усуллардан фойдаланган ҳолда йиғиш, қайта ишлаш, ифодалаш ва таҳлил қилиш фаолияти билан шуғулланади.⁶³
Буюк Британияда аҳоли ва меҳнат бозори, Иш берувчилар учун натижалар, оилавий ҳаёт айланиши, ижтимоий тузилмалар ва синф, ижтимоий-иқтисодий мавқей, ахоли реал даромадлари, ижтимоий-иқтисодий ҳолатларнинг барчаси ижтимоий- ва демографик тенденцияларга киради.
Аҳоли ва меҳнат бозорида- аҳоли ташкилотнинг ишчи кучи таъминотига ва шу сабабли унинг кадрлар ресурсларини жалб қилиш ва бошқариш сиёсатига таъсир қилади.
Ушбу бўлимда буюк Британия мисолида фойдаланилади. Ўсиб бораётган аҳоли катта меҳнат бозорини таклиф қилади. Туғилишнинг кўпайиши, ўлим холалари ушбу тенденцияга таъсир қилади. Ишчи кучининг ўзгарувчан ёш таркибида 16 ёшдаги болалар сони авжига чиқди. Хотин-қизлар ишчи кучидаги иштирокини оширмоқда. Аёлларнинг ортиб бораётган иштироки тўрт сабабга кўра содир бўлади:

• 
  Батафсил вақтинчалик иш ўринлари;
  
• 
  Кўплаб ишлаб чиқариш компанияларда а)лларга талаб кучлилиги;
  
• 
  Хизмат секторининг ўсиши;
  
• 
  Аёлларнинг болалари бўлган ўртача ёшнинг ошиши.
  

Иш берувчилар учун натижалар- Ташкилотлар ушбу демографик ва таълим тенденцияларини қандай енгишлари мумкин.
(а) ташкилотнинг меҳнат бозорини ташкил етиш (масалан, ёшлар, ярим кунлик ишчилар). Бошқача қилиб айтганда, биз кимни жалб қилмоқчимиз?
(б) ташкилотнинг потенциал ёлловчиларнинг жойлашуви.
(в) ишчи кучи билан таъминлаш ён йўналишлари кўрмоқ (масалан, қанча мактаб битирувчиси кутилмоқда? Маҳаллий аҳолининг ўсиш/пасайиш даражаси қандай?).
(г) ушбу соҳадаги таълим йўналишларини кўриб чиқинг
(д) бошқа иш берувчиларнинг сизга керакли кўникмаларга бўлган талабини баҳоланг (масалан, катта бўлса масалан, минтақадаги электроника компанияларининг концентрацияси, кейин улар ишга қабул қилишдан манфаатдор бўлиши шунга ўхшаш кўникмалар).
(ф) сизнинг талаб баъзи бошқа манбалардан бир етказиб томонидан қондирилди мумкин ёки йўқлигини баҳолаш.
Ташкилотларга меҳнатга бўлган талабнинг тўғри эканлигига ишонч ҳосил қилиш учун тегишли ресурслар стратегиялари керак бўлади.
Ижтимоий синф: синфнинг асосий ғояси шундаки, жамиятни ўз ичига олган кенг қатламларга бўлиш мумкин жисмоний шахслар, кимнинг аъзолари умумий хусусиятлари, касби, даромад даражаси, табақалиниши, таълим ва бошқа ўзгарувчилар. (Palmer and Worthington)
Социологик нуқтаи назардан, синф турли хил умумий нарсаларга эга бўлган одамлар гуруҳидан кўпроқ. Синфлар ижтимоий тузилишга мос келади, унда баъзи синфлар бошқалардан устунликка эга. Бу устунликлар қўйидагилар:

• 
  Ҳокимиятга кириш;
  
• 
  Таълим олиш;
  
• 
  Даромад;
  
• 
  Мерос қилиб олинган бойлик;
  
• 
  Мавқеига эга бўлиши.
  

Ижтимоий синф ичидаги умумий қадриятлар, муносабат ва хатти-ҳаракатларни юқори ёки қуйи синфникидан фарқли равишда хулоса қилиш мумкин: баъзи тадқиқотлар истеъмол хатти-ҳаракатларини синфий ҳолатга боғлашга муваффақ бўлди. (Бу ижтимоий синфни бозор сегментацияси учун жозибали таклифга айлантиради.)
Гуруҳлар ўртасида баъзи бир ҳақиқий фарқлар мавжуд бўлса-да, маркетинг ёки режалаштириш мақсадида ижтимоий синфдан эҳтиёткорлик билан фойдаланиш керак. Баъзида одамларнинг турмуш тарзи уларнинг позициясининг сабаби эмас, балки жамиятдаги иқтисодий ҳолатининг аксидир.
Сотиб олиш ҳаракати маркетингнинг муҳим жиҳати ҳисобланади. Сотиб олиш қарорларига кўплаб омиллар таъсир қилади шахслар ва уй. Демография ва синф тузилиши иккаласи ҳам бўлиши мумкинлиги билан боғлиқ хулқ-атвор детерминантлари ва индикаторлари.
Хулқ-атвор детерминантлари одамларни маҳсулот ёки хизматни сотиб олишга ундайди. Уларга шахснинг шахсияти, маданияти, ижтимоий табақаси ва сотиб олиш тўғрисидаги қарорнинг аҳамияти киради (масалан, озиқ-овқат ёки сув ёки ҳашамат каби зарурат).
Индикаторлар-бу одамни бирор нарса сотиб олиш эҳтимолини камайтирадиган омиллар (масалан, кам даромад).
Ижтимоий-иқтисодий ҳолат товарларни сотиб олиш билан бир қаторда, одамлар сарфлаши керак бўлган тўлов миқдори ҳам, уни нимага сарфлашлари билан ҳам боғлиқ бўлиши мумкин. Бу етказиб бериладиган товарлар ва хизматлар миқдорига ҳам, уй хўжаликлари товар ва хизматларга сарфлайдиган даромадларининг улушига ҳам таъсир қилади.⁶⁴
Хулоса қиладиган бўлсак, Буюк Британия ижтимоий-демографик тенденциялар аҳоли ва меҳнат бозори билан кўпроқ боғлиқ.