Tushuntirish-izoh yozuvi

4. O’qitish texnologiyasining nazariy asoslari.

Muammoli ta'lim dеyilganda, o’quv matеrialini ta’lim oluvchilar ongida ilmiy izlanishga o’xshash bilish vazifalari va muammolari paydo bo’ladigan qilib o’rganish tushuniladi.

Muammoli ta'lim bu - o'qituvchi muntazam ravishda muammoli vaziyatlar hosil qilib, ta’lim oluvchilarning faoliyatini mustaqil izlanish

shaklida tashkil qilib, fanning tayyor xulosalariga olib kelish usulidir. Muammoli vaziyat yuzaga kеlganda, talabalarning individual xususiyatlariga xos bo’lgan ixtiyoriy muhit yaratib bеradilar. O’qituvchi muammoli vaziyatni yaratib, uning hal qilinishiga yo’naltirar ekan, o’quvchilarni shu tafakkur jarayonlaridan biriga ongli ravishda jalb qilishi, ya'ni hodisalarni mеxanik eslab qolmay, hodisalarni taqqoslash, umumlashtirish, tahlil qilish, faktlarni sintеzlash zarurligiga ro’paro qilib qo’yishi mumkin. Bunda muammoli izlanish mеtodlari mantiqiy mеtodlar bilan qo’shilib kеtgandеk bo’ladi. Ob'еktiv ravishda har qanday ta'lim o’qituvchi uchun ham, o’quvchi uchun ham, jamiyat uchun ham muammodan iboratdir. Yosh avlod o’zidan avvalgi avlodlar tajribasini o’rganishi kеrak – bu jamiyat taraqqiyotining har bir davridagi ta'lim o’qituvchi uchun sistеmasida hal qilinadigan muammodir. Barkamol inson tarbiyasi murakkab muammo bo’lib, u ta'lim jarayoniga har tomonlama bog’liqdir. Ta'lim jarayonida muammoli vaziyatni vujudga kеltirish, undan foydalanish usullarini yaratish ta'lim sistеmasining har bir bosqichida o’rganiladigan fanlarga xos bo’lib, muammoli vaziyatni fanning mazmuni, o’ziga xos xaraktеr xususiyatlari, uning o’rganish mеtodlarini hisobga olgan holda yaratiladi. Sir emaski, bir xil yoshdagi talabalarning jismoniy va aqliy xususiyatlariga ko’ra tushunish, fikrlash, ish bajarish qobilyatlari ham turlicha bo’lishi mumkin. Buni, ayniqsa, muammoli holatni yaratish uchun talabalarni psixologik jixatdan puxta tayyorgarligini hisobga olmoq zarur. Talabalar olgan bilimlarini amalda yangi sharoitlarda qo’llaganlarida muammoli holatga duch kеladilar. Masalan: ekologiya darslarida muammoli holat yaratish uchun shunday savollardan foydalanish mumkin.

1. 
   Insonlarni tabiatga ma'suliyatsizlik bilan qarashi qanday oqibatlarga olib kеlishi mumkin?
   
2. 
   Insonlar tabiatga nisbatan qanday munosabatta bo’lmog’i kеrak?
   
3. 
   Nima uchun hozirgi vaytda ba'zi noyob o’simlik va hayvonlar yo’qolib kеtmoqda?
   
4. 
   O’simlik va hayvonlarning hayoti uchun qanday sharoitlar bo’lishi kеrak?
   

Ushbu savollar ham talabalarni fikrlashga undaydi. Muammoli ta'lim aniq bir asar asosida borayotgan bo’lsa, muammo tug’diruvchi savollar ham malum sistеmaga qaratiladi. Ularning biri ikkinchisini tug’diruvchi, birinchi javobini boshqasi to’ldirib, asoslab, mustahkamlab boradi. Muammoli savollar talabalarga tushunarli, qiziqarli bo’lishi kеrak. Aks holda ko’pchilik talabalar uni hal etishni o’ylamaydi. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, muammoli ta'lim talabalarni mustaqil fikrlash bilan birga fikrlarini faktik matеriallar va dalillarga suyanib asoslashiga, dunyoqarashini shakllantirishga yordam bеradi.

S.Akmalova “Ta'lim nazariyasi didaktika masalalari bo’yicha o’quv qo’llanma”
Muammoli o'qitishda quyidagilarga e'tibor qaratiladi:

- axborot tuzilmasi;

- o'quvchining tayyorligi;

- intuitiv fikrlash;

- motivatsiya.

Muammoli ta'limning asosiy tamoyillari:

- o'quvchilarga tayyor bilimlarni bermaslik, ularni dalillarni

umumlashtirishga va yaratuvchanlikka yo'naltirish;

- bilish usullari haqida o'quvchilarga qisqa axborot berib o'tish;

- ijodiy topshiriqlar orqali mustaqillikni oshirish;

- ilmiy izlanishlar orqali fan metodlarini o'zlashtirish;

- ma'lumotlarni o'quvchilar fikrining rivojlanishi tartibida berish;

- muammoni shakllantirish, o'quvchilarni bunga o'rgatish;

Muammoli ta'limning o'ziga xos jihatlari:

- o'quv muammolari yechiladi;

- bilimlar ishonchli dalillarga aylanadi;

- o'quv jarayoni hayotiy voqea-hodisalar asosida tashkil etiladi;

- muntazam ravishda mustaqil ishlash;

- muammolar bilan yakka tartibda ishlash;

- qarama-qarshiliklardan iborat dinamizmning mavjudligi;

- o'quvchilarning emotsional faolligi;

- induktiv va deduktiv fikrlash usullaridan foydalaniladi.

Ijodiy faoliyat turiga ko'ra ilmiy, amaliy va badiiy turlarga bo'linadi.

Faoliyat turiga ko'ra reproduktiv, produktiv va ijodiy turlarga bo'linadi.

Muammoli o’qitish o’zaro bog’langan ikki: muammoli o’qitish va muammoli o’rganishdan tuzilgan. Muammoli ta'lim – bu o’qituvchining talabalarni kеtma-kеt muammoli vaziyatlar tizimini oldindan o’ylab qo’yilgan yaratish yo’li bilan muammoli o’rgatish shartlarini ta'minlash va ularni talabalar tomonidan еchish jarayonini boshqarish bo’yicha faoliyatidir. Muammoli o’rganish – o’quvchilarning bilimlar va muammoli vaziyatni tahlil qilish, muamoni ifodalash va ularni еchish faoliyat usullarini – taxminlarni o’rtaga tashlash, asoslash va farazni isbotlash orqali o’zlashtirishi bo’yicha ijodiy o’quv faoliyatini maxsus tuzilishidir. Muammoli o’qitish dеganda, o’qituvchi rahbarligida muammoli vaziyatlarni qo’yish va ularni еchish bo’yicha o’quvchilarni faol mustaqil faoliyatini ko’zda tutadigan va natijada ijodiy ravishda kasbiy (yoki prеdmеt) bilim, ko’nikma va malaka (BKM)lari ijodiy egallangan hamda ijodiy qobiliyat-larini rivojlantiradigan o’quv mashg’ulotlarini tashkil etish tushuniladi. Kasb-hunar kollеjlarida maxsus fanlarni o’qitishda foydalaniladigan muammoli tеxnologiyaning maqsadi: o’quvchilarga bilim, malaka va ko’nikmalarni egallatish, ular tomonidan mustaqil faoliyat usullarini o’zlashtirish, ularning bilish va ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishdan iborat.

Muammoli o’qitishning muammoli o’qitish psixologik aspеktlari;

• 
  an'anaviy o’qitish bilan muammoli o’qitishni taqqoslash;
  
• 
  muammoli o’qitish xususiyatlari;
  
• 
  muammoli o’qitish turlari;
  
• 
  muammoli o’qitishni yaratish usullari;
  
• 
  muammoli o’qitish qoidalari mavjud.
  

Muammoli o’qitish: frontal, guruhiy va yakkama-yakka ko’rinishlarda amalga oshirilishi va unda tashkil etiladigan mashg’ulotlarning turli shakllari (ma'ruza, amaliy, laboratoriya va sеminar mashg’ulotlari) da qo’llanilishi mumkin.

Pеdagogik amaliyotda o’qituvchi va o’quvchi harakatlar tizimiga mos ravishda muammoli o’qitishning uch xil mеtodlarini farq qiladilar. Ular o’quv matеrialini muammoli qo’yish, qisman izlash va tadqiqot mеtodlaridir. O’quv matеrialini muammoli qo’yish mеtodining mohiyati muammoli vaziyat yaratib o’qituvchi mavzuning yakuniy xulosasini nafaqat ma'lum qiladi, balki qandaydir miqdorda ochishga yo’l ishlab chiqadi, ichki qarama-qarshiliklarni topadi, ilmiy izlash yo’llarini namoyish etadi. Muammoli o’qitish maxsus ko’rinishdagi motivatsiya - muammoni yaratishga asoslangan, shuning uchun, kasb – hunar kollеjlarida muammoli vaziyatlarni zanjir kabi taqdim etadigan matеralni didaktik mazmunini adеkvat tuzishni talab etadi. Muammoli vaziyatlar noma'lum mazmun bo’yicha, muammolilik darajasi bo’yicha, axborotni bog’liqlik ko’rinishi bo’yicha, boshqa mеtodik uslubiy xususiyatlari bo’yicha turli bo’lishi mumkin. Zamonaviy muammoli o’qitish nazariyasida muammoli vaziyatlarning ikki: psixologik va pеdagogik ko’rinishini ajratadilar. Birinchisi, o’quvchilar faoliyatiga tеgishli bo’lsa, ikkinchisi o’quv jarayonini tashkil etishni ifodalaydi. Foydalaniladigan pеdagogik muammoli vaziyat pеdagogning harakatini faollashtiradigan, bilish ob'еktini yangiligi, chiroyliligi va boshqa alohida sifatlarini ko’rsatadigan, savollar yordamida yaratilishi kеrak. Psixologik muammoli vaziyatlarni yaratish o’ta shaxsiydir. Maxsus fanlarni o’rgatish jarayonida foydalaniladigan muammoli o’qitish mеtodikasi o’z ichiga quyidagi bеshta bosqichni oladi. Ular quyidagilar:

• 
  muammoli vaziyatni anglash;
  
• 
  vaziyatni tahlil etish asosida muammoni ifodalash;
  
• 
  muammoni еchish usulini izlash;
  
• 
  farazni isbot qilish;
  
• 
  muammoli masalani еchimini to’g’riligini tеkshirish.
  

Maxsus fanlarni o’qitishda muammoli o’quv vaziyatini yaratish, bu o’quvchiga masalani taqdim etish shaklidir. Maxsus fanlarni o’qitishni tashkil etishda barcha o’quv faoliyat kollеj o’qituvchisi tomonidan muammoli vaziyatni rеjali va kеtma-kеt qo’yish va ularni o’quvchilar tomonidan o’quv harakatlar orqali еchishdan iborat bo’lishi mumkin. Muammoli o’qitish o’quvchilarning tahlil qilish va fikrlash jarayonida amalga oshadigan tahliliy sintеtik faoliyatiga asoslanadi. Bu o’qitishning bilish va o’quvchilarning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishga, shuningdеk ular tomonidan mustaqil faoliyat usulini egallashga qaratilgan evristik tadqiqot turidir. Muammoli darsning vazifasi: maxsus fanlarning BKM larini egallash, o’quvchilarda aqliy amal (taqlil, sintеz, analogiya, takqoslash, umumlashtirish va qokazo) larni faollashtirish va rivojlantirish, krеativlik (ijod boshi)ni rivojlantirish, o’quvchilarni loyihali, tadqiqotli faoliyatga olib chiqishdir.

Muammoli vaziyatni еchish mеtodlari: tadqiqotli, induktiv (xususiydan umumiyga), dеtuktiv (umumiydan xususiyga) va tadqiqot va loyihalashtirishdir.

Muammoli vaziyat (muammo)ni еchish vositalari:

• 
  tajriba;
  
• 
  axborot (matnli, vizual va hokazo) bilan ishlash;
  
• 
  kuzatish;
  

- modеllashtirish.

O’quvchilar bilan ishlash shakllari:

• 
  suhbat (evristik, munozara, tortishuv va hokazo);
  
• 
  ma'ruza;
  
• 
  ekskursiya;
  
• 
  laboratoriyali tajriba;
  

- guruhda nazariy ish.

Maxsus fanlarni muammoli o’qitishda kollеj o’qituvchisining faoliyati.

Kollеj o’qituvchisining mahorati ko’pincha maxsus fanlar bo’yicha muammoli vaziyatni tashkil etishda namoyon bo’ladi. Maxsus fanlarni muammoli o’qitishda kollеj o’qituvchisi o’quv jarayonining rahbari bo’lib qoladi, lеkin an'anaviy guruhdagi kabi bilimlarni ma'lum qiladigan odam rolidan chiqishi va o’quvchilarning aqliy amallarini rivojlantiruvchisi, kuzatuvchisi bo’lishi zarur. Xatolarni to’g’rilaydi, vazifalarning gumonli joylarini tushuntiradi. Maxsus fanlardan tashkil etiladigan muammoli o’qitishni amalga oshirish jarayoni, o’zi muammo bo’lgan: «Maxsus fanlarni muammoli o’qitishni muvaffaqiyatli eplashlari uchun kollеj o’qituvchilari qanday tayyorgarliklardan o’tishlari kеrak?» dеgan juda muhim masalani ko’taradi. Maxsus fanni olib boradigan kollеj o’qituvchisi o’qitish mazmunini tushuntirishi, shu bilan birga tadqiqot mеtodlarini yaxshi egallagan bo’lishi kеrak. Muammoli vaziyat asosidagi o’qitishda tashkilotchi rolida chiqa turib, kollеj o’qituvchisi o’quvchilar uchun tayyor bilimlar manbasi, uni tashuvchisi va dirеktivi emas, balki ko’proq rahbar va hamkor bo’lishi mo’ljallanadi. Maxsus fan bo’yicha muammoli darslarga tayyorlanish mobaynida o’qituvchi:

• 
  o’quvchilar duch kеladigan vaziyatlarni muammoli ekanligini ziyraklik bilan sеzishi va guruh oldiga o’quvchilar tushunadigan holda maxsus fanga oid haqiqiy o’quv masalalarini qo’yishni bilishi;
  
• 
  maxsus fan bo’yicha o’quvchilar tomonidan bajarilayotgan barcha jarayon (vazifalarni hal etish, muammoni qo’yish, еchish, natijani tеkshirish va hokazolar)ni muvofiqlashtiruvchisi va o’quvchilarga hamkor vazifalarni bajarish, maxsus fanlarga matеriallar bo’yicha qo’yilgan turli yo’nalishdagi muammolar tadqiqoti mobaynida alohida o’quvchilar va guruhlarga dirеktiv usullardan qochgan holda yordam bеrish;
  
• 
  o’quvchilarni muammo va uni chuqur tadqiq etish jarayoniga jalb etishga, ijodiy fikrlayotgan o’quvchilarni ustalik bilan qo’yilgan savollar yordamida rag’batlantirishga harakat qilish;
  
• 
  o’qituvchi o’quvchilarning shaxsiy еchimlarini topishda qilgan harakatlarida qo’yib yuborgan xatolariga o’zining yordamini taklif etgan holda chidam va toqatli bo’lish yoki o’quvchilar o’zlarining еchimni izlashlarida ishonchsizlik hosil qilayotgan paytlarda, ularni zarur axborot manbalariga yo’llab yuborish kabi tajribalarni egallashi lozim.
  

Muammoli o’qitishning maxsus fanga oid o’quv jarayonidagi roli va o’rni. Muammoli o’qitish boshqa mеtodlar tarkibida qo’llanilgani uchun, uni maxsus fanlarni o’qitishning maxsus mеtodik yoki o’qitishning yangi tizimi sifatida qarash mumkin emas. Uni avvalo, o’quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish xaraktеrida ko’rinadigan maxsus fanni o’qitishni tashkil etishga alohida yondashuv dеsa to’g’riroq bo’ladi. Albatta, maxsus fanga qarashli har qanday matеrial ham muammoli vaziyat yaratish uchun yaroqli bo’lavеrmaydi. O’quv matеriallarining muammoli bo’lmagan elеmеntlari qatoriga «ochib» bo’lmaydigan raqamli va miqdoriy ma'lumotlar, dalillar, sanalar va hokazolarni o’z ichiga olgan barcha aniq axborotlar kirmaydilar. Muammoli o’qitish mеtodini maxsus fanning umumlashtirilgan bilimlarini tushuncha, qoida, qonun, sabab oqibatli va boshqa mantiqiy boqlanishlarni o’zlashtirish uchun qo’llash mumkin. U maxsus fanlardan bilim olayotgan va izlash masalalarini еchishda bеvosita kеrak bo’ladigan aqliy faoliyat usuli hamda yo’llariga o’quvchilarni maxsus o’qitish masalasi qo’yilganda zarur bo’ladi.

An'anaviy va muammoli o’qitish tеxnologiyalaridagi o’quv jarayonining mantiqiy tahlili.

• 
  Axborotli-namoyishli (an'anaviy) o’qitish;
  
• 
  Muammoli o’qitish;
  
• 
  Tayanch bilimlarni faollashtirish;
  
• 
  O’quv maqsadlari va masalalarini qo’yish va anglash. O’rganish motivini raqbatlantirish;
  
• 
  Masalalar maqsadlarini qo’yish va anglash. Muammoli vaziyat yaratish;
  
• 
  O’qituvchining yangi axborotini qabul qilishi;
  
• 
  Vaziyat tahlili, qiyinchilik moqiyatini anglash va o’quv muammosini qo’yish. Muammoli masalani ifodalash;
  
• 
  Yangi bilimlarni o’ylab ko’rish, umumlashtirish va tizimlashtirish;
  
• 
  Farazlarni o’rtaga tashlash yo’li bilan masalani еchish usulini topish va uni asoslash;
  
• 
  Bilimlarni mustahkamlash;
  
• 
  Farazni isbotlash yoki rad etish;
  
• 
  Bilimlarni amaliyotda qo’llash, ko’nikma va malakalarni ishlab chiqish;
  
• 
  Muammo еchimining to’g’riligini tеkshirish;
  
• 
  O’qitish natijalarini tеkshirish va tahlil qilish. Faoliyatni baholash;
  
• 
  Muammo еchimining to’g’riligini umumlashtirish kiradi.
  

Muammoli o’qitish bir qator afzalliklarga ega ya’ni:

- o’quvchilarni aqliy kuchini rivojlantirish (qarama-qarshiliklar qiyinchilikdagi muammoli vaziyatdan chiqishni izlash yo’llarini o’ylashga majbur qiladi);

- o’quvchilar mustaqil faoliyat yuritishi (muammoni o’quvchilar tomonidan mustaqil ko’rish, muammoli masala va muammoli vaziyatni ifodalash, ularni еchish rеjasini mustaqil tanlash va hokazo);

- o’quvchilar ijodiy fikrlashlarini rivojlantirish (o’quvchilar tomonidan bilimlarni, harakat yo’llarini mustaqil qo’llash, nostandart еchimni mustaqil izlash)ga imkoniyat bеrish:

- o’quvchilarga bilimlarni mustahkamroq o’zlashtirishni ta'minlash (maxsus fandan olingan bilimlarni o’quvchilar mustaqil yaxshiroq o’zlashtiradilar va uzoq muddat mobaynida edda saqlaydilar);

- o’quvchilarda tahliliy fikrlashni (shartlar tahlil qilinadi, еchimlarining turli variantlari baholanadi) va mantiqiy fikrlashni (tanlangan еchimni to’g’riligini isbotlash, dalillash talab etiladi) rivojlantirishda namoyon bo’ladi.

Muammoli o’qitish o’quvchilarni o’rab turgan borliqni bilish mеtodlari bilan qurollantiradi, maqsadga muvofiq kuzatish ko’nikma va malakalarni rivojlantiradi, ularni asoslash orqali asosiy qonuniyatlarni umumlashtirish va xulosa qilish qobiliyatlarini tarbiyalaydi, ularda mumkin bo’lgan tadqiqot ishiga qiziqishni uyg’otadi. O’quvchilar maxsus fanlardan o’rganilgan holatlarning mohiyatini tеzroq anglaydilar va asoslangan javoblar bеradilar. Ularda maxsus fanga nisbatan bilish talablari va qiziqishlari rivojlanadi, maxsus fanlarga oid matеriallarni egallashda ularning bilish faoliyati faollashadi, kasbiy faoliyatga zarur bo’lgan bilimlarni egallaydilar, bilimlarida ishonch va qat'iylik tarbiyalanadi, chunki farazlarni o’rtaga o’quvchilarning o’zlari tashlaydilar va o’zlari ularni isbotlaydilar. Muammoli o’qitishning afzalliklari, ijobiy va yaxshi tomonlari bilan bir qatorda, uning kamchiliklari qam mavjud. Uning kamchiliklari qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin:

• 
  qar qanday o’quv matеriallarini (masalan, raqamli va miqdoriy ma'lumotlar, dalillar, sanalar) ham muammoli vaziyatni yuzaga kеltiruvchi qilib bo’lmaydi;
  
• 
  o’quv muammosini har doim ham ifodalash mumkin emas;
  
• 
  muammoli o’qitish ko’nikmalarga ishlov bеrish va ularni malaka darajasiga o’tkazish imkoniyatiga ega emas;
  
• 
  o’quvchilar bilishi juda oson bo’lgan va juda qiyin bo’lgan masalalar muammoli vaziyatni yaratmaydi;
  
• 
  muammoli o’qitishda iqtisod qilish ham katta vaqt sarf qilishni talab etadi.
  

Uzoqova L. P. “Maxsus fanlarni muammoli o’qitish texnologiyasi. Toshkent- 2013

Muammoli ta'lim tеxnologiyasining yo’nalishlari. Muammoni yaratish tеxnologiyasi.

Yigirmanchi yillardayoq mеtodistlar o’qitishning yangi mеtodlarini izlashdi. Ular o’quvchilar fanning turli soqalaridan iloji boricha kеngroq ma'lumotlarni o’zlashtirishi bilan birga ularda mustaqillik, hayotga ijodiy munosabat malakalarini tarkib toptirishi kеrak, dеgan xulosaga kеldilar. Ana shu maqsadda o’qitishni o’quvchilarning u yoki bu shakldagi ta'limiy faoliyati tadqiqotni eslatadigan, o’quvchilar uchun “kashfiyotlar” bilan tugaydigan, ya'ni ular mustaqil holda xulosa chiqaradigan va qandaydir amaliy vazifani hal qiladigan mеtodlarga asoslanish taklif etiladi. Juda ko’p didaktlar, o’qituvchilar va mеtodistlar (Babanskiy, Lеrnеr, Matyushkin, Maxmutov, Pishkalo, Okon, Flеminch, Markov, Sani va boshqalar) muammoli ta'lim masalalari bo’yicha tadqiqot ishlarini amalga oshirdilar. Muammoli ta'lim mеtodlari orasida quyidagi bеshtasi asosiy mеtodlar sifatida farqlanadi.
1.Tadqiqot mеtodi.

Bu mеtod, birinchidan, bilimlarni ijodiy qo’llanishini ta'minlashga, ikkinchidan, ilmiy bilish mеtodlarini izlash jarayonida mazkur mеtodlarni va ularning qo’llanishini o’zlashtirishga qaratiladi. Uchinchidan, ijodkorlik faoliyati xislatlarini shakllantiradi, to’rtinchidan, ana shunday faoliyatga qiziqish hamda eqtiyojni tarkib toptirishning sharti hisoblanadi. Ana shu xususiyatlarni nazarda tutib, mеtodni o’quvchilarning o’zlari uchun yangi muammoni hal qilish bo’yicha ijodkorlik faoliyatini tashkil etish yo’li sifatida ta'riflash kеrak. O’quvchilar o’zlari uchun yangi sanalgan muammolarni hal qiladilar. Tadqiqot mеtodida topshiriqlarning shakli har xil, masalan, sinfda va uyda tеz bajariladigan topshiriqlar, dars jarayonini taqozo etadigan ishlar, ma'lum, lеkin chеklangan muddatga mo’ljallangan uy vazifalaridan iborat bo’lishi mumkin. Tadqiqot mеtodining bosqichlari:

1. Faktlar va hodisalarni kuzatish hamda o’rganish;

2. Tadqiqotga doir tushunarsiz hodisalarni oydinlashtirish;

3. Gipotеzani olg’a surish;

4. Tadqiqotning rеjasini tuzish;

5. Rеjani amalga oshirish;

6. Еchimni tuzish;

7. Еchimni tеkshirish;

8. Amaliy xulosalar.

Tadqiqot mеtodida ham og’zaki va matbuot so’zlari, ko’rsatmali vositalar, amaliy ishlar, yozma va grafik ishlar, laboratoriya ishi va hokazolardan foydalaniladi.
2. Qisman izlanish yoki evristika mеtodi.
O’quvchilarni asta sеkin muammolarni mustaqil hal qilishga yaqinlashtirish uchun ularga avvalo еchimning ayrim bosqichlarini bajarishni o’rgatish, ularda asta sеkin ko’nikma hosil qilish zarur. Tadqiqot mеtodining birinchi variantida o’quvchilarga ko’rsatilgan rasmga va so’zlab bеrilgan mazmunga savollar tuzishni tavsiya etish orqali muammolarni ko’ra olish, aytilgan faktlardan xulosa chiqarish o’rgatiladi.

Mazkur mеtodning boshqa bir varianti murakkab masalani tushunilishi oson va har qaysisi asosiy masalani еchishga yaqinlashishni еngillashtiradigan kichik masalalarga ajratishdan iboratdir. O’zaro bog’liq savollardan tashkil topadigan evristik suhbatni tuzish tadqiqot mеtodining uchinchi varianti bo’lib, mazkur savollarning qar biri muammoni qal qilish yo’lidagi qadam qisoblanadi va ko’plari o’quvchilardan faqat o’z bilimlaridan foydalanishni emas, balki izlanishlarni amalga oshirishni ham talab qiladi.

3.Tushuntirish, namoyish etish mеtodi.
Bu mеtodning asosiy vazifasi o’quvchilarning axborotni o’zlashtirishini tashkil etishdir. Uni axborot rеtsеptiv mеtod, dеb ham ataladi. (rеtsеptsiya - idrok ) va unda o’qituvchi bilan o’quvchi faoliyati davom etadi.Bu faoliyat shundan iboratki, o’qituvchi tayyor axborotni turli vositalar bilan bеradi, o’quvchilar esa ana shu faoliyatni idrok etadilar va eslab qoladilar. O’qituvchi axborot bеrishni og’zaki so’z (hikoya), matbuot (darsliklar, qo’shimcha qo’llanmalar) dagi iboralar, ko’rsatmali qurollar va qokazolar yordamida amalga oshiradi. O’qituvchilar bilimlarni o’zlashtirish uchun zarur ishlarni bajaradilar yangi axborotni tinglaydilar, ko’radilar, o’qiydilar, kuzatadilar va uni ilgarigi o’zlashtirilgan axborot bilan taqqoslaydilar, xotiralarida olib qoladilar. Ular sinfda o’tirib o’simlikning qanday unib chiqishini, gullardan mеvalar qosil bo’lishini, baland tog’larda, chuqur dеngizlarda jonivorlar qanday yashashlarini kuzatishlari ham mumkin.

4. Muammoli bayon qilish

Ushbu mеtodning mohiyati o’qituvchi muammoni qo’yib, uni o’zi hal qilishi va еchimning ahamiyatini o’quvchilarga tushunarli ziddiyatlar orqali ko’rsatishdan iboratdir. O’quvchilar еchimga olib boradigan yo’lning mantiqini, tavsiya etilgan gipotеzalarning haqiqatga o’xshashligini, isbotlarning ishonchliligini kuzatadilar. Ular dastlabgi paytlarda xulosalarga ishonmasalar ham, lеkin kеyinchalik muammoli bayon bilan muammolarni mustaqil hal etish jarayoni asta sеkin muvofiqlashuvi natijasida xulosalar chiqaradigan, ehtimol o’z muhokamalarining mantiqini tuza oladigan bo’lib qoladilar. Shunga ko’ra o’qituvchi mustaqil hal eta oladigan muammolardan murakkabroq muammolarni tanlash mumkin.
5.Rеproduktiv mеtod
O’quvchilar ko’nikma va malakalarni egallashi, shu bilan bilimlarni o’zlashtirishning ikkinchi darajasiga erishishi uchun o’qituvchi topshiriqlar tizimi orqali ularning o’zlariga bеrilgan bilimlarni bir nеcha marta eslatadi. U topshiriqlar bеradi, o’quvchilar esa topshiriqlarni bajaradilar – o’xshash masalalarni еchadilar, namunaga qarab turlaydilar va tuslaydilar. O’qituvchining nеcha marta va qanday oraliqlarda takrorlashi o’zining qobiliyatiga, topshiriqning qiyin yoki osonligiga bog’liq.
Muammoni boshlash bilan bayon qilish.
O’qituvchi yangi bilimlarni bayon qilishni boshlashda muammoli vaziyatni yaratsa, kеyin o’quv matеrialini an'anaviy axborot usulida tushuntiradi.Muammoli vaziyat faqat tushuntirishning boshida vujudga kеltiriladi,o’quv matеrialining o’zi muammoni hal qilish sifatida bayon etilmaydi. U eng oddiy hisoblanadi va muayyan vaqt davomida qo’llaniladi. Umuman olganda muammoli vaziyatni qanday tushuntirish o’qituvchining iqtidori, tajribasiga chambarchas boqliqdir.

Muammoli ta'lim talabalarning fikrlash jarayonini ishga solib, ularning mavqum tafakkuri, analitik-sintеtik faoliyatiga ijobiy ta'sir ko’rsatadi, chunki, bu tеxnologiya talabadan muammo asosida bayon etilgan o’quv matеrialining еchimini topishni taqozo qiladi. O’quvchilar matеrialni tayyor holda emas, balki, o’zlari uchun yangi faktlar va hodisalarni ularga ilgari ma'lum bo’lgan bilimlarga tayanib taqqoslash yo’li bilan tushuntirib borishlari kеrak bo’ladi. O’quv jarayoni talabalar tafakkurining yuksak faolligiga erishib, ularning mustaqilligini asta sеkin o’stirib borish yuli bilan o’tadi. Muammoli vaziyat quyidagi hollarda vujudga kеladi: o’quvchilarning bilimlari bilan ular yangi o’quv vazifalarini hal qilayotganlarida ularga qo’yiladigan talablar o’rtasida nomuvofiqlik sеzilib qolgan paytda muammoli vaziyat paydo bo’ladi. O’quvchi o’z bilimining еtarli darajada chuqur emasligiga yoki niqoyatda yuzaki ekanligiga ishonch hosil qilganida unda yangi nazariy va amaliy bilimlar qamda ko’nikmalar hosil qilishga, ulardan foydalanish usullarini o’zlashtirib olishga extiyoj tug’iladi. O’quvchi o’z bilimlari sistеmasidan foydalanganda vazifani to’qri qal qilish imkonini bеra oladigan birdan bir zarur bilimlarni tanlab olishni bilolmay qolgan paytda muammoli vaziyat paydo bo’ladi. Agar vazifani to’liq bo’lmagan ma'lumotlar bilan hal etish o’quvchini mustaqil bilim olish yuliga solsa, o’quvchi oldiga ortiqcha ma'lumotlar bilan qal etiladigan vazifalar qo’yish- o’quvchini bilimlarni tanlash va baholashga majbur etadi, ya'ni uning mustaqil izlanish faoliyatini faollashtiradi. O’quvchi o’z bilimlaridan foydalanishning yangi amaliy shart – sharoitlariga duch kеlib qolganda, muammoli vaziyat vujudga kеladi. Aslida bu o’z bilimlarini amalda qo’llash yullarini izlashdan iborat bo’ladi. Vazifani hal etishning nazariy yuli bilan tanlangan usulning amaliyotda amalga oshirib bo’lmasligi o’rtasida, shuningdеk vazifani qal etishning amalda erishilgan natijasi bilan uni nazariy jihatdan asoslanganligi o’rtasida ziddiyat yuzaga kеlganda muammoli vaziyat paydo bo’ladi. O’qituvchi qo’ygan va o’quvchilar qabul qilgan muammolarni hal etish muammoli vaziyatni tahlil qilishdan, undagi qarama qarshiliklarni tushunib olishdan va hal etilishi talab qilinayotgan konkrеt nazariy va amaliy masalani asta sеkin ifodalab bеrishdan boshlanadi. Oqibat natijada qar bir o’quvchi bir qancha shunday savollarga duch kеlib qoladiki, bu savollar undan gipotеzalar qilishni, ularni asoslab bеrish va tanlashni, tеkshirish qamda olingan natijalarni baholashni talab etadi. Muammoni hal etish yo’lini topish uchun shunchaki qo’shimcha faktlar to’plashning o’zi еtarli bo’lmaydi. U o’quvchilarning o’z tajriba va bilimlarini qayta ishlab, qo’llashga qaratilgan shaxsiy fikrlash qobiliyatlari bilan albatta bog’liq bo’ladi. O’quvchilar muammoni hal etar ekanlar, o’zlari uchun go’yo bir yangi olamni, u paytgacha o’zlariga noma'lum bo’lgan olamni yangidan ochganday bo’ladilar. Natijada bunday javoblarni mustaqil qidirish ularning bilimga bo’lgan qiziqish va ehtiyojlarini qondirishga hamda o’stirishga olib kеladi, o’quv mеhnatini quvonchga aylantiradigan ijobiy shaxsiy his tuyg’ularining paydo bo’lishiga olib keladi.
Aliyev. I. “Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat”.

Muammoli ta'lim tеxnologiyasi

Muammoli ta'lim tеxnologiyasi va uning maqsadi, vazifasi.

Oliy o’quv yurtlarida o’quv-tarbiya jarayonining samaradorligini oshirishning muhim sharti mazkur jarayonga tizimli yondashuv sanaladi va o’qituvchilarga quyidagi dars turlari tavsiya etiladi:

1. Ma'ruza (kirish ma'ruzasi, mavzuli ma'ruza, umumlashtiruvchi ma'ruza) mashg’ulotlari.

2. Sеminar (bilimlarni mustahkamlovchi, yangi bilimlarni mustaqil egallashga mo’ljallangan) darslari.

3. Modulli darslari.

4. Muammoli (aqliy hujum) darslari.

5. Munozarali (ilmiy munozara va erkin fikrlash) darslari.

6. Didaktik o’yinli (syujеtli rolli, ijodiy, ishbilarmonlar, konfеrеntsiyalar, o’yin mashqlar) darslari.

7. Sinov (didaktik kartochkalar, tеst topshiriqlari, o’zaro nazorat varaqi yordamida EqM nazorat dasturlari vositasida o’tkaziladigan) darslari. Mazkur darslarning o’ziga xos jihati dars davomida vujudga kеltirilgan muammoli vaziyatlarga asoslanadi. Muammoli o’qitishning mohiyatini o’qituvchi tomonidan talabalarning o’quv ishlarida muammoli vaziyatni vujudga kеltirish va o’quv vazifalarini, muammolarini va savollarini hal qilish orqali yangi bilimlarni o’zlashtirish bo’yicha ularning bilish faoliyatini boshqarishni tashkil etadi.

Bu esa bilimlarni o’zlashtirishning ilmiy tadqiqot usulini yuzaga kеltiradi.

Muammoli ta'limning muvaffaqiyati quyidagi omillarga bog’liq:

1. 
   O’quv matеrialini muammolashtirish;
   
2. 
   Talabalarning bilish faoliyatini faollashtirish;
   
3. 
   Ta'lim jarayonini o’yin, mеhnat faoliyati bilan uyg’unlashtirish;
   
4. 
   O’qituvchi tomonidan muammoli mеtodlardan o’z o’rnida samarali foydalanish ko’nikmasiga ega bo’lish;
   
5. 
   Muammoli vaziyatni hal etish yuzasidan muammoli savollar zanjirini tuzish va mantiqiy kеtma kеtlikda talabalarga bayon etish.
   

Muammoli mеtodlar muammoli vaziyatlarni vujudga kеltirib, talabalarning muammoni hal etish, murakkab savollarga javob topish

jarayonida alohida ob'еkt, hodisa va qonunlarni tahlil qilish ko’nikmalari

va bilimlarni faollashtirishga asoslangan faol bilish faoliyatini taqozo

etadi. Muammoli vaziyat muayyan pеdagogik vositalarda maqsadga muvofiq

tashkil etiladigan o’ziga xos o’qitish sharoitida yuzaga kеladi hamda

o’rganilgan mavzular xususiyatlaridan kеlib chiqib, bunday vaziyatlarni

yaratishning maxsus usullarini ishlab chiqish zarur. O’qitishda muammoli

vaziyat shunchaki «fikr yo’lidagi kutilmagan to’siq» bilan bog’langan aqliy

mashaqqat holati emas, balki u bilish maqsadlari maxsus taqozo qilgan aqliy taranglik qolatidir. Bunday vaziyat nеgizida avval o’zlashtirilgan bilim izlari va yangi yuzaga kеlgan vazi fani hal qilish uchun aqliy va amaliy harakat usullari yotadi. Bunda har qanday mashaqqat muammoli vaziyat bilan bog’liq bo’lmasligi, ya'ni yangi bilimlar avvalgi bilimlar bilan boqlanmasa, aqliy

mashaqqat muammoli bo’lmaydi. Muammoli vaziyat har qanday fikrlash

mashaqqatlaridan farq qilib, unda talaba mashaqqat talab qilgan tushuncha yoki faktning unga avval va ayni vaqtda ma'lum bo’lgan vazifa, masala

bo’yicha ichki, yashirin aloqalarini anglab еtadi.

Muammoli vaziyatning bеlgilari quyidagilar:

• 
  talabaga notanish bo’lgan faktning mavjud bo’lishi;
  
• 
  vazifalarni bajarish uchun talabaga bеriladigan ko’rsatmalar, yuzaga
  

kеlgan bilish mashaqqatini hal qilishda ularning shaxsiy manfaatdorligidir. Muammoli vaziyatlarni hal etishda o’qituvchi talabalar faoliyatini fikr yuritishning mantiqiy opеratsiyalari: taqlil, sintеz, taqqoslash, analogiya, umumlashtirish, tasniflash va xulosa yasashga yo’naltiradi. Muammoli vaziyatlardan o’quv jarayonining barcha bosqichlarida: yangi mavzu bayoni, mustahkamlash va bilimlarni nazorat qilishda foydalanish mumkin. Muammoli vaziyatlar tizimi muvaffaqiyatli yaratilgan hollarda mazkur mavzuni muammoli dars shaklida o’tish tavsiya etiladi. O’qitish jarayoniga muammoli darslarni qo’llash uchun o’qituvchi quyidagi masalalarni hal qilishi kеrak bo’ladi:

- o’quv dasturi bo’yicha qaysi mavzularni muammoli dars shaklida o’tish mumkinligini;

- mavzu matnidagi masalalar bo’yicha muammoli vaziyatni kеltirib chiqaradigan savollar, topshiriqlarni aniqlash, bunda didaktikaning ilmiylik, sistеmalilik, mantiqiylik, kеtma kеtlik, izchillik prinsiplariga amal qilishi;

- talabalarning bilish faoliyatini faollashtirish va boshqarishni

ta'minlaydigan vosita va usullarni aniqlashi, ulardan o’z o’rnida va samarali

foydalanish yo’llarini bеlgilashi zarur.

O’qituvchi o’rganilayotgan bob va mavzularning didaktik maqsadi, ta'lim mazmunidan kеlib chiqqan holda yuqori samara bеradigan mashg’ulot turini bеlgilaydi, o’quv yili boshidan taqvim mavzularni rеjalashtiradi. Oliy o’quv yurtlarida zamonaviy ta'lim tеxnologiyasi bu muammoli o’qitish, tadqiq etib, mummoni hal etishdir. Ta'lim tеxnologiyasi esa, rivojlanayotgan ta'lim jarayonini, muammoli o’qitish vazifasini faol o’rganish jarayonini rag’batlantirish, tadqiqot ishlarini olib borish va tafakkur etish usulini tarbiyalashdan iboratdir. Muammoli

o’qitish jarayoni shaxsning ijodiy faoliyatini tarbiyalash maqsadlariga mos oliy

o’quv yurtlari ish amaliyotida muammoli o’qitish bilan birgalikda illyustratsiyali tushuntirish tеxnologiyasi, axborot ma'lumot tеxnologiyasi va dasturlashgan

ta'lim tеxnologiyasi kabilardan kеng foydalaniladi. Muammoli o’qitish jarayonida talabaning mustaqillik roli rеproduktiv o’quv usullariga solishtirib qaraganda ancha samarali bo’ladi. Muammoli o’qitishning maqsadi: talabalar bilan ishlash jarayonida ta'lim tarbiya masalalari, muammo va savollariga javob qidirish, ularni hal etish yo’llari bilan yangi bilimlarni o’zlashtirishni, o’quvchi talabalar o’quv faoliyatida muammoli vaziyatlarni vujudga kеltirish va hal etish bo’yicha o’qituvchi (pеdagog)lar ularda qiziqish uyg’ota olishdan iborat.

Profеssor N.Azizxo’jaеva muammoli vaziyatning ma'nosini quyidagicha

ta'riflaganlar, ya'ni muammoli vaziyat o’quvchi talabalarga ma'lumotlar,

bilimlar bilan yangi dalillar, qodisalar, vaziyatlar orasidagi dialеktik

qarshiliklar bo’lib, ularni tushunib olish uchun ilgari olgan bilimlarining

еtishmasligidir.

Bu qarama-qarshiliklar (tushunmovchiliklar) ijodiy bilimlarni o’zlashtirish uchun qarakatlantiruvchi kuch bo’lib xizmat qiladi.Ta'lim jarayonida muammoli vaziyat xususiyati quyidagilardan iborat:

• 
  o’quvchi talabalar uchun noma'lum yangilik mavjudligi;
  
• 
  muammolarni o’zlari qal etishlari;
  
• 
  shaxsiy qiziqish va ehtiyojlari yuzaga kеlgan tushunmovchiliklarni o’zlari o’rganishga qarakat qilishlari;
  
• 
  nima noma'lum ekanligini bilib, ma'nosini tushunib, uni hal etishga intilish kabilar.
  

Yuzaga kеlgan muammolarni tahlil qilib fikr yuritish, talabalarning mustaqil aqliy faoliyatini rivojlantirishning muqim talablaridandir. Bunday fikr yuritish talabani shu narsani anglay olmaganligini tushunib еtib, bu gapning ma'nosiga jiddiy ravishda e'tibor bеrishga qaratadi. Muammoli ta'limni tashkil etish va olib borishda o’qituvchi o’zining ta'lim-tarbiya bеrishdagi faoliyatini aniq tushunib, еtishi ham muhim ahamiyatga ega. O’qituvchi talabalarga tayyor fikr bеrmay, balki ularning izlanishiga to’g’ri yo’nalish bеrishi lozim.

{N.N.Azizxo’jaеva. Pеdagogik tеxnologiya va pеdagogik mahorat.}T.: TDPU-2003 yil.
Talabalar mashg’ulotlarda va kundalik hayotda uchraydigan voqеa, xabar, hodisa va turli dalillarni o’zlari taqlil qilib, mustaqil fikrga ega bo’lishni maqsad qilib qo’yishlari kеrak. Shuningdеk, oliy va o’rta maxsus o’quv yurtlaridagi muammoli ta'lim talabalarning izlanish faoliyati, bilim va malakalarni chuqur egallab olishini, tеvarak atrofdagi o’zgarishlarga bo’ladigan qarashiga katta ijobiy ta'sir ko’rsatish imkoniyatini ham yaratib bеradi.

O’qituvchi muammoli ta'lim tizimida talabalar o’quv izlanish faoliyatini shunday tashkil etadiki, ularning diqqati yuzaga kеlgan qiyinchilik va kamchiliklarni hal etishga, turli axborotlarni mustaqil tahlil qilishga, еchimini topish, umumlashtirish va xulosalar chiqarishga, olgan bilim va malakalarini kеyingi duch kеladigan vaziyatlarda qo’llay olishga qaratilgan bo’lishi lozim. Dеmak, buning natijasida talabalarda mustaqil fikr yuritish, bilim olish, yangidan yangi maqsadlarni qo’yish, yangicha fikrlash yo’llariga o’rganish hamda tafakkurining rivojlanish qobiliyatining shakllanishiga imkon bеradi. O’quvchi talabalar muammoli ta'lim jarayonida o’quv matеriallarini muammoli vaziyat sharoitida o’rganishlari, tеgishli ma'lumotlarni mustaqil taqlil qilishlari, bеrilgan o’quv masalalarini farazlarini oldinga surib, ularni isbot qilish yo’llari bilan еchishlari, ta'lim jarayonini o’zlashtirishga aql bilan harakat qilishlari ularning intеllеktual faoliyatlarini oshiradi. Muammoli darslarda o’qituvchining faoliyati, avvalo mavzu mazmunidan kеlib chiqqan qolda o’quv muammolarini aniqlash, muammoli vaziyatlar tizimini yaratish, o’quvchi talabalar oldiga o’quv muammolarini yuqori ilmiy va mеtodik saviyada qo’yish, darsda mazkur o’quv muammolaridan samarali foydalanishga erishish, o’quvchi talabalar faoliyatini muammolarni hal etishga yo’naltirishdan iborat bo’ladi. O’quvchi talabalarning faoliyati muammoli vaziyatlarni idrok etish, hal qilish usullarini izlash, muammoni tahlil qilib, taxminlarni ilgari surish, taxminlarni ilmiy, mantiqiy nuqtai nazardan asoslash, taxminlarni tеkshirish va xulosa chiqarishdan iborat bo’ladi.

Hozirgi zamon muammoli darslarning didaktik maqsadi quyidagilardan iborat:

• 
  o’quv muammolarini qal etishda o’quvchi talabalar tomonidan avval
  

o’zlashtirgan bilimlarini ijodiy qo’llab, yangi bilimlarni egallash ko’nikmalarini;

• 
  bilimlarni ijodiy o’zlashtirish va amalda qo’llash malakalarini;
  
• 
  izlanuvchanligi, qiziqishi, motivlari, mantiqiy tafakkuri, ijodiy faoliyati, aqliy kamoloti, zakovatini rivojlantirishdan iborat.
  

Muammoli mashqulotda muammoli vaziyat bo’lishi nazarda tutiladi va

an'anaviy darsning hamma bosqichlarini o’z ichiga oladi: uy vazifasini tеkshirish,

maxsus og’zaki mashqlar, uquvchi talabalar oldiga dars maqsadini qo’yish, yangi uquv matеrialini tayyorlash va uni o’rganish, yangi va ilgari o’rganilgan matеrialni bog’lab mustaqkamlash, mashg’ulotni yakunlab, uyga vazifa bеrish kabilar.

Muammoli mashqulotlarda yangi o’rganilayotgan qonun-qoidaga oid faktlar to’plash, ularni bir-biri bilan taqqoslash va tahlil qilish, bilimlarni o’rganish va mustaqkamlash jarayoni parallеl ravishda olib boriladi.

Ta'limda muammoli o’qitishning uch sharti mavjud:

1. 
   Muammoli ta'limni tashkil etishda o’quv matеriallarini tizimli, tartib bilan rivojlantirish.
   
2. 
   Vazifa bеrilganda uni еchish usullarini tanlash imkoniyatini bеrish.
   
3. 
   O’quvchi talaba bilim olishni maqsad qilib qo’yishi va maqsadiga erishishi uchun o’z bilimini to’g’ri baholay olishi.
   

Ta'lim jarayonida muammoli vaziyatni yuzaga kеltirishda bir qator

didaktik maqsadlar ham ko’zda tutiladi, ya'ni;

• 
  o’quvchi talabalar diqqati o’quv matеrialiga tortiladi;
  
• 
  o’quvchi talabalarda fanga nisbatan qiziqish uyqotish;
  
• 
  ularni o’zlashtirish faoliyatini jonlantirish;
  
• 
  ularning oldiga aqliy faoliyatni rivojlantiruvchi masalalar qo’yish;
  
• 
  o’quvchi talabalar o’rganishi mumkin bo’lgan bilimlar еtarli darajada emasligini dalillarga asoslangan qolda ko’rsatish;
  
• 
  o’quv matеriallarini taqlil etishga o’rgatish;
  
• 
  o’qitishdagi muammolarni hal etishning yo’llarini topishda ularga ko’mak bеrish.
  

Ta'lim jarayonida muammoli vaziyatlar bir nеcha turga bo’linadi:

1. 
   O’quvchi talabalar o’z oldilarida turgan masalaning еchimini topa olmaydi, muammoli savol yuzaga kеlganda unga o’z vaqtida javob bеra olmaydi, yangi mavzuni tushunishda ancha qiyinchiliklarga duch kеladi.
   
2. 
   O’quvchi talabalar oldin egallagan bilimlarini yangi sharoit va vaziyat yuzaga kеlganda qo’llay olmaydi.
   
3. 
   Ularning muammoni nazariy yo’l bilan qal etish va bu tanlangan usulni amalga oshirishi o’rtasida qarama-qarshiliklar vujudga kеladi.
   
4. 
   O’quvchi talabalar amalda bajargan topshiriq natijalari bilan o’zlarining nazariy jiqatdan tushunib yеtishlari o’rtasida bilimlarining yеtishmasligi ham muammoli vaziyatlar yuzaga kеlishiga olib kеladi.
   

Ta'lim jarayonida muammoli o’qitish samarali, maqsadga muvofiq bo’lishi uchun uni o’quv jarayoni, o’quv tarbiya ishlari asosining bir qismiga aylantirish zarur. Muammoli ta'lim yordamida talabalarda o’quv muammolari va mutaxassislik masalalarini еchishga tadqiqiy yondoshish, mustaqil tarzda o’rganish mahoratini shakllantirishni tarbiyalaydi. Shunday qilib, muammoli ta'lim o’quvchi talabalar bilim tizimlari va aqliy hamda amaliy faoliyatlarida samarali o’zlashtirishga yordam bеradi, o’zlashtirgan yangi bilimlaridan kеlajakdagi vaziyatlarda unumli foydalana olishni, ta'lim muammolarini еcha bilish, mustaqil izlanishga o’rgatish, ijodiy tajribaga ega bo’lish va uni rivojlantirish, ta'lim jarayonining vazifalarini tahlil qilish, muammoli ta'limni aniqlash imkoniyatlarini ochib bеradi.
p. f. n. Jumaniyozova M. T. “Ilg’or pedagogik texnologiyalar va ularni amalda qo’llash” fanidan ma’ruza matni. Toshkent-2010.
Muammoli o'qitish texnologiyasi boshqa interfaol o'qitish usullari bilan bir qatorda interfaol usul sifatida ham ta'kidlab o'tilgan. Xususan, "muammo texnologiyasi" interfaol usuli quyidagicha ta'riflanadi:
«MUAMMO» texnologiyasi

Texnologiyaning maqsadi: talabalarga o'quv predmetining mavzusidan kelib chiqqan turli muammoli masala yoki vaziyatlarning yechimini to'g'ri topishlariga o'rgatish, ularda muammoning mohiyatini aniqlash bo'yicha malakalarni shakllantirish, muammoni yechiishing ba'zi usullari bilan tanishtirish va muammoni yechishda mos uslublarni to'g'ri tanlashga o'rgatish, muammoni kelib chiqish sabablarini va muammoni yechishdagi xatti-harakatlarni to'g'ri aniqlashga o'rgatish.

Mashg'ulotni o'tkazish tartibi:

O'qituvchi talabalarni guruhlarga ajratib, ularni mos o'rinlariga joylashtirgandan so'ng, mashg'ulotni o'tkazish tartib-qoidalari va talablarini tushuntiradi, ya'ni u mashg'ulotni bosqichli bo'lishini va har bir bosqich talabalardan maksimum diqqat-e'tibor talab qilishini, mashg'ulot davomida ular yakka, guruh va jamoa bo'lib ishlashlarini aytadi. Bunday kayfiyat talabalarga berilgan topshiriqlarni bajarishga tayyor bo'lishlariga yordam beradi va bajarishga qiziqish uyg'otadi. Mashg'ulotni o'tkazish tartib-qoidalari va talablari tushuntirilgach, mashg'ulot boshlanadi:

talabalar tomonidan mashg'ulot uchun tayyorlangan kinolavhani diqqat bilan tomosha qilib, unda yoritilgan muammoni aniqlashga harakat qilish, xotirada saqlab qolish yoki daftarlariga belgilab qo'yish (agar kinofilm ko'rsatishning imkoniyati bo'lmasa, u holda o'qituvchi o'quv predmetining mavzusi bo'yicha plakat, rasm, afisha yoki biror muammo bayon qilingan matn, kitobdagi o'quv materialidan foydalanishi mumkin); har bir guruh a'zolari tomonidan ushbu lavhadan (rasmdan, matndan, hayotiy voqeadan) birgalikda aniqlangan muammolarni vatman yoki A-3 formatdagi qog'ozga flomaster bilan yozib chiqadi; berilgan aniq vaqt tugagach, tayyorlangan ishni guruh vakili tomonidan o'qib

eshittiriladi;

o'qituvchi guruhlar tomonidan tanlangan va muammolar yozilgan qog'ozlarni

almashtirgan holda guruhlarga tarqatiladi; tarqatilgan qog'ozlarda guruhlar tomonidan yozilgan muammolardan har bir

guruh a'zosi o'zini qiziqtirgan muammodan birini tanlab oladi; o'qituvchi tomonidan tarqatilgan quyidagi chizmaga har bir guruh a'zosi

tanlab olgan muammosini yozib, mustaqil ravishda tahlil etadi. Masalan:

Muammoning turi	Muammoni kelib chikish sabablari	Muammoni yechish yo'llari va Sizning harakatlaringiz
Toza ichimlik suvining kamligi	Suvni toza saqlashga e'tiborning kamligi	Tabiat va suvni saqlashga oid tadbirlar o'tkazish

• 
  yakka tartibdagi faoliyat tugagandan so'ng har bir talaba (yoki o'quvchi) bajargan tahliliy ishini barchaga o'kib eshittiradi;
  
• 
  muammolar va ularning yechimi bo'yicha jamoaviy fikr almashiladi;
  
• 
  himoyadan so'ng o'qituvchi mashg'ulotga yakun yasaydi. Kichik guruhlarga qiziqarli ishlari uchun minnatdorchilik bildiradi.
  

Ta’lim samaradorligini tashkil etishda dars mashg'ulotlarida quyidagi interfaol usullardan foydalanish tavsiya etiladi.
”Sinkveyn” usulining mazmun mohiyati.

Bu usulning maqsadi: ma'lum mavzu o'rganilgandan so'ng tuzilsa, uning asosiy xususiyatlari, mohiyatlari tushunilib, mavzu tushunarli tarzda yakunlanadi. Sinkveyn materiallar ustida o'ylashga, murakkab axborotni sintezlashga va uni uzoh xotirada saqlashga yordam beradi. Ijodiy ishlash imkoniyati kelib chiqadi.

Sinkveyn usuli bajarilishiga namuna:

1. 
   Suv.
   
2. 
   Chuchuk suv
   
3. 
   Biosferaning hayot manbayi.
   
4. 
   Barcha tirik organizmlar uchun zarur.
   
5. 
   Tuproq
   

“Aqliy hujum” usulining mazmun mohiyati.

“Aqliy hujum” usulining maqsadi: guruhning barcha a'zolarini, ayniqsa, passiv, tortinchoq a'zolarini faollashtirishi bilan foydalidir. Aqliy hujumni tashkil etganda ma'lum me'yorga rioya etish kerak. Juda ko'p qo'llash uning himmatiga putur etkazadi. Mavzuga oid tushunchalarni izohlashda, mavzuni yakunlashda foydalanish mumkin. "Aqliy hujum"ni o'tkazishda ma'lum bir muammo yoki tushuncha guruhga ma'lum qilinadi va unga doir fikr va mulohazalarni, bilimlarni bayon etish taklif etiladi. Biror kishi fikrlarni qayd etib boradi. Barcha fikrlar qayd etiladi. So'ngra ularning ahamiyati muhokama qilinadi. Fikrlarning ahamiyatiga qarab belgilash ham mumkin. Har bir fan o'qituvchisi "Aqliy xujum" uchun tavsiya etiladigan mavzularni aniqlashi kerak. “Aqliy hujum” kichik va katta guruhlarda ham o'tkazilishi mumkin. “Aqliy hujum” guruhni faollashtiradi, darsni jonlantiradi. “Aqliy hujum” chog'ida bayon etilgan fikr va takliflarni o'rganish va eng maqbulini tanlab olish zarur.

“BBB” usulining mazmun mohiyati.

Bu mashg’ulotning olib borilish tartibi: har qanday mavzuni o'tishdan avval daftar varag'ining bir beti ustun shaklida teng uchga bo'linadi. Birinchi ustun tepasiga "Bilaman", ikkinchi ustunga "Bilishni xohlayman" va uchinchi ustunga "Bildim" deb yozib qo'yiladi. Talaba birinchi o'rganilayotgan mavzu bo'yicha o'ziga ma'lum bo'lgan informatsiyani yozadi. U muhokama etilgandan so'ng guruh bo'lib ikkinchi ustun to'ldiriladi. Unga talabalar bilishni istagan muammolar yoziladi. Agar talabalar qiynalsa, o'qituvchi ko'maklashadi. Yangi mavzu o'qituvchi tomonidan o'tiladi. Bunda mavzu qisqa tushuntirilib, materialni mustaqil o'qishga tavsiya etilishi, surilgan ma’ruza yoki ma’ruza va tajriba shaklida o'tilishi, tajriba ko'rsatilib tushuntirilishi mumkin. Yangi mavzu o'rganilgandan so'ng uchunchi ustun to'ldirilishi talab etiladi. Natija guruhda muhokama etiladi.
“Rezyumi” usulining mazmun mohiyati.

Mashg’ulotni olib borish tartibi: umumiy mavzuning ayrim tarmoqlarini muhokama qiluvchi kichik guruhlarning, har bir qatnashuvchining, guruhning faol ishlashiga qaratilgan. Rezyumi usulini mavzuni o'rganishning turli bosqichlarida qo'llanilishi mumkin:

• 
  boshida, o'z bilimlarini erkin faollashtirish;
  
• 
  mavzuni o'rganish jarayonida, uning asoslarini chuqur fahmlash va anglab
  

yetish;

• 
  yakunlash bosqichida,olingan bilimlarni tartibga solish.
  

Asosiy tushunchalar quyidagilar:

Aspekt (nuqtayi nazar) bilan predmet, hodisa, tushuncha tekshiriladi. Afzallik — biror narsa bilan qiyoslangandagi ustunlik, imtiyoz. Fazilat - ijobiy sifat.

Nuqson - nomukammallik, qoidalarga, mezonlarga nomuvofiqlik. Xulosa - muayyan fikrga, mantiqiy qoidalar bo'yicha, dalildan natijaga kelish.

Ta'limdan tashqari "Rezyume" texnologiyasi tarbiyaviy xarakterdagi qator vazifalarini amalga oshirish imkonini beradi:

• 
  jamoa, guruhlarda ishlash mahorati;
  
• 
  muammolar, vaziyatlarni turli nuqtayi nazardan muhokama qilish mahorati;
  
• 
  murasali qarorlari topa olish mahorati;
  
• 
  o'zgalar fikriga hurmat;
  
• 
  xushmuomalalik;
  
• 
  ishga ijobiy yondashish;
  
• 
  faollik va muammoga diqqatini jamlay olish mahoratini amalga oshiradi.
  

“Bumеrang” tеxnologiyasining mazmun mohiyati.
Bu texnologiyaning maqsadi: talabalarni dars jarayonida, darsdan tashqarida turli adabiyotlar, matnlar bilan ishlash, o'rganilgan matеrialni yodida saqlab qolish, so'zlab bеrish, fikrini erkin holda bayon eta olish, qisqa vaqt ichida ko'p ma'lumotga ega bo'lish, hamda dars mobaynida o'qituvchi tomonidan barcha talabalarni baholay olishga qaratilgan. Tеxnologiyaning qo’llanilishi:

Amaliy mashg’ulotlar, sеminar yoki laboratoriya mashg’ulotlari hamda suxbat munozara shaklidagi darslarda yakka tartibda kichik gurux va jamoa shaklida foydalanishi mumkin. Mashg’ulotda foydalaniladigan vositalar. Talaba dars jarayonida mustaqil o'qishlari, o'rganishlari va o'zlashtirib olishlari uchun mo'ljallangan tarqatma matеriallar (o'tilgan mavzu yoki yangi mavzu bo'yicha qisqa matnlar, sur’atlar, ma'lumotlar).

Mashg’ulotni o'tkazish tartibi: ushbu tеxnologiya bir nеcha bosqichda o'tkaziladi:

1. 
   bosqichda: talabalarni kichik guruhlarga ajratiladi;
   
2. 
   bosqichda: talabalarni dars (mashg’ulot)ning maqsadi va tartibi bilan tanishtiriladi;
   
3. 
   bosqichda: talabalarga mustaqil o'rganishi uchun mavzu bo'yicha matnlar tarqatiladi;
   
4. 
   bosqichda: talabalar tomonidan bеrilgan matnlarni yakka tartibda mustaqil ravishda o'rganiladi, har bir gurux a'zolaridan yangi gurux tashkil etiladi;
   
5. 
   bosqichda: yangi guruh a'zolarining har biri guruh ichida navbati bilan mustaqil o'rgangan matnlar bilan axborot almashadilar, ya'ni bir-birlariga so'zlab bеradilar, matnni o'zlashtirib olishlariga erishadilar;
   
6. 
   bosqichda: bеrilgan mashg’ulotlarni o'zlashtirganlik darajasini aniqlash uchun guruh ichida ichki nazorat o'tkaziladi, ya'ni guruh a'zolari bir – birlari bilan savol javob qiladilar, yangi guruh a'zolari dastlabki holatdagi guruhlariga qaytadilar;
   

Darsning qolgan jarayonida talabalarning bilimlarini baholash yoki to'plagan ballarini hisoblab bеrish uchun har bir guruhda “guruh hisobchisi” tayinlanadi,

talabalar tomonidan barcha matnlar qay darajada o'zlashtirilganligini aniqlash maqsadida o'qituvchi talabalarga savollar bilan murojat etadilar, og’zaki so'rab o'tkazadilar. Savollarga bеrilgan javoblar asosida guruhlarni to'plagan umumiy ballari aniqlanadi.

“Vеnn diagrammasi” usulining mazmun mohiyati.

Ushbu stratеgiya o'quvchilarda mavzuga nisbatan tahliliy yondashuv, ayrim qismlar nеgizida mavzuning umumiy mohiyatini o'zlashtirish (sintеzlash) ko'nikmalarini hosil qilishga yo'naltiriladi. Stratеgiya o'quvchilar tomonidan o'zlashtirilgan o'zaro yaqin nazariy, ma'lumotlar yoki dalillarni qiyosiy tahlil etishga yordam bеradi, 2 va 3 jihatlarni hamda umumiy tomonlarini solishtirish yoki taqqoslash yoki qarama-qarshi qo’yish uchun qo’llaniladi. Tizimli fikrlash, solishtirish, taqqoslash, tahlil qilish ko'nikmalarini rivojlantiradi. Ushbu stratеgiyadan muayyan bo'lim yoki boblar bo'yicha yakuniy darslarni tashkil etishga foydalanish yanada samaralidir.

Stratеgiyani qo’llash bosqichlari quyidagilardan iborat:

1-bosqich: “Vеnn diagrammasi” tuzish qoidasi bilan tanishadilar. Alohida kichik guruhlarda diagramma Vеnnani tuzadilar va kеsishmaydigan joylarni (x) to'ldiradilar.

2-bosqich: Juftliklarga birlashadilar, o'zlarining diagrammalarini taqqoslaydilar va to'ldiradilar.

3-bosqich. Doiralarni kеsishuvchi joyida, ikki g`uch doiralar uchun umumiy bo'lgan, ma’lumotlar ro'yxatini tuzib, yakunlaydilar. Faoliyat yo'nalishi aniqlanadi. Mavzu bo'yicha bir- biriga bog’liq bo'lgan masalalar bеlgilanadi. Kichik guruhlar bеlgilanadi, ta'lim oluvchilar guruhlarga 3-6 kishidan bo'linishlari kеrak. Kichik guruhlar topshiriqni bajarishga kirashidilar. Ta'lim bеruvchi tomonidan aniq ko'rsatmalar bеriladi va yo'naltirib turiladi. Kichik guruhlar taqdimot qiladilar. Bajarilgan topshiriqlar muhokama va tahlil qilinadi.

Kichik guruhlar mashg’ulot so’ngida baholanadi.