Tuxtanazarova sarvinoz umidjon qizi

Tilshunoslikda va tilda shakl ma’noni ifodalash uchun ishlatiladigan belgilarga ishora qiladi. Har bir shakl ma’lum bir kontekstda o‘ziga xos ma’noga ega bo‘lib, polisemiya hodisasini yuzaga keltiradi. Bir so‘z ma’nosini vaqtlar o‘tib o‘zgartirishini ‘gay’ leksemasida korish mumkun. Ikki yuz yil oldin bu so‘z baxtli degan ma’noni anglatadi. Bugungi kunda u ijtimoiy guruhni bildiradi. Bundan tashqari, ‘gay’ endi 30 yil oldin bo‘lgan salbiy ma’noga ega emas.
Til va tafakkurning o‘zaro bog‘liqligi, uning o‘rtasida mavjud aloqanining tilsshunos olimlar tomonidan o‘rganilishi makrotilshunoslikning,xususan, kognitiv tilshunoslikning paydo boo‘lishi uchun zamin yaratdi. Kognitiv lingvistika XX 70 yillarida asr paydo bo‘lib, tilni tilning ichki strukturasiga qarab emas B.L.Vorf J.Lakkof, R.Langakker, L. Talmi, G.Miller, J.Bruner, Ch.Fillmor F.Boas, E.Sapir kabi tilshunos olimlar bu soha rivojiga katta hissa qoshishgan, struktur paradigmadan farqli o‘laroq kognitivistlar tilni tilning ichki strukturasiga ko‘ra o‘rganishning o‘zi yetarli bo‘lmasligini ta’kidlab,uni tashqi omillar, xususan, inson ongi, kategoriyalarga bo‘lish qobilati, pragmatik, interaktiv, funksional prinsiplarini, undagi ramziylik va tejamkorlik xususiyatlari bilan bogliqligiga e’tibor berishdi. Kognitiv tilshunoslik turli fanlarga oid tushunchalarni o‘z ichiga oluvchi fanlararo yonalish hisoblanib, Amerikalik psixolog X.Gardner kognitiv lingvistika 6 ta fanni tutashtirib turishini qayd qilgan. Quyidagi chizmada uzluksiz chiziqlar kuchli aloqani, uzuq chiziqlar qisman pastroq darajadagi aloqani bildiradi va bu bog‘liqlik kognitiv tilshunoslikni tashkil etadi. Texnikaviy taraqqiyot til ilmida ham tarixiy o‘zgarishlarlarga olib kelib, kompyuter algaritmlarining ishlash sistemasi kabi kognitiv lingvistika ham axborotning algaritmlar kabi inson ongida qanday jarayonlarni boshdan kechirishini aniqlashga harakat qiladi. Sunʻiy intellekt, antropologiya va falsafa o‘rtasidagi aloqa bilvosita amalga oshgan paytda tilshunoslik barcha sohalar bilan bilan bevosita munosabatda bo‘lib, kognitalogiya,ya’ni insonning bilish qobiliyati(cognition) haqidagi fanning markaziy yonalishi bo‘lib, ushbu fanning asosini tashkil etuvchi 3 ta sohadan biridir: kompyuter ilmi–inson tomonidan bajariluvchi amallarni qila olish xusuyatiga ega bo‘lga programmalrning yaratilishi; kognitiv psixologiya-bilish jarayonining psixikaga oid jihatlarini; lingvistikada generativ grammatika nazariyasining paydo bo‘lishi.²¹
Til va tafakkurning o‘rtasisidagi aloqa aynan shu sohada keng ochib beriladi endi etibor tilning strutural o‘rganilishiga emas undan foydalanuvchi, til yoki nutq egasining ongida axborotning qay tarzda qabul qilinishi, idrok etilishi, va yangisini paydo bo‘lishi kabi tushunchalar haqida fikr yuritiladi. Ta’kidlab o‘tish lozimki, kognitiv lingvistikaning paydo bo‘lishi XX asrda kompyuterning ixtiro e’tilishi bilan bog‘liq bo‘lib, uning inson miyasi amalga oshiradigan topshiriqlarni bajara olishi, nafaqat anniq va tabiiy fan izlanuvchilarini, balkim ijtimoiy yo‘nalish vakillari hisoblanga tilshunoslar uchun o‘z fan doirasida yangi burilish yasash imkonini berdi, kompyuterda algaritmlarning ishlashi uning uning yaratuvchisi bo‘lmish insonda qanday jarayonlarni qamrab olishiga qiziqishni oshirdi.
Kognitiv tilshunoslik Papova va E.S.Kubryakovning ta’biriga ko‘ra tilga umumiy kognitiv mexanizm, axborotni tasvirlanishi(ko‘dlanishi) va uzatilishida muhim rol o‘ynovchi belgilar sistemasining kognitiv quroli sifatida qaraydigan tilshunoslikning yo‘nalishidir.²² Avallo belgi va kod nima ekanligiga to‘xtalib o‘tish lozim. Akademik A.Nurmonov belgi sotsial axborotning har qanday ifodalovchilari deb ta’rif beradi. Semiotikaning birligi hisoblangan belgi kognitiv tilshunoslik hali paydo bo‘lmasdan avval tilshunoslar tomonidan o‘rganilgan. Brinchi bo‘lib o‘rgangan va tilshunoslikda yangi burilish yasagan olim Ferdinant de Sossyur lingvistik belgining ikki tomoni mavjud ekanligini ta’kidlaydi, uning moddiy tomoni(signifier/signifiant) va uning ma’no, konsept tomoni(signified),ular bir biridan ajralmas va biri ikkinchisi talab qiladi.²³ Misol uchun ”uy(дом)” so‘zini oladigan bo‘lsak, uning moddiy tomoni so‘z shaklida, ma’no yoki konsept tomoni uning inson ongidagi tasviri. Aynan shu yerdan ham ma’lumki konsept sifatida turli insonlar uchun bu konsept turlicha o‘ngida gavdalandi. Kim uchundir yashash binosi xonadoni kelsa kim uchundir oila a’zolari, issiq ovqat, baxt makoni, yoki aksincha ro‘zg‘or tashvishlari hayoliga keladi. F.Sossyur bu ikki tomonni psixologik phenomena hisoblanib, u narsa va nom o‘rtasidagi aloqani emas balki, toshush yoki akustik tasviri(material) tomoni va konsept tomoni o‘rtasidagi aloqa deydi²⁴.
Sh.Safarov Kognitiv lingvistika nomli asarida mantiqiy faoliyat natijasi hisoblangan tushuncha va konseptga toxtalib otarkan, bu ikki terminning boshlangich nuqtasi uning xis qilinishi va inson ongida obrazli tassavurning paydo bolishi bilan aloqador bolib, dastlabki bosqichida individual tarzda har bir inson ongida turlicha tasvir hosil bolib, tafakkurning yuqori bosqichlarida ular umumlashadi va mavxumlashib hamma uchun uchun yagona kodni ya’ni ramziy belgini hosil qiladi deb ta’kidlaydi.²⁵ Misol uchun kitob inson tafakkurining quyi bosqichida oqish uchun mojallangan predmet tushunilsa, yuqori bosqichida kutubxona, bilim, yutuklikka erishish vositasi kabi axborotni yoki umumlashma kodni tashkil etadi. Gul tushunchadan konsept darjasiga oʻtganda oʻzida turli xil manolarni qamrab olishi mumkun, masalan qizil atirgul sevgi, sariq atirgul ayriliq, oq atirgul doʻstlik ramziy belgiga ega.
Bunday qarashlar tushuncha va konsept o‘rtasida farqni, albatta shu bilan birga oʻxshashlik mavjudligini oydinlashtiradi. Har bir konseptning tarkibi hisoblangan tushunchaga yuqorida keltirilgan umumlashma kod ta’luqli bo‘lmay, konseptda aynan ramziy belgilar aks etadi. Masalan uzuk bu ayollar (erkaklar)ning barmoqlarga taqiluvchi zeb-ziynat ning bir turi bo‘lsa bu tushuncha xolatida ongdagi tasviri bo‘lsa, ong qoldagi 4-barmoqdagi uzuk biz uchun oilali, turmushga chiqqan yoki uylanganligi haqidagi axborotni beradi, bunda uzuk konsept sifatida malum bir axborot bermoqda.
Konsept qanday paydo bo‘ladi va uni qanday qilib so‘z orqali ifodalaymiz degan savollarga javob topaylik. Avallo voqealanayotgan predmet ongimizda farqli o‘ziga xos tomonlari bilan farqlanib, so‘ng umumlashtirish yo‘li bilan mallum bir guruhga birlashtirilib umumlashma obraz hosil qilinadi.Keyingi bosqichda ushbu obraz mantiqiy qayta ishlanib, konseptga aylanib, lisoniy libos olishdan oldin inson ongida tassavurdagi modeli paydo bo‘ladi, uni voqelashtirish maqsadida amalga oshirish uslubi izlanadi deydi Sh. Safarov²⁶ Akademik bu fikr bilan nutning ichki (botiniy)va tashqi(zohiriy) turlarga bolinishi, yoki bo‘lmasam shu ikki bosqichdan konsept inson hayolotidan tilda aksiga ko‘chadi. Har qanday konseptning verballashuvidan avval inson ongida o‘z represantatsiyaga ega bo‘lib til egalari nutqida turlicha ko‘rinish oladi.
Antroposentrik yo‘nalishdagi bugungi zamon linvistikasida konsept tushunchasi muhim ahamiyat kasb etmoqda va avvalo konsept so‘zining ma’no va mazmuniga to‘xtalib o‘tish zarur.
Konsept atamasi zamonaviy lingvistikada keng qo‘llaniladigan terminlardan biri bo‘lib ko‘plab izlanishlarning obyekti bolganligiga qaramay hanuzgacha mohiyatan mavhumligicha qolmoqda
Konsept so‘zining tarixiga qaraydigan bo‘lsak qadimgi yunon olimlari Aristotel va Suqrot konsept tushunchasi ta’rif berganlar va tilshunoslikda klassik nazariya deb qaraladigan yo‘nalishga asos solishgan. Bunda konsept tushunchasiga falsafiy nuqtasi nazardan yondashilgan va narsalarning tabiati va mohiyatiga oid falsafiy savollarga qonuniy javoblar borligiga ishonishgan. Biron bir konsept izohlanayotganda zarur va yetarli sharoitlar bo‘lishi shartligi va konseptlar orasida anniq bir chegara borligi ilgari suriladi.²⁷ Masalan, qush konsepti uchun zarur va yetarli shart sharoit bu uchadigan qanotlari, patlari bo‘lgan qush tushuniladi. Ammo bu nazariyaning kamchiliklari mavjud chunki tuyaqush, pingvin kabi qushlar bu ta’rifga to‘g‘ri kelmaydi.
D.S.Lixachev “ Rus tilining konseptosferasi “ maqolasida rus tilshunosligiga birinchi bo‘lib konsept tushunchasini tadqiq qilgan Askaldovning konseptlarning tabiatini oydinlashtirish uchun uning eng muhim tomoni hisoblanadigan anglash visitasi ekanligiga e’tibor qaratish lozim, buni konseptning o‘rindoshlik vazifasida korishimiz mumkun deb ta’kidlaganini keltirob otadi. Konsept biz uchun bu fikrlash jarayonida bir turdagi obyektlarning noaniq to‘plamini o‘rnini bosadigan mental shakllanish deb ta’rif bergan. D.S.Lixachev esa bu fikrga misol etib o‘simliklik organizmi uchun qandaydir umumiy fikr ifodalanganda, biz oxir oqibatda ularning haqiqiy yoki hech bo‘lmaganda tasavvur qilinadigan o‘simliklarning barcha belgilangan to‘plamini nazarda tutishimizni keltiradi.²⁸ To‘y konseptini oladigan bo‘lsak, fikrlash jarayoni natijasida ongimizga to‘y bilan bog‘liq bo‘lgan tasavvurlar, masalan, nikoh to‘yi, xatna to‘yi, kelin, kuyov, to‘yxona, nikoh uzugi kabi tushunchalar keladi. Aynan shuning orqali ham konsept va tushunchaning o‘rtasidagi farq yaqqol seziladi. Konsept turli insonlarda ularning dini, madaniyati, urf-odatlari, yashash tarzi, hayotiy tajribasi, yoshi va jinsi kabi faktorlarning ta’sirida turlicha tasvirlar hosil bo‘ladi. Yuqoridagi keltirilgan misol ingliz millati vakili uchun bir xil bo‘lmasligi anniq, yuzochar marosimi, sabziarchdi marosimi kabi so‘zlar inglizlar uchun notanish.
Qanchalik insonning madaniy tajribasi kam bo‘lsa nafaqat uning tili, balkim aktiv va passiv so‘z boyligining “konseptosferasi “ham kambag‘al bo‘ladi. Millatning madaniyati – uning adabiyoti, folklori, ilm-fani, tasviriy san’ati boyigani sari milliy tilning konseptosferasi ham boyib boradi, u ayniqsa millatning barcha tarixiy tajribasi va dini bilan ayniqsa aloqador hisoblanadi.²⁹ O‘zbek tilidagi to‘y konsepti ham bizning madaniyatimiz, qadimdan shakllangan urf odatlarimiz, dinimiz kabi jihatlarni aks ettirgan holda ingliz tilidagi shu konseptdan farq qiladi, ona tilimizdagi to‘y konseptnining konseptosferasi ham juda boy hisoblanadi.
D.S.Lixachev tilning lug‘at boyligining 4 qatlamga bo‘ladi: 1)lug‘at boyligining o‘zi (frazeologizmlar ham); 2)ularning lug‘atlardagi keltirilgan ma’nosi; 3)konseptlar matnda yashiringan ba’zi bir o‘rinbosarlari aloqani osonlashtiradigan va shaxs bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan ba’zi bir ponetsial ma’nolarni almashtiradi, uning inson milliy madaniy, kasbiy, yoshga doir tajribasi bilan bo‘liq bo‘ladi; 4)o‘zaro bir biriga bog‘liq bo‘lgan individual konsept ma’lum bir yaxlitlikni tashkil qiladi va buni biz konseptosfera deb ataymiz. Konseptlar orasida shaxsning madaniy darajasi va uning individualligi bilan ma’lum bir odamlar jamoasiga mansubligi bilan belgilanadigan bog‘liklik bor deb ta’kidlab, bir konsept boshqasi bilan aloqador bo‘lishini rus tilining konseptosferasi va uning ichida muhandisning konseptosferasi, undagi oila va uning ichidagi individual konseptosfera misolida ko‘rsatib beradi.Yuqoridagi konseptosferalarning har biri o‘zidan oldingisini toraytiribgina qolmay, balkim uni kengaytiradi³⁰.
Bir konsept boshqasi bilan o‘zaro bog‘liqdir, masalan to‘y konsepti o‘zining ichiga bayram, kelin, kuyov, ziyofat kabi konseptlarni olsa, ziyofat konsepti taom, o‘yin-kulgu, raqs, sahna kabi konseptlarni qamrab oladi. O‘zbek tilidagi to‘y konseptining konseptosferasi ingliz to‘y konseptiga nisbatan ancha keng, chunki unda milliy, diniy, zamonaviy urf odatlar, qarashlar yangilanib bormoqda. Ommaviy madaniyatning salbiy illatlaridan biri bo‘lgan taqlid sababli unga g‘arb xos bo‘lgan urf-odatlar qo‘shilib bormoqda. Songi yillarda urf bo‘lgan kelin va kuyovning tanishuvini, muhabbat qissasini videorolik, fotosur’atlar orqali namoyish etish “love story” ham aslida biz uchun o‘zlashma. Bundan ko‘rinib turibdiki konsept insonning madaniyati aks ettiruvchi mental birlikdir.
E.S Kubryakovaning fikriga konsept bu inson tajribasini aks ettiruvchi bilish va axborot tizimoning birligidir³¹, ya’ni har bir konsept tilning egalari ongida uning hayot tajribasiga asoslangan holda tasvirlanadi.
Babushkin esa konseptni bir biri bilan qanday bog‘liqligini va qanday kategoriyalarga bo‘linishini aniqlaydigan mental tasvir deb ataydi.³²
Ba’zi bir olimlar konseptni mentalitetning asosiy birligi deb hisoblaydilar, tushuncha, sof ma’no, birinchi ma’no, obraz, konstanta, arxitip ya’ni konsept so‘zda o‘zining tarkibiy shakllari orqali gavdalanadi:obraz, tushuncha,va belgi.³³
Konsept atamasiga yagona tarif berishning imkoni yo‘q, uning qaysi sohada analiz qilinayotganiga ko‘ra konsept tushunchasining mohiyati o‘zgaradi. T.V.Suxanova tilshunoslikda konsept tushunchasini o‘rganishda uchta yonalish borligini ta’kidlaydi³⁴. Birinchi nazariya tarafdorlari hisoblangan Yu.S.Stepanov va V.N Telliya konsept bu insonning mental dunyosining asosiy qismi bolib, ular o‘zaro umumlashmasi madaniyatni tashkil etadi deb hisoblaganlar.
Ikkinchi yo‘nalish esa konsept atamasiga kognitiv semantika bir bo‘lagi sifatida yondoshadilar(N.DArtyunova, A.D.Shemelev).
Uchinchi yondashuv konsepsiyaning so‘zlar va haqiqat o‘rtasidagi vositachi sifatidagi g‘oyasiga asoslanadi D.S.Lixachev va E.S.Kubryakova tushuncha so‘zining ma’nosidan bevosita kelib chiqmaydi, balkim insonning shaxsiy va xalq tajribasi to‘qnashuvi natijasidir deb hisoblaydi.
V.N.Surina o‘zining “Konsept tushunchasi va konseptosfera”nomli maqolasida konseptning o‘rganilishadagi ikkita yonalishni keltirib o‘tadi. Kognitiv tilishunoslik vakillari, A.P Babushkin, E.S.Kubryakova, Z.D.Popova, I.A.Sternin, birinchi navbatda, uning shaxsning anlash sohasiga tegishliligi tushunchasining ruhiy mohiyatiga e’tibor qaratadilar. Lingvokulturologik yondashuvga ko‘ra konseptni aniqlashda asosiy narsa entomadaniy omil hisoblanib, N.D.Arutyunova, S.G.Vorkachev, V.I.Karasik, Yu.Stepanov kabi tilshunoslar tomonidan analiz qilingan.³⁵
Fikrimizcha esa V.N Surinina va T.V Suxanova ning fikrlarini bir birini istesno qilmaydi, balkim barcha qarashlar konseptni turli burchaklardan tahlil qiladilar, izohlaydilar.
A.P.Babushkin esa struk-semantik jihatdan ikki turga bo‘ladi: leksik va frazeologik.³⁶ D.S.Lixachev ham konseptlar faqat so‘zlar bilan ifodalanibgina qolmay, frazalar ko‘rinishida bo‘lishini keltirib o‘tadi. Chunki aynan frazeologik birliklar konsepting ma’lum bir til egalarinining o‘ziga xos xususiyatlarini, dunyoqarashini, ularning madaniyatidagi rivojlanish belgilarini ochib beradi.
Fraza holatidagi konseptlarga quyidagilarni misol keltirish mumkun: enasiga to‘y keldi, to‘ydan oldin nog‘ora chalmoq, elga osh bermoq, qirq kechayu qirq kunduz, boshini ikkita qildi, qo‘lini hallolladi. Bunday iboralar bizga to‘y, bayram konseptiga aloqador ekanligini bilish uchun o‘sha millatning an’analari, urf odatlari, diniy qarashlarini aks ettigan holda ma’no anglatadi.
Har qanday tilni o‘rganilayotganda u milly tilning sozlashuvchilari va ular shakllantirgan jamiyatni hisobga olgan holda tadqiq etiladi, chunki tildan foydalanishgina bu til egalarini o‘ziga xos qiladi va tilning ham alohida jihatlarini belgilab beradi. Til birliklarining tabiatini o‘rganish bu kognitiv faoliyatdir, ular esa fikrni ifodalash vazifasini bajaradi. Kognitiv faoliyat o‘z ichiga axborot berish, denotativ va referent lingvistik faoliyatni o‘z ichiga oladi. Shuning uchun ham til nafaqat narsa va tushunchalarni nomlanishini ifodalaydi, balkim u insonning yillar davomida to‘plagan tajribalariga asoslangan fikrlash jarayonidir va ijtimoiy aralashuvsiz vazifa bajara olmaydi.³⁷
Professor Stepanovning takidlashicha konsept lotincha conceptus “tushuncha”, concipere fe’lidan olingan bo‘lib “tasavvur qilish “ degan ma’noni anglatadi va konseptga insonning mental dunyosini aks ettiruvchi madaniyatning bir bo‘lagi deb ta’rif beradi³⁸
Demak tushuncha konseptning bir bo‘lagi sifatida qaralishi mumkun. Konsept tushunchadan farqlangan holda nafaqat tafakkur qilinadi balkim tajriba toplaydi ham. Misol uchun to‘y konsepting ichida to‘y haqidagi hamma uchun umumiy tushuncha hisoblangan yigit va qiz o‘rtasidagi nikohga ommaga e’lon qilish maqsadida qarindoshlar, do‘stlar o‘rtasida o‘tkaziladigan bazm bayram deb qarashimiz konseptning tarkibiy qismigina xolos. Lekin to‘y konsepti asrlar davomida necha yillar davomida o‘zgarib, yangilanib, to‘ldirilib inson ongida yuqoridagi tushuncha bilan cheklanib qolmaydi. Bu ro‘yxatga xalqning milliy madaniyati, urf-odatlari,hayot tarzi, hatto geografik joylashuvi va individual tajribasini qo‘shgan holda uning ko‘lamini qanchalik keng ekanligini isbotlay olamiz
Yu.Stepanov konseptni uchta komponentlardan tashkil topadi deb ta’kidlaydi:³⁹
1.Asosiy, aktual xusiyatlar – ma’lum bir tilda ma’lum bir so‘zlashuvchilar uchun ahamiyatga ega bo‘lgan, nutqda biron bir etnik jamoa vakillari uchun aloqa vositasidir.
2.Qoshimcha yoki passiv xusiyatlar – aktualligini yo‘qotgan,tarixiy-bunda uning mohiyati kichik ijtimoiy guruhlar uchun ma’lum xolos
3.Ichki shakl – odatda umuman anglab yetilmaydigan, etimologik va lingvistik xususiyatlari bo‘lib, olimlar va tilshunoslar tadqiq qila oladigan qismi.
Bayram konseptini oladigan bo‘lsak, uning lug‘atlarda beriluvchi, muloqotda qo‘llaniluvchi va anglanuvchi qismi va ma’lum bir ijtimoiy qatlamga ma’lum bo‘lgan,masalan, qovun sayli birikmasi yosh chegarasi bo‘yicha yuqori va o‘rta qatlamga tanish bo‘lgan, lekin hozir nishonlanmayotgani sababli yoshlarga notanish bayram, uning etimologiyasi leksik semantik tuzilishi olimlar va tilshunoslar habardor bo‘lgan qismi tushuniladi
Konsept va tushuncha deyarli bir biridan farq qilmaydigan ikkala termin ham go‘yoki sinonimlar sifatida ko‘rinadi. Biroq Konsept tushunchaga nisbatan solishtirilganda inson ongida kattaroq hajmda mazmun hosil qiladi chunki u o‘zida o‘sha xalq madaniyatidan tortib uning shaxsiy tajribasini aks ettiruvchi mental madaniy birlikdir.
Professor Stepanov esa konseptlar frazalar kabidir va muloqotning qismlari va ular bizning ongimizni shunday mazmun yaratishga majburlaydigan nozik iboralar bo‘lib, go‘yo bizga anchadan beri beri tanish bo‘lgandek⁴⁰.
Konsept lisoniy birliklar (so‘z, gap, matn) orqali yuzaga chiquvchi fikrlash jarayonining natijasidir. Konsept bizning psixikamizda aks etuvchi obyektiv borliq, predmet va hodisalar haqida ma’lumot, tushuncha, tasavvurlarni o‘zida tashishi, saqlashi, o‘zgaga yetkazib berishi bilan jamiyat a’zolarining predmet va hodisalarga bo‘lgan munosabatini qayd etishi bilan o‘ziga xosdir⁴¹. Demak, konsept lingvokulturologiyada keng qo‘llaniladigan terminlardan biri bo‘lib, til birliklardagi u yoki bu millatning madaniyati, etnografiyasi, milliy ruhi, hayot tarzi va o‘sha tilda so‘zlashuvchilarning borliqni anglashga bo‘lgan munosabatini o‘zida aks ettiruvchi bilimlar jamlanmasidir.