Tuygular shartli ravishda ikki turga bulinadi: Tugma

Tuygular shartli ravishda ikki turga bulinadi: 1.Tugma (instinkt biologik)tur.

Evolyustion uzgarishlar natijasida-tashki muxit, ijtimoiy sharoitlar xamda madaniyat bilan fan-texnikaning rivojlanishi natijasida asta-sekin yuzaga kelib chikkandir. Bu juda xam yukori darajali, odamiylik tuygu-xislari fakat insonlarga xosdir. Tabiiyki, bu xis-tuygu tugma emostiyaning sun’iy ustkurmasi bulmasdan, uning negizida va u bilan ajralmas bir butun xolda xarakatlanadi. Xisning biologik turi deganda biz emostiyaning kuyi darajasida turadigan, shu bilan birga xayvonlarga xam xos ibtidoiy extiejlarni tushunishimiz kerak. Bular katoriga asosan ochlik, tashnalik, uzini xavfdan saklash xamda avlodlarni davo ettirish mayli turlari kiradi. Bular psixologiya va fiziologiya ilmida instinkt va yana shartsiz (tugma) reflekslar xam deb yuritiladi. Xislarning oliy turi xilma-xil buladi va ular odamning talabi, maksadi, murodi, extieji va orzu-xavaslarining amalga oshishi eki ularning amalga oshmay kolishiga boglikdir. Insonning tuygu-xislari rang-barangdir. Ular ijobiy va salbiy bulishi mumkin. Xissietning xolatiga karab "xa" eki "yuk" degan kiska suzlarning talaffuzini juda kup va xilma-xil kilib ifodalash mumkin. Ijobiy tuygular shodlik, xursandchilik, rushnolik va boshkacha yaxshi kaifiyatlar bilan ifodalansa, salbii tuigular alam, andux, xafalik, jaxolat va umuman emon kaifiyatlar bilan namoen buladilar. Kaifiyat(nastroenie) nima? Ma’lumki,odam xar xil vokealar-xodisalarning ta’sirida buladi, shundai uzgarishlar ichida bulishiga karamasdan kishi uzining tuigu-xislarini boshkarib ma’lum darajada ushlab turadi. Ana shu xolat kaifiyat deiiladi. Shuni xam biz esdan chikarmasligimiz kerakki, kaifiyat xar doim birdek turavermaydi, u muxitning uzgarib turishiga, xaetning ayni shu tomoni vaziyatining talabiga va odam uzining sog-nosogligiga karab doimo uzgarib turadi. Ba’zan uning uzgarishi u(yukori) eki bu (past) tomonga kuchlirok buladi, unday xolatlarni affekt deb ataladi. Misol tarikasida yukoriga kutarilgan affektning turlaridan biri maniakal (xursandchilik) xolati, pastga tushgandagi xolatlardan birini depressiv xolat deb atash mumkin. Affekt - Xissietning kuzgalishi ba’zan kuchli bulishi mumkin, shunday xollarda ularni (maniakal) yukori eki pastki (gazabli) affekt bulishiga karamasdan kishilarning uz xarakatlarini ixtierii ravishda boshkarish, akl bilan idora etish kobiliyatlariga ta’sir etishlari mumkin. Bunday xollarda odam uzining (es-xushini) ma’lum muddatda yukotib kuyishi mumkin. Bu xolatlar ruxi soglom kishilarda uchrasa deyiladi. Fiziologik affekt xolatida odamlar uzlarining xatti xarakatlarini boshkara biladilar va sodir etilgan ishlarining xisobini bera oladilar. Aksincha, gap patologik affekt ustida borganda bemorlarda bu ikkala kobiliyat uzini-uzi boshkarish xamda uzlari sodir etgan ishlariga tankid bilan karash kasallik natijasida zararlangan buladi. Shuning uchun xam bundai bemorlar jinoiy javobgarlikka tortilmay majburiy davolash uchun shifoxonalarga yuboriladi. Patologik affekt - Kupincha ular xar xil kasalliklarda namoen bulib turadi. Xissietning bu xolatlari xukukshunoslik faniga xam alokadordir. Chunki kishilar affektning fiziologik turi vaktida sodir etilgan jinoyatlari uchun ular aibdor deb jinoiy javobgarlikka tortiladilar. Patologik kayfiyat kuyidagilarga bulinadi:

• 
  Gipertimik buzilishlar;
  
• 
  gipotimik buzilishlar;
  
• 
  atimik buzilishlar
  
• 
  paratimik buzilishlar
  

Gipertimik buzilishlar:

Maniya- noadekvat kayfiyatning kutarilishi.

Eyforiya-kayfiyatning kutarilishi, uta roxatlanib mazza kilishlik. Fikrlash jaraenining sekinlashishi bilan kuzatiladi.  

Moriya -uta kutarinki ruxiy xolat, tentaknamo, galati kulgili xatti xarakatlar bilan kushilib kelishi mumkin bulgan xolat.  

Ekstaz -xursandchilik va shodlik tuigulari chukkiga chikkan, uzini xaddan tashkari baxtli sezish xolati.

MANIYa VA EYFORIYaNI ҚIYoSIY TAShXISI:

№	Kriteriyalar	Maniya	Eyforiya
1	Bu kasalliklarda yuzada keladigan xolatlar	rekkurent shizofreniya va MDP da uchraydi	intok­sikastion psixozlarda uchraydi(alkogolizm, narkoma­niya), miya peshona bulagi usmalarida
2	Affekt yunalishi	Kayfiyatning oshishi bemorning psixik sferasini buyaydi	Affekt fakat ichki yunalishda, tashki muxitga xech kanday kulguni namoen kilmaydi.
3	Xarakat yunalishi	Xarakat aktivligi bilan namoen buladi.	Xarakat aktivligi namoen bulmagan, bemorlar kuprok tormozlangan.

Gipotimik buzilishlar

Depressiya- noadekvat kayfiyatning tushishi.

Tipik depressiya sindromlari 3 ta belgi bilan ifodalanadi:

1.Kayfiyatning uta pasayishi ("yurak gashligi,sikilishlik,xafalik-"toska").

2.Xarakatning sekinsashishi (zatormojennost motornaya).

3.Tafakkurning sekinlashishi (zatormojennost mishleniya).

Kayfiyat pasayib kungil gashlanadi, shu bilan birga fikrlash jaraeni uta susayib xarakatlar sekinlashadi. Xafalik va kaygu kuchayib bemorlarning a’zosi badanlari ogirlashib, kukrakda ogrik xam seziladi, atrof-muxit va xamma borlik kaygu tuygusini kuchaytiradi. Ilgari kungilni kutarib xushvakt etadigan taassurotlar bema’nidek bulib tuyuladi. Utmishda bulib utgan kungilsiz vokealar edga tushib alamiga-alam kushiladi. Utgan kunlardagi erishilgan yutuklari kadrsizdek tuyulib, uzining ishlarida katta-katta xatoliklarga yul kuyilgandek tuyuladi. Ularni xozirgi va kelajak kunlarida buladigan vokealar bezovta kiladi, oldida turgan vazifalarni bajara olish kiyin ekanligi gamini eydilar va boshka masalalarni echish yullarini topa olmay eziladilar. Xamma narsa korongulashib dune tor bulib jon azobida koladi. Xarakatlari sekinlashib bir xil pozada turib kolishadi eki kuprok urinda etib estikdan boshlarini kutarishmaydi. Kullari xech kanday ishga bormaydi. Kuzlarida kaygu, yuzlarida gamginlik alomatlari kuzatiladi. Bemorlarni tushkunlik ruxi kamrab oladi, ba’zan boshlarida bu dunening azob-ukubatidan kutulish yulini izlab uz-uzini xar xil vositalar bilan nobud kilish goyalari kela boshlaydi. Bunday fikrlar amalga oshishi xam mumkin. Goyaviy tormozlanish nutk jaraeniga ta’sir etadi, nutk sekinlashib ovoz pasayadi. Bemorlarda idrok etish kobiliyati susayadi, fikrni bir joyga jamlash kobiliyati buziladi va bemorlar xotiraning zaifligidan shikoyat kilishadi. Depressiya sindromi xar xil darajada buladi: engil-kichik (subdepressiya,stiklotimik) turida kayfiyat kun buyi uzgarib turadi, ertalab kuchayib, kechkurun axvol bir oz engillashadi. Fikrlash va bemorlarning ish kobiliyati xamda xatti-xarakatlarining uzgarishi xam nisbatan engilrok buladi.

Xissietning yumshoklanishi-(emostionalnoe slabodushie)kungilning bushligi,gox kuz eshiyu,gox kulgili xolatlar,ba’zan engil baxonalar sababli asabiilashish,tajang bulishlik xolati.

Xissietning zaifligi-(emostionalnoe obednenie) samimiyat,mexr-shafkat tuigularining siikalanishi,bemexrlik,befarklik.  

Disforiya -kayfiyatning pasayishi bilan jaxolat, norozilik va uta tajanglik ruxi paydo bulib, kildan kiyik topib sababsiz janjal va urush kidiradigan xolat.

DISFORIYa VA AJITIRLANGAN DEPRESSIYaNING KIESIY TAShXISLASh

№	mezonlar	Disforiya	Ajitirlangan depressiya
1	Bu xolatlarda yuzaga keladigan kasalliklar	epilepsiyada kuzatiladi	involyustion melanxoliyalarda kuzatiladi
2	Affekt xarakteri	Affekt tushkunlik va salbiy xarakterni uz ichiga olgan	Xavotirga tushadi
3	ag­ressiya yunalishi	Tashki muxitga nisbatan Agressiya	Bemorning uziga yunalgan Agressiya, autoagressiya

Atimik buzilishlar

1. 
   emostional yassilanish
   
2. 
   Emostional tuntoklik
   
3. 
   Emostional yukolish
   
4. 
   Apatiya
   
5. 
   (anesthesia psychica dolorosa)
   

Paratimik buzilishlar

1. 
   Ambivalentlik
   
2. 
   Nоadekvat emostiyalyar
   

Affekt patologiyasi:

Xavotirlik-(boyazn) kayfiyatning pasayishi bilan birga xotirjamlik va tinchlikning yukolish xolati.  Vaxima-(trevoga) kayfiyatning buzilishi bilan biror-bir kungilsiz eki unga anik bulmasa xam baxtsizlik xodisasining sodir bulishini kutishlik xolati.  

Kurkuv -(strax) ichki jismoniy taranglik xolati bilan xaet xavf ostida kolishi mumkin buladigan xolat. Kurkuv xar xil darajada ifodalanishi mumkin. Uning engil xolatida ishonchsizlik kayfiyati vaxima bilan kushilib, sungra kukrak kafasi sikilib, tomokka bir narsa tikilib kurkuv kuchayib kishilar daxshatga tushib kolishadi. Kurkuvning birlamchisi somatik va ruxii kasalliklar darajasida kelib chikadi. Ikkilamchisi esa gallyustinastiyalarda eki ongning buzilish xolatlarida uchraydi. Xissiet kashshokligi-yukolishi, uning "yuvilib" ketishi (affektivnaya tupost) tashki muxit tasiriga va kuvonch eki tashvishli vokea-xodisalarga befark bulish, xech kanday reakstiya bermaslik xolati.  

Apatiya (xissiet kashshokligidan kura kuchlirok turi)-xaetga kizikishning yukolishi, beparvolik, begamlik, xech narsani uylamaslik, mayllarni, xafsalaning butunlay yukolib ketish xolati. Bunday bemorlar ba’zan tusatdan atrofdagi kishilarga evuzlik kilishi va tashlanib jaroxat etkazishlari mumkin.  Xissietning anesteziyasi-xissietning tom ma’noda yukolib ketishi (anaesthesia pshyenica dolorosa). Bundayi xolat bemorlar uchun juda xam ogir kechadi, jonlari azobda buladi, uta tushkunlik xolatiga tushish bilan birga ular xaetning kuvonchini, shodligini eki gami bilan tashvishini butunlay seza olmaydilar.  Paratimiya -mos bulmagan affekt,kuvonchli kayfiyat chakiradigan sabablar boshkacha, karama-karshi kayfiyatlar chakirish mumkin va uning aksi bulishi mumkin. Kurib turibmizki, xissietning buzilishi natijasida talaigina belgi va nishonalar vujudga keladi. Tabiiyki, ularning yigindisidan uzaro psixopatologiyaning ma’lum koidalariga amal kilingan xolda xar xil sindromlar yuzaga keladi. Ular xam ruxiy xolatning turli soxalarining buzilishi natijasida uchraydigan sindromlar singari kichik(sodda va tipik) va katta (murakkab) turga bulinishi mumkin. Kichik eki sodda affektiv sindromlarga psixopatologiyada kabul kilingan konun buyicha tipik depressiv va maniakal xolatlar kiradi. Buning klinik manzaralari kuiidagicha ifodalanadi. Dispersiyaning darajasi ogir bulsa, kayfiyatining uzgarishi kuchayib borodi. Yana shuni xam unitmaslik kerakki,afetik uzgarishning darajasi engil bulsa, bemorlarda tajanglik, norozilik, asabiylashish ruxlari paydo buladi xamda ular uzlarining yakinlariga, aka-ukalarga, egachi singillarga va ota-onalarga sababsiz emon kuz bilan karab, ular bilan dagal munosabatda buladilar. Yukorida kursatilgan alomatlar bilan bir katorda bemorlarning uykusi xam buziladi. Uykuning muddati kiskaradi Ki tez-tez uygonib turadi va kupincha ular uxlasalar-da, uxlaganliklari sezilmaydi, shuning uchun kasallar surunkasiga uykusizlikka uchraganliklari tugrisida tula ishonch bilan shikoyat kilishadi. Bemorlarda ruxiy uzgarishlardan tashkari, dispersiyaning jismoniy (somatik) belgilari xam tez-tez uchrab turadi. Kurinishlaridan ancha karirok, yuzlari, gamnok, kuzlaridan kaygu alomatlari, betlarida ajin tushgan buladi. Yurak kon-tomir urishlari sekinlashadi, ichaklarda kabziyat paydo buladi. Aellarda xayz kurish buziladi eki tuxtab koladi (amenoriya).Ishtaxa pasayib, asta-sekin yukoladi, ovkatni kungli istamaydi; totli, ilgari xush kurilgan taomlarning mazasini sezmaydi, kishiga xashak egandek tuyuladi. Ularga ovkat iltimos bilan eki zurlab ediriladi. Bemorlar ozib ketadi.

Affektiv sindromlar

 Maniakal sindrom .

Bu xolati xam 3 ta belgi bilan nomoen buladi;

1) Kutarinki kayfiyat,

2) Assostiyasiya (fikrlash) jaraening tezlashishi,

3) Xaddan tashkari xarakat va faoliyat ortib ketishi bilan nomoen buladi.

Yukori kayfiyat kasallar shaxsiga xos bulmagan shuxlik, tezlik, saez muloxazalar bilan dikat e’tibori doim turgun bulmasdan xar xil taassurotlar natijasida uzgarib turadi. Uzlarini ruxan bardam, jismonan gayratga tula xis etishadi, xech kanday charchokni sezishmaydi. Ular bir vaktda xar xil ishlar bilan shugullanishga intilishadi, ammo bittasini xam oxiriga olib bormasdan boshkasini bajarishga xarakat kiladilar. Uyda eki xizmatda xammaning ishiga sababsiz aralashadi, maslaxatlar berib, ba’zan urinsiz xazil-mutoyibalar kilishadi. Pullarini uylamasdan sariflab, keraksiz narsalarni xarid kilishadi. Akliy bezovtalik muloxaza lar jaraening tez ketishi dikat-etiborning uzgaruvchanligi va xotiraning bazi bir vokea va xodisalarga nisbatan utkirlanishi bilan namoen buladi. Ular tuxtovsiz gapiradigan, sergap bulganlari uchun ovozlari xirillab koladi va shunga karamasdan tinimsiz edan sher va ashulalar aytish bilan band buladilar.  Maniakal -xolat utkirlashib, ogir turiga utganda tafakkur jaraeni uta tezlashib, muloxazalar saezlanadi va fikrlash kobiliyatida izchillik yukolib, goyalarning sakrash "poygasi" (skachki idey) paedo bulishi natijasida kasallar nutkidagi mazmun buziladi va mantiksizlik paydo buladi. Bemorlarda maktanchoklik goyalari kuzatiladi, uzlarida ilgari bulmagan iste’dod va imkoniyatlarning sezadilar va shunga tula ishonch xosil buladi. Ba’zan uz kasblarini uzgartirib eki undan tashkari xolatda yangi kasbni uzlashtirib-artist, ezuvchi eki olimlik kasbida uzlarini kursataman deb uylashadi. Bularni uta kimmatli goyalar turkumiga karashli desa buladi, uykularining muddati kamayib, kechalari bedorlik kuzatiladi, xirs maylari kuchayib ketadi. Aellarda xaez kurish jaraeni buziladi, xamma bemorlarda yurak urish tezlashadi va ogizda sulak ajralishi ortadi . Maniakal xolat sustrok bulsa, uni kichik (mitis) maniya eki gipomaniakal xolat xam deyiladi . Maniakol xolatning oddiy turlariga rux(veselayamaniya) ,jaxolatli,"unumsiz ", chalkash xolatli (sputannaya) maniyalar kiradi. Shux maniyada xarakatlar bilan tafakkur jaraenlarining tezliga yukori darajada bulmaganligi uchun kayfiyat baland tuyuuladi va shuning uchun uta xursandchilik bilan bemorlarning shodligi birinchi darajali bulib, ularning xulki atvorida va xatti-xarakatlarida utashuxlik alomatlari kuzga tashlanadi. Jaxolatli maniyada asabiylashishlik, uta tajanglik, serzardalik tuygulari ustunlik kiladi. Unumsiz maniyada kayfiyat kutarinki bulishiga karamasdan ishga nisbatan xafsalasiz va faoliyatida sustkashlik seziladi. Undan tashkari, fikrlash jaraenida xam sekinlashish alomatlari buladi. Chalkashlik maniyada - maniakal affekt bilan birga xarakatlarda kuzgalish xolatlari, fikrlash jaraenida katta tezlik kuzatilib, muloxazalarda saezlikdan tashkari yakkol mantiksizlik ifodalanadi va bunday buzilishlar ularning nutklariga xam ta’sir etib, gap-suzlarida uzuk-yulikliklar namoen buladi.