Tvich va diqt ma'ruza lotin

Mexanik ishlov berish kartasi butun texnologik jarayonni o’z ichiga oladi. Unda 
operatsiyalarning, qurilmalarning, jihozlarning, moslamalarning, kesuvchi va 
o’lchovchi jihozlarning mazmuni va ro’yxati keltiriladi. 
Texnologik jarayonni ishlab chiqish maxsus jihozlar ishchi va nazorat 
moslamalari kesuvchi va O’lchovchi jihozlarni konstruktsiya qilish uchun texnik 
topshiriqni ishlab chiqish bilan kuzatiladi.
Mexanik ishlov berish texnologik jarayonini ikki - uch variantda ishlab chi-kish 
mumkin. Texnologik jarayon operatsiyasi uning xisob - kitob qilinadigan asosiy 
elementidir. Operatsiyani bajarish uchun sarflangan vaqt texnik vaqt normasi deyiladi. 
Texnik vaqt normasi quyidagicha aniqlanadi: 
t
шт
= t
от +
t
в+
t
об+
t
п 
bunda,
t
от
- asosiy texnologik vaqt
t
в 
- 
yordamchi vaqt 
t
об
- ish joyiga xizmat ko’rsatishning tashkillashtirish vaqti 
t
п
- ishchining shaxsiy ehtiyojlariga va dam olishiga ketadigan vaqt. 
Asosiy texnologik vaqt
Lp
t
от
= ---------- i 
S 
bunda, Lp - ishlov berishning xisob-kitobdagi uzunligi
S - bir minutdagi surilish (minutnaya podacha) 
i - o’tishlar soni. 
Ish joyiga xizmat ko’rsatishning tashkillashtirish vaqti operativ vaqtga nisbatan 
foiz (%) xisobidan topiladi (dastgohni moylash va tozalash, qirindidan tozalash va 
xokazo). 
t
оп 
= t
от 
+ t
в

---

33
Dam olish vaqti ham operativ vaqtga nisbatan foiz xisobidan topiladi. 
U holda texnik vaqt normasi quyidagicha aniqlanadi: 
t
об
+ t
п
t
шт
= (t
от
+ t
в
)(1+ ---------- ) 
100 
Texnik vaqt normasiga teskari qiymat ishlash normasi deyiladi. 
1 
Q = ------ , dona 
t
шт
Ishlashning smena normasi 
60 T
см
Q
см
= ----------
t
шт
bunda,
T
шт
- ishchi smenaning davomiyligi, soat 
Texnik vaqt normasi va ishlab chiqarish normasi mehnat unumdorligi va dastgoh 
operatsiyalarini harakterlovchi asosiy ko’rsatkich bo’lib xizmat qiladi. 
Detallarni ko’plab ishlab chiqarishda tayyorlash - yakunlash vaqtini xisobga olish 
kerak. 
Berilgan partiyaga vaqt normasi
T
парт
= t
шт
* n + T
пз
bunda, t
шт
- texnik vaqt normasi 
n - partiyadagi detallar soni 
T
пз 
- tayyorlov - yakunlash vaqti (подготовительно-
заключительное время). 
Texnik vaqt normasi bo’yicha asosiy vaqt koeffitsientini aniqlash mumkin 
t
от
η
о 
= --------
t
шт
Asosiy vaqt koeffitsienti shu turdagi operatsiyalarni taqqoslash imkonini beradi.
Detalni tayyorlash jarayonini harakterlash uchun materialdan foydalanish 
koeffitsientidan foydalaniladi.

---

34
р 
η
м 
= --------
Р
bunda,
р
- tayyor detalning vazni (og’irligi) 
Р
- zagotovkaning og’irligi 
Jihozning to’g’ri tanlanganligini ko’rsatuvchi ko’rsatkich bu uning yuklanish 
koeffitsientidir. 
Q
рс
η
з
= --------
Q
пс 
bunda,
Q
рс
- operatsiyada ishtiroq etadigan dastgohlar soni; 
Q
пс
- qabul qilingan dastgohlar soni 
Xisob-kitobdagi dastgohlar soni quyidagicha topiladi: 
t
шт
Q
рс
= -------- 
τ
л
bunda,
t
шт 
- operatsiyani bajarish uchun texnik vaqt normasi 
F 
τ
л
= ------- - qatorning ishlash jadalligi (tempi) 
N 
bunda, F - jihozning bir yilda ishlash vaqtining fondi 
N - bir yilda chiqariladigan detallar soni
t
шт
*N
U holda yuklash koeffitsienti
η
з 
= ----------
F*Q
пс 
Detalga mexanik ishlov berish texnologik jarayonlarini solishtirishda 
hamma operatsiyalar donabay vaqtlarining yigindisini mehnat sarfidir. 
mo
T = 
Σ
t
шт
1

---

35
bunda mo - texnologik jarayonidagi operatsiyalar soni. 
Qiyosiy taqqoslash uchun detalning sex tannarxidan foydalaniladi. 
С
ц
= М+ Р
з
+ Н
ц
bunda, M - materialning chikindiga chikkan qismiga olgan daromadni chiqarib 
tashlagandan keyingi narxi;
Р
з
- mazkur detalni tayyorlashda ishtiroq etgan dastgohchi ishchilarning
maoshi; 
Н
ц
- sexdagi ustama harajatlar (накладные расходы). 
Dastgohchilar va sexdagi ustama harajatlar detalning tannarxini aniqlash uchun 
faqatgina mexanik ishlov berish turinigina xisobga oladi.
Shuning uchun detal tannarxidagi ish xaki (Р
з
) operatsiyalardagi ish xaqlarining
yigindisidan iborat. 
m
o
Рз = 
Σ
t
шт
* З
i
1 
bunda, 
mo 
- 
mexanik 
ishlov 
berish 
texnologik 
jarayondagi
operatsiyalar soni 
t
шт
- donabay vaqt
З
i
- vaqt birligi ichidagi maosh. 
Detal tayyorlashda sexdagi ustama harajatlarni aniqlash juda mushkul ish 
xisoblanadi. Sexdagi ustama harajatlarni aniqlashning eng oddiy usuli tsexdagi 
dastgohchi ishchilarning maoshiga nisbatan foiz xisobida aniqlashdir. 
Ц
г
Н
ц
= ------- * 100%
Р
ц
bunda, Ц
г
- sexdagi ustama harajatlarning bir yillik summasi
Р
ц 
- dastgohchilar maoshining bir yillik fondi 
Detalning tannarxi mexanik ishlov berish texnologik jarayonining eng optimal 
variantini tanlab olishda boshqa texnik-iqtisodiy ko’rsatkichlar bilan olib qaralganda 
eng asosiy ko’rsatkichlardan biri xisoblanadi. 

---

36
Bir xil detallarni yoki tuzilishi bir-biriga yaqin bo’lgan detallarni turli texnologik 
jarayonlarni qo’llab, turli zavodlarda tayyorlangan detallarning sermehnatligi 
(трудоёмкость) turlichadir. 
Bir xil detallarni zavodlarda tayyorlashda turli jihoz va uskunalar ishlatilganda, 
shu bilan birgalikda ishlab chiqarish hajmi har xil bo’lganda, bu detallarni tayyorlash 
uchun sarflanadigan mehnat ham turlicha bo’lishiga olib keladi. 
Texnologik jarayonlarni loyihalashning umumiy qoidalarini ishlab chiqish va 
ularni asoslash hamda detallar tasnifiga asosan texnologik jarayonlarni ishlab chiqish 
ularning turli-tuman bo’lib qolishiga yo’l qo’ymaydi. Bu bilan esa turli sharoitdagi 
ishlab chiqarish uchun eng maqbul bo’lgan texnologik jarayonni ishlab chiqish 
imkonini beradi. 
Texnologik jarayonlarni turlarga ajratish detallarning turlari va texnologik 
jarayonlarni ishlab chiqishning umumiy printsiplariga asoslanadi. 
Texnologik jarayonlarni turlarga ajratish deganda mazkur sinfga kiruvchi 
detallarni tayyorlashni o’z ichiga olgan texnologik jarayonlar yaratish va turli 
sharoitlardagi ishlab chiqarishlar uchun shu sinfga kiruvchi har qanday detal tayyorlash 
uchun eng maqbul texnologik jarayon ishlab chiqish uchun asos bo’la olishi tushiniladi.
Detalga ishlov berish texnologik jarayoniga turli omillar ta'sir qiladi: detalning 
konstruktiv xususiyatlari (o’lchamlari, shakli, ishlab berish aniqligi) ishlab chiqarish 
miqdori va zagotovka olish usullari.