У шбу услуб ий курсатма Тузувчилар

1.1–jadval

Lampalar	O’lchashlar		Hisoblashlar
	I	U	R
L 1
L 2
L 3

1.2– jadval

O’lchashlar		Hisoblashlar
U	I	Rum	Rh

1.3– jadval

O’lchashlar						Hisoblashlar
I	U	U1	U2	U3	R1		R2	R3	Rum	Rh
а	v	v	v	v	om		оm	оm	оm	om

1.4– jadval

O’lchashlar

Hisoblashlar

U

U1

U2

U3

I1

I2

I3

R1

R2

R3

Rum

Rh

v

v

v

v

а

а

a

оm

оm

оm

оm

om

4. Tekshiruv savollari

1. Parallel ulangan uchta lampaning umumiy ekvivalent qarshiligi ampermetr va voltmetr usuli bo`yicha qanday aniqlanadi ?

2. 
   Parallel ulashda hisobiy qarshilik qanday aniqlanadi ?
   
3. 
   Kirxgofning birinchi qonuni qanday ifodalanadi ?
   
4. 
   Kirxgofning ikkinchi qonuni qanday ifodalanadi ?
   
5. 
   Ketma-ket ulashda hisobiy qarshilik qanday aniqlanadi ?
   
6. 
   Aralash ulashda hisobiy qarshilik qanday aniqlanadi?
   

2-TAJRIBA ISHI

BIR NECHTA E.YU.K.LI ELEKTR ZANJIRLARINI TEKSHIRISH

1. Ishdan ko`zda tutilgan maqsad

1.Bir nechta EYUKli elektr zanjirlarini tekshirish va ularni hisoblashni o`rganish.

2. Potensial diagramma qurishni o`rganish.
3. Tajribada ustma-ustlash usulida toklarni hisoblashni tekshirish.

2. Tajriba ishini tushuntirish

Elektr zanjirlari tarmoqlanmagan va tarmoqlangan zanjirlarga bo`linadi. 2.1.a-rasmda oddiy tarmoqlanmagan elektr zanjiri tasvirlangan. Ushbu sxemaning hamma elementlaridan bir xil tok oqadi, chunki bu elementlar ketma-ket ulangan.

Oddiy tarmoqlangan elektr zanjiri 2.1. b-rasmda ko`rsatilgan. Bu sxema ikkita tugun va uchta tarmoqdan iborat. Sxemaning har bir tarmog’ida o`zining toki oqadi. Bunday sxemalarda toklarni va potensiallar farqini hisoblash Om va Kirxgof qonunlariga asoslangan holda bajariladi.

Potensial diagramma deganda, yopiq kontur yoki zanjirni ma'lum bir qismi bo`ylab potensialning taqsimlanish grafigi tushuniladi. Grafikning absissa o`qiga zanjir ketma-ket qismlarining ketma-ketligi tartibi bo`yicha qarshiligi qo`yiladi va shu tartibda ordinata o`qiga zanjir nuqtalarining potensiallari qo`yiladi.
Potensialni aniqlash uchun odatda boshlang’ich nuqtaning potensiali nol deb olinadi (shu nuqta yerga ulangan deb faraz qilinadi).
Ustma-ustlash usulida chiziqli elektr zanjirini hisoblashda quyidagicha foydalaniladi:
Oldin bitta EYUK hosil qiladigan tarmoqlardagi toklar alohida hisoblanadi, keyin esa har bir EYUK hosil qiladigan xususiy toklar hisoblanadi. Qoldirilgan EYUKdan boshqa EYUKlarni ichki qarshiligi sxemada qoldirilib (qisqa tutashtirilib) o`zlari sxemadan uzoqlashtiriladi. Tarmoqlardagi haqiqiy toklar alohida topilgan xususiy toklarni algebraik qo`shish orqali aniqlanadi.

3. Tajriba ishini bajarish tartibi

1. Kompyuterda “Elektronics Workbench” dasturiy paketi ishga tushuriladi.

2. Bir nechta EYUKli tarmoqlanmagan zanjirni o`rganish. Buning uchun 2.2-rasmda tasvirlangan elektr sxemasi yig’iladi.

2.2-rasm.

3. Oldin ampermetr orqali qarshiliklar ixtiyoriy qiymatda tok o`lchanadi.

4. Har bir EYUK manbasi kattaligi yozib olinadi.
5. Voltmetr yordamida har bir qarshilikdagi kuchlanishlar tushuvi aniqlanadi.
6. Boshlangih nuqtaga nisbatan qolgan 6 nuqta uchun alohida-alohida potensiallar farqi o’lchab olinadi.
7. EYUK manbalari mos ulangan holda o`lchashlar bajariladi va bitta EYUK sxemadan uzoqlashtirilgan holda o`lchashlar davom ettiriladi va natijalar 2.1-jadvalga yoziladi. Olingan o`lchashlar asosida toklarning hisobiy qiymatlari topiladi va tajriba natijalari bilan solishtiriladi.
2.1-jadval

O’lchashlar

№

А

V

V

V

V

V

V

V

V

V

V

V

V

V

1

2

3

2.2-jadval

Hisoblashlar

№

Оm

Оm

Оm

Оm

V

V

V

V

V

V

V

V

V

1

2

3

Hisoblash va tajriba natijalariga tayanib quyidagi xulosalar chiqariladi:

-tajriba va hisoblashlar natijalarini bir-biridan farq qilish sabablari;
-tarmoqlanmagan zanjirga berilgan EYUK bilan alohida EYUKlarning kattaligini va yo`nalishi orasidagi munosabatlar;
-zanjirdagi EYUKlarning yigindisi bilan zanjir qismlari kuchlanishlar tushuvlari orasidagi munosabatlar.
8. Ustma-ustlash usuliga asoslanib bir nechta EYUKli tarmoqlangan elektr zanjirlarini tajribada tekshirish. Buning uchun 2.3-rasmda tasvirlangan elektr sxemasi yig’ilsin.
Asboblarning ko`rsatishi asosida barcha tarmoqlardagi toklar aniqlansin. Elektr zanjirida E<sub>1</sub> EYUK hosil qiluvchi E<sub>2</sub> EYUK uzilgan holda hususiy toklar aniqlansin (2.4-rasmdagi sxema). Bu paytda R<sub>1,</sub> R<sub>2</sub>, R<sub>3</sub> qarshiliklarning kattaligi 2.3-rasmdagi R<sub>1,</sub> R<sub>2</sub>, R<sub>3</sub> qarshiliklar bilan bir xil bo`lishi kerak.
Elektr zanjirida E₂ EYUK hosil qiluvchi E₁ EYUK uzilgan holda xususiy toklar aniqlansin (2.5-rasm).

2.3-rasm. Boshlang’ich tarmoqlangan elektr zanjiri sxemasi.

Boshlangich sxemaning toki xususiy sxemalarda aniqlangan toklar asosida topilsin. Tajribada va hisoblash natijalari jadvallarda qayd etilsin. Xatoliklar baholansin. Hamma tajribalarda K tugun uchun toklar balanishi tekshirilsin.

2.4-rasm. E₁ EYUKli xususiy sxema.

2.5-rasm.E₂ EYUKli xususiy sxema.

2.3-jadval.

O’lchashlar
№
	V	V	А	А	А	А	А	А	А	А	А
1
2
3

2.4-jadval.

Hisoblashlar

№

Оm

Оm

Оm

А

А

А

А

А

А

А

А

А

А

1

2

3

Tajriba natijalariga asoslanib quyidagi xulosalar chiqarilsin:
- Umumiy tok bilan tarmoqdagi toklar orasidagi munosabat;
- Boshlang’ich sxemadagi toklar bilan ustma-ustlash usuli bilan hisoblangan toklar orasidagi farq sabablari;
Ustma-ustlash usuli faqat chiziqli zanjirlar uchun o`rinli ekanligi haqida ma'lumot.

Potensial diagramma qurish

1. 2.2-rasmdagi elektr zanjiri uchun EYUK manbalarining ichki qarshiliklarini hisobga olmasdan sxemadagi barcha nuqtalarning potensiallari hisoblansin.

Elektr zanjirining barcha nuqtalarininig voltmetr yordamida o`lchangan potensiallari hisoblash natijalari bilan solishtirilsin. Tajriba va hisoblash natijalari jalvallarda ko`rsatilsin. Ikkala kuzatish bo`yicha potensial diagramma qurilsin va potensial diagrammaning amaliy ahamiyati bo`yicha xulosa chiqarilsin.

3. 
   Tekshiruv savollari
   

1. Tarmoqlangan va tarmoqlanmagan elektr zanjirlari haqida tushuncha bering?

2. EYUK bo`lgan holda zanjirning bir qismi uchun Om qonuni qanday ifodalanadi
3. EYUK manbalarini ketma-ket qo`shish qoidalarini aytib bering ?
4. EYUK manbalarini qarama-qarshi ulash tushunchalarini aytib bering ?
5. Potentsial diagramma deganda nimani tushunasiz ?
6. Ustma-ustlash usulini tushuntiring ?
7. Ustma-ustlash usulida elektr zanjirlarini hisoblash tartibi qanday ?

3-TAJRIBA ISHI