Учебное пособие для студентов первого курса 5120100 «Филология и преподавание языка»
-§. Tillarning o‘zaro ta’siri va rivojlanishi
Download 1.23 Mb. Pdf ko'rish
|
Tilshunoslik nazariyasi
|
29-§.
Tillarning o‘zaro ta’siri va rivojlanishi. Til rivojlanishining dinamik jarayoni dastlabki yozuv paydo bo‘lgan davridayoq o‘z qonunlariga ega bo‘lgan. Qiyosiy - tarixiy tilshunoslik shuni ko‘rsatadiki, har qanday til oilasi rivojlanishida boshqa tillar ta’sirida bo‘lib, ma’lum tayanch tilga borib taqaladi. Ushbu rivojlanish bosqichma-bosqich amalga oshiriladi. Asosiy til yangi tillarning paydo bo‘lishiga olib keladigan dialektlarga bo‘linadi. Yangi tillar tillar oilasini tashkil etuvchi tillar guruhlari va kichik guruhlari uchun asosiy tillardir. Tillar tug‘ilmaydi lahja va shevalardan kelib chiqadi. Ming yillar davomida aloqaning uzilishi asosida bir til shevalaridan yangi tillar paydo bo‘laveradi. Tillarning ko‘payishi shu tarzda sodir bo‘ladi. Masalan, umumiy hind-evropa tillari oilasiga kiruvchi hindu-eron bo‘limi uchun asosiy til hind tilidir. Ushbu hind-Eron asosiy tili hind va eron tillari guruhlariga bo‘lingan. Tillarning bunday “ko‘payishi” tanadagi hujayralar o‘sishiga o‘xshaydi, bu esa A.Shleyxerga tilni biologik organizm bilan solishtirishga sabab bo‘ldi. Qiyosiy – tarixiy tilshunoslik shuni ko‘rsatadiki, bu ko‘paytirish ko‘lami boshqacha bo‘lishi mumkin. Ba'zi lingvistik oilalar (hind-evropa, semit-gemitik, turkiy) ko‘plab tillarni o‘z ichiga oladi, boshqalari (Chukchi-Kamchatka, Koinsan, Tungus-Manchurian) oz tillarni o‘z ichiga oladi. Tillar o‘rtasidagi tafovut darajasi ham har xil bo‘lishi mumkin. Masalan, turkiy va fin-ugur tillarining bir-biridan ajralib turishi shuni ko‘rsatadiki, dialektlarning bo‘linishi va ajralishi jarayonlari har xil intensivlik darajasida bo‘lgan. Alohida tillar ham qayd etilgan, ular tillar oilasini tashkil qiladi. Bunday tillar ko‘pincha yapon tiliga taalluqlidir. Qiyosiy - tarixiy usul g‘oyasiga ko‘ra, bunday alohida til til oilasining yagona vakili hisoblanadi. Jahonda bugungi kunda, dialektlarni "unutish" jarayoni har xil sur’atlarda davom etmoqda. Agar Angliya yoki Frantsiyada bu ko‘rsatkichlar ancha yuqori bo‘lsa, Germaniyada “unutish” jarayoni 106 sekinroq kechmoqda. Bu jarayon hozir ham rus tilida kuchli davom etmoqda. Shu bilan birga, adabiy til, lahjalar farqlarini kamaytirish bilan birga, til tizimlarining o‘ziga xos “ko‘payish” turini shakllantiradi. Og‘zaki nutq nuqtai nazaridan adabiy tilning og‘zaki shakli, barcha dialektlar o‘rtasida farq paydo bo‘lishini ko‘rsatadi. O‘z navbatida, og‘zaki tillar tizimida o‘zgarishlar yuz bermoqda. Bu shuni anglatadiki, adabiy til tizimi ham tafovut tufayli rivojlanadi. Uning quyi tizimlarga bo‘linishiga olib keladigan adabiy tilning tafovuti va shunga mos ravishda bu jarayonni tilning rivojlanishini ko‘rib chiqishga majbur qiladigan asoratlar bilan bir qatorda, adabiy tillar sonining ko‘payishi jarayoni ham mavjud. Bu jarayon tarixiy vaqt miqyosida jadal sur'atlar bilan davom etmoqda. Qadimgi Shumerda yozuv yaratilgandan so‘ng, yangi yozma tillarning shakllanishi jarayoni avj oldi va miloddan avvalgi 3000 yilga qadar yangi til uchun yozuv yaratish kamdan-kam uchraydi. Bu shuni anglatadiki, yozma tilga ega bo‘lgan til tizimlari soni og‘zaki tillar soniga yaqinlashmoqda va har bir yangi yaratilgan adabiy tilda quyi tizimlarni rivojlantirish jarayoni davom etmoqda. Adabiy tilning shakllanishi nafaqat tizimlarning “ko‘payishi”ni, balki ularning murakkablashuvini ham o‘z ichiga oladi. Adabiy tilda bir vaqtning o‘zida ikkita nutq materiallari mavjud bo‘ladi: yozma va og‘zaki. Ularning orasidagi bog‘liqlik mavjud. So‘zlar muayyan imlo asosida yoziladi. Bu holda, so‘zning individual tovushlari va imlo qismlari o‘rtasida ularning yozishmalari o‘rnatiladi. Ushbu yozishmalar, bir tomondan, alifboning maqsadi bo‘yicha, ikkinchi tomondan, imlo qoidalari tomonidan tuzilgan bo‘lib, ular so‘zning imlosini muayyan shaklda so‘zning talaffuzini ko‘rsatadigan qilib yaratishga imkon beradi. Bularning barchasi birgalikda adabiy tilning rivojlanishi va umumiy so‘z boyliklarining o‘sishi bilan bog‘liq. Download 1.23 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|